Alþýðublaðið - 30.12.1989, Blaðsíða 2

"2.....
k 'itVtitVtVi
iViV.'4-.Vi'lVri-m'iV*W|-S'l\,<%sl>,l'\'«'1'V'41H'V'l,t'Vll'4'«V'*'l 'íi'iViV.ViViV.Ví'úVl'l'ÚVúV!
I ai inarrlani
) \ [A.i .
WiViWWi
MHMIIIHIIII
Ármúli 36 Sími 681866
Útgefandi: Blaö hf.
Framkvæmdastjóri: Hákon Hákonarson
Ritstjóri: Ingólfur Margeirsson
Fréttastjóri: Kristján Þorvaldsson
Dreifingarstjóri: Siguröur Jónsson
Setning og umbrot: Leturval, Ármúla 36
Prentun: Blaðaprent hf.
Áskriftarsíminn er 681866
Áskriftargjald 1000 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 75 kr. eintakið.
ARATUGUR
MIKILLA UMSKIPTA
Arið 1989 mun varðveitast í
sögu mannkyns sem frelsisár, í
líkingu við árin 1918 og 1945
þegar fyrri og síðari heimsstyrj-
öldunum lauk. Arið 1989 er árið
þegar kalda stríðinu lauk og
Austur-Evrópa leystist undan
áþján hins stalíníska kommún-
isma. Árið sem Berlínarmúrinn
hrundi og nýjar vonir og fram-
tíðarhorfur blöstu við. Árið 1989
var ár hraðra atburða og
óvæntra, þegar pólitískt heims-
veldi hrundi til grunna á örfáum
vikum.
Lýðræðisþróun Austur-Evrópu
hófst fyrir alvöru árið 1985 þeg-
ar Gorbatsjov Sovétleiðtogi
komst til valda. Umbótastefna
hans, perestroika, og hin opna
umræða, glasnost, hefur haft
meiri áhrif á gang mannkyns-
sögunnar á síðari hluta þessarar
aldar en nokkur önnur pólitísk
hugsun. Tilraun Gorbatsjovs til
að breyta stöðnuðu einræðis-
kerfi stalínismans í opið og lýð-
ræðislegt þjóðfélag sósíalisma
er enn ekki lokið. Kannski tekst
Sovétleiðtoganum aldrei það
ætlunarverk sitt. Óvæntir at-
burðir geta alltaf gerst og at-
burðarásin tekið aðra stefnu en
ætlað var þegar jafnstórar þjóð-
félagslegar umbreytingar eiga
sér stað. Tilraun Gorbatsjovs
hefur engu að síður leitt til
ákvarðana sem skipta allan
heiminