Alþýðublaðið - 17.01.1987, Blaðsíða 10

Laugardagur 17. janúar 1987
f f
10
Ný bók um fræðilegan alkóhólisma komin út:
UNDIR ÁHRIFUM
Stórkostleg bók sem gæti komið fjölmörgum að liði.
Alþýðublaðið birtir hér á eftir 4. kaflarm úr bókinni
Það (áfengið) hœgir á elli, styrkir
æskuna, bœtir meltinguna, kastar
burt sorginni, léttir á hjartanu, lýsir
upp hugann, auðgar andann, beinir
huganum frá ringulreið, augunum
frá blindu; tungunni frá smámœli,
munninum frá gaspri, tönnunum
frá glamri, koki frá hryglu; það
heldur maganum frá velgju, hjart-
anu frá funa, höndunum frá
skjálfta, sinum frá herpingi, æðum
frá hrörnun, beinum frá kvölum og
beinmergi frá rýrnun.
Óþekktur höfundur frá þréttándu
öld.
Þótt kaldhæðnislegt og hörmu-
legt sé, þá er eitt fyrsta einkenni
alkohólisma sá hæfileiki að geta
aukið drykkjuna en virka samt sem
áður „eðlilega“. Það er kaldhæðn-
islegt vegna þess að flestir sjúkdóm-
ar framkalla tafarlausan og greini-
legan sársauka, ekki vellíðan, og
hafa í för með sér minni virkni en
ekki aukna. En á frumstigi alkohól-
ismans er alkohólistinn ekki sjúkur,
kvalinn eða sjáanlega óeðlilegur. í
raun virðast fyrsta stigs einkenni
alkohólismans ekki sjúkdómsein-
kenni, því alkohólistinn er gæddur
þeim yfirnáttúrulega hæfileika að
þola alkohól og njóta ánægjulegra
og örvandi verkana þess.
Þessi aukning á virkni er hörmu-
leg vegna þess að aikohólistinn fær
litla sem enga viðvörun gagnvart
þeirri hnignun sem óhjákvæmilega
fylgir. Hvorki alkohólisti á byrjun-
arstigi né vinir hans hafa ástæðu til
að gruna að hann þjáist af stig-
versnandi og oft banvænum sjúk-
dómi. Það er erfitt að koma auga á
eða greina sjúkdóminn á byrjunar-
stigi, því að einkennin eru svo væg
og auðvelt að rugla þeim saman við
eðlileg viðbrögð við alkohóli. Ekki
er um að ræða neinn sársauka eða
sjáanlega truflun. Alkohólisti á
byrjunarstigi kvartar ekki, hefur
enga ástæðu til að fara til læknis
vegna drykkju og virðist ekki þjást
þegar hann drekkur. í reynd lítur
hann út fyrir að vera eins og allir
aðrir. Hann fær timburmenn þegar
hann drekkur of mikið, en það fá
vinir hans líka. Hann nýtur drykkj-
unnar, en það gera vinirnir líka.
Á þessu frumstigi væri erfitt, ef
ekki ómögulegt, að fá alkohólist-
ann til að hætta að drekka. Hvers
vegna skyldi hann hætta ef honum
finnst hann ekki sjúkur, en Iíður í
reynd betur þegar hann drekkur.
Alkohólisti á frumstigi, sem stend-
ur frammi fyrir sjúkdópmsgrein-
ingunni alkohólisma og er ráðlagt
að hætta að drekka, mundi senni-
lega svara á þessa leið: „Hvern ertu
að reyna að plata? Ég alkohólisti?
Ég get drukkið meira en vinir mínir,
ég fæ sjaldan timburmenn, ég rífst
aldrei og er ekki ofstopafullur. Ég
mæti alltaf í vinnu, drekk aldrei á
morgnana, get hætt hvenær sem ég
vil og mér líður stórkostlega þegar
ég drekk. Farðu og finndu einhvern
sem virkilega á í vandræðum!"
Vegna þess að alkohólisti á frum-
stigi sýnir engin sjúkdómseinkenni,
er þeirri rökréttu en alröngu skoðun
haldið fram, að alkohólismi hefjist
ekki fyrr en drykkjumaðurinn fari
að þjást vegna drykkju og sýni
hnignunareinkenni varðandi lífeðl-
isfræðilega starfsemi, svo sem með
alvarlegum fráhvarfseinkennum,
persónuleikabrestum, eða van-
hæfni til að stjórna drykkjunni.
Flestir álíta að alkohólistar og þeir
sem eru það ekki upplifi nákvæm-
lega eins líkamleg viðbrögð gagn-
vart alkohóli, áður en þessi sjáan-
legu sjúkdómseinkenni koma í ljós.
í reynd gera þeir það ekki. Lík-
amlega bregst alkohólilstinn óeðli-
lega við alkohóli og sjúkdómur
hans hefst löngu áður en hann
hegðar sér eða hugsar eins og alko-
hólisti. Áhrif viðbragða og aðlög-
unar líkamsfruma gegn alkohóli,
koma ekki í ljós á frumstigi sjúk-
dómsins, en eru samt sem áður fyrir
hendi. Eftir marga mánuði eða
mörg ár, hafa frumurnar breyst svo
mikið vegna alkohólsins, að það
hefur áhrif á hegðana- og hugsana-
ferli alkohólistans. Þá verður sjúk-
dómurinn ekki falinn lengur og
alkohólistinn á þá greinilega í erfið-
leikum með alkohólið.
Sjúkdómurinn er samt sem áður
óljós á frumstigi sínu og erfitt að
greina hann. Hann einkennist af
breytingum í lifrinni og miðtauga-
kerfinu, einnig þoli gagnvart alko-
hóli og aukinni starfsgetu við
drykkju.
Aðlögun
Almenn líffræðileg regla segir að
þegar eitthvert líkamskerfi er undir
álagi, þá annað hvort aðlagast það
eða hlýtur tjón af. Aðlögunin er í
rauninni aðferð til þess að lifa af,
hjálpar líkamanum til að þola
álagsmiklar breytingar innvortis
eða útvortis. Áðlögunarsvaranir
koma fljótt og ósjálfrátt í ljós og í
flestum tilvikum án þess að ein-
staklingurinn sé meðvitaður um
það. Svo vitnað sé í augljóst dæmi,
vöðvar sem verða fyrir álagi vaxa og
styrkjast, en það er grundvallaratr-
iði þjálfunar. Of mikið álag skaðar
aftur á móti vöðvana.
Þegar alkohólismi er að mynd-
ast, er aðlögunin aðalatriðið. Til að
byrja með upplifa alkohólistar lík-
amlegt álag í hvert sinn er þeir
drekka. Lífhvatar þeirra, hormón
og fjöldi efnafræðilegra ferla fara
úr jafnvægi vegna alkohóls, eðlilegt
flæði efna inn og út úr frumunum
raskast. Til að vinna gegn þessum
ruglingi, gera frumurnar ákveðnar
breytingar á uppbyggingu sinni.
Þessi aðlögun gerir frumunum
smám saman kleift að vinna auð-
veldlega og vel, jafnvel þegar alko-
hól er til staðar í líkamanum í miklu
magni. Sannleikurinn er sá, að
frumur alkohólistans verða svo
hæfar til að nota alkohól sem orku,
að þær taka alkohól fram yfir aðra
orkugjafa sem fæðu.
Alkohól er samt sem áður í
grundvallaratriðum óæskilegt og
ógeðfellt aðskotaefni fyrir alkohól-
ista. Þó svo það sjái frumunum fyr-
ir miklum orkuforða og framkalli
örvun og slökun í mismiklum mæli,
snýst þessi heilsubót óhjákvæmi-
lega upp í mikið kvalræði. Alkohól-
ið ræðst smám saman á frumurnar,
eyðileggur viðkvæmt efnajafnvægi
þeirra, étur sig í gegnum himnurnar
og eyðileggur innihaldið. Ef alko-
hólistinn heldur áfram að drekka,
munu kvalir vegna drykkjunnar,
fyrr eða síðar, yfirtaka jákvæða
þætti hennar, þar sem alkohólistinn
mun smám saman ganga inn í
seinni hnignunarstig sjúkdómsins.
Tíminn milli aðlögunar og hnign-
unar er mismunandi frá einum
alkohólista til annars. Meðal sumra
alkohólista gerist hún hratt og inn-
an nokkurra vikna eða mánaða eft-
ir fyrsta sopann er alkohólistinn
greinilega háður alkohóli. í öðrum
tilfellum geta liðið mörg ár áður en
fyrstu einkenni aðlögunar og fíknar
þróast.
Þýðingarmesta atriðið er samt
sem áður þetta: Undirbúningur að-
lögunar hefst áður en alkohólistinn
ferað drekka mikið og veldur í raun
og veru aukinni dreykkju. Aðlög-
unin verður ekki vegna þess að ein-
staklingurinn drekki of mikið.
Þvert á móti, þegar einstaklingur-
inn fer að drekka meira og oftar og
munstrið helst, þásýnir hann eitt af
fyrstu einkennum alkohólisma.
Aðlögunin sem verður á frum-
stigi alkohólisma er tvenns konar:
Sú aðlögun sem hefur áhrif á efna-
skipti alkohóls og hin sem á sér stað
í miðtaugakerfinu og stuðlar að
fíkn. Báðar tegundir aðlögunar
hafa bein áhrif á getu alkohólistans
til að drekka alkohól í miklu magni
án þess að verða ölvaður (þol) og
getu hans til að starfa í raun og veru
betur þegar hann drekkur, heldur
en þegar hann gerir það ekki (aukin
starfsgeta).
Efnaskiptaaðlögun
Efnaskiptaaðlögun á sér fyrst og
fremst stað í lifrinni, þar sem flest
efnaskipti alkohóls verða. En heil-
inn er líka fær um að breyta Iitlu
magni af alkohóli með efnaskipt-
um og niðurstöður gefa til kynna að
efnaskiptastarfsemi heilans, eins og
lifrar, aukist við mismunandi að-
lögunarbreytingar.
Oxunarferli alkohóls í míkrosóm-
um. í flestum alkohólistum, og
einnig þeim sem eru það ekki, fjar-
lægir alkohóldehydrogenasaferlið
(ADH), sem starfar fyrst og fremst
í lifrinni, um það bil tvo þriðju af
því alkohóli sem er til staðar í lík-
amanum en vegna afbrigðileika
lifrarlífhvata, geta alkohólistar ekki
fjarlægt acetaldehýð, sem verður til
við niðurbrot alkohóls, eins fljótt
og hinir sem ekki eru alkohólistar
(sjá kaflann á undan). Þar af leið-
andi hleðst acetaldehýð upp og
ógnar frumunum með eituráhrif-
um sínum.
Lifrin hefur undraverða getu til
að aðlagast og aðlaga og ef nauð-
syn krefur setur hún greinilega af
stað viðbótarkerfi til að meðhöndla
alkohól. Charles Lieber hefur lýst
þessu kerfi sem „oxunarferli alko-
hóls í mícrósómum" (MEOS).
í alkohólistum aðlagar MEOS
sig með því að auka starfsemi sína,
það er þeim lífhvötum sem bera
ábyrgð á því að alkohól komist í
samband við súrefni fjölgar og nýj-
ar frumur myndast. Þar af leiðandi
eykst einnig geta alkohólistans til
að umbreyta alkohóli í acetaldehýð.
Því miður er hæfileikinn til að
losna við það acetaldehýð sem
myndast, ekki hinn sami. MEOS
eykur í rauninni vandamál alkohól-
istans, frekar en að leysa þau, vegna
þess að það eykur hæfni hans til að
þola og meðhöndla stóra skammta
af alkohóli, en eykur ekki að sama
skapi getu til að fjarlægja acetalde-
hýð. Stærsti hluti þess alkohóls sem
er innbyrt, beinist enn að hinu
ófullkomna ADH ferli. Á þennan
hátt framleiða bæði MEOS og
ADH ferlið stöðugt aukið magn af
acetaldehýði. Vítahringur hefst
þegar alkohólistinn verður að
drekka meira til að halda því alko-
hólmagni, sem nægir til að ná niður
og stöðva eyðileggjandi áhrif auk-
ins acetaldehýðmagns Þetta er
grundvöllurinn fyrir „lífeðlisfræði-
legum boðum“ alkohólistans um
að halda áfram að drekka þegar
hann er einu sinni byrjaður, sem yf-
irleitt er misskilið sem sálræn þörf
til drykkju.
Hvatberar. Hvatberar eru örsmá-
ir frumuhlutar sem sjá um að leysa
orku úr fæðu. Þar sem alkohól
inniheldur meiri orkuforða en flest-
ar fæðutegundir og þar sem þessi
orka verður auðveldlega leyst úr
læðingi, þá er alkohól nærtækur
orkugjafi.
í alkohólistum er greinilegt að
hvatberar reyna að tileinka sér
þennan mikla orkugjafa með þvi að
breyta byggingu sinni til þess að
rýma fyrir meira alkohólmagni.
Venjulegir hvatberar eru hringlaga
með mjög auðkenndum ytri veggj-
um og innri byggingu; í alkohólist-
um verða hvatberarnir stærri og
misjafnir í laginu og innri uppbygg-
ing þeirra breytist. Þessi aðlögun
getur að hluta verið tilraun hvatber-
anna til að gera Iíkamanum kleift
að meðhöndla meira alkohól, svo
hann njóti góðs af auknu magni
alkohóls og þeirri orku sem því
fylgir.
Því miður er því þannig varið, að
alkohól tekur miklu meira frá
frumunum heldur en það gefur.
Rafeindasmásjármyndir af lifrar-
frumum drykkjusjúklings sýna
óhugnanlegar afleiðingar þeirrar
orrustu sem átt hefur sér stað:
Hvatberarnir hafa tvístrast óskipu-
lega, sumir furðulega vanskapaðir,
aðrir með gapandi holur í himnun-
um og enn aðrir hvítir og tómir,
rændir öllu innihaldi. Svo virðist
sem sagt að aðlögun frumanna
styðji aukna drykkju í byrjun, sem
að lokum leiðir til víðtækra frumu-
skemmda og jafnvel dauða þeirra.
Aðlögun
miðtaugakerfisins
Frumuhimnurnar eru meira en
einfaldir veggir sem varna mikil-
vægustu hlutum frumunnar frá því
að síast út. Þær eru í raun og veru
flókinn efnafræðilegur og raf-
magnaður varnargarður, sem
hleypir ýmsum efnum inn í frum-
urnar, en heldur öðrum úti og fjar-
lægir úrgang frá frumunni. I viss-
um skilningi eru þær verndarar
frumunnar, vernda hin viðkvæmu
efni hennar sem eru nauðsynleg
viðgangi lífsins. Starfsemi himn-
anna hefur endanleg áhrif á allt sem
fram fer innan og utan frumunnar.
Það kemur ekki á óvart, að þýð-
ingarmikill þáttur í heilsu og starf-
semi frumunnar er jafnvægið á
milli efna sem fara inn og út úr
henni. Næringarefni verða að kom-
ast inn í frumuna í hæfilegu magni
og hlutföllum til að gera frumunni
kleift að endurnýjast, nærast og
haldast hraust og sterk. Úrgangs-
efnin verður að fjarlægja fljótt og
vel, annars verður fruman fyrir eitr-
un frá eigin úrgangsefnum. Líf-
hvatar, hormón, fita og eggjahvíta
verða að komast inn í frumuna á
réttum tíma og í réttum hlutföllum,
annars er skipulegri starfsemi
frumanna ógnað. Þar sem frumur
eru uppistaða vefja og vefir uppi-
staða helstu líffæra líkamans, þá
mun líkaminn fyrr eða síðar finna
fyrir því ef frumurnar eyðast.
Neysla alkohóls hefur harkaleg
áhrif á eðlilega starfsemi í frumu-
himnunum. Það breytir efnafræði-
legri byggingu frumuhimnanna og
þröngvar ákveðnum efnum til að
sitja eftir inni í frumunni, en hleyp-
ir öðrum mikilvægum efnum út.
Fyrir þá sem ekki eru alkohólistar
veldur alkohól aðeins minniháttar
óþáegindum í frumum. í Iitlu magni
örvar alkohól reyndar frumuhimn-
urnar og veldur því að ýmiss konar
efni sem auka ánægju, spennu- og
vellíðunartilfinningu, losna úr læð-
ingi. í stærri skömmtum dregur
alkohólið úr starfsemi frumuhimn-
anna um stundarsakir, sem leiðir af
sér óeðlilega hegðun tengda ölvun.
Þegar alkohóls er neytt í miklu
magni í langan tíma, aðlagast
frumuhimnurnar samt sem áður
með því að þróa með sér aðferðir til
að kljást við Jsessa stóru skammta
af alkohóli. I tilraunum á rottum
sem gerðar hafa verið háðar alko-
hóli og myndað hafa þol, sýndu
frumuhimnurnar aukið viðnám
gegn eituráhrifum alkohóls. I reynd
hörðnuðu himnurnar í augljósri
viðleitni til að halda jafnvægi sínu,
á meðan alkohól var til staðar í
miklu magni. Vísindamenn álykta
að stórir og stöðugir skammtar af
alkohóli örvi frumurnar til að að-
lagast byggingunni og á þann hátt
starfsemi himnanna. Nú taka frum-
urnar á móti alkohólinu og aðlag-
ast eitruðum eftirverkunum þess.
Þar af leiðandi geta frumurnar tek-
ist á við aukið alkohólmagn; þær
mynda með öðrum orðum þol gegn
alkohóli.
Ef alkohólistinn heldur samt sem
áður áfram að drekka, verða hinar
hörðnuðu frumur stöðugt fyrir árás
og skemmast smám saman vegna
hinna eitruðu eftirverkana alko-
hólsins. Þær lamast og, í sumum til-
fellum, eyðast. Himnurnar geta
ekki lengur starfað sem aðgreinandi
inngangur og hleypa nú eitruðum
efnum inn í frumurnar á meðan
mikilvægir vökvar og lífhvatar síast
út. Afleiðing þessa er hörmuleg.
Mikilvæg efnafræðileg ferli verða
fyrir truflun eða breytast og út um
allan líkamann veikjast frumur og
deyja. Eyðilegging frumuhimn-
anna tengist mörgu því ástandi sem
þjáir alkohólistana á lokastigi sjúk-
dóms þeirra, þar með talin alvarleg
fráhvarfseinkenni svo sem krampi,
ofskynjanir, deleríum tremens og
skemmdir á hjartavöðva.
En hnignun er hægvirkt ferli og
þrátt fyrir eyðileggingu, sem óhjá-
kvæmilega verður síðar, þá orsakar
aðlögunin á frumstigi alkohólisma
fyrst aukna, en ekki hægari starf-
semi. Frumur alkohólistans eru bet-
ur færar um að kljást við alkohól og
veita eitruðum áhrifum þess við-
nám. Fyrsta sjáanlega merki aðlög-
unar kemur fram í því fyrirbrigði
sem kallað er þol.
Þol
Orðið þol hefur margs konar
merkingu. í hugum flestra merkir
þol gagnvart áfengi hæfileikann til
að neyta mikils magns af alkohóli
án þess að lognast út af eða verða
flökurt. „Hann hefur ótrúlegt þol
gagnvart efninu“ gæti aðdáandi
sagt um einhvern sem stöðugt
drekkur alla aðra undir borðið og
ekur síðan af öryggi heim.
Þessi túlkun er ekki alveg rétt, því
þol er reyndar fyrirbrigði sem á við
um alla drykkjumenn. Allir
drykkjumenn hafa ákveðið þol
gagnvart alkohóli. Undir þolmörk-
um getur drykkjumaður starfað
meira eða minna eðlilegur; á stigum
ofan við þolmörkin sýnir hann
merki ölvunar. Þol er þess vegna
ástand sem eingöngu er hægt að
mæla nákvæmlega með alkohól-
hlutfalli í blóði drykkjumannsins
og hegðun hans.
Þeir sem ekki eru alkohólistar,
mynda fremur fljótt stöðugt þolstig
sem getur verið hátt eða lágt. Það er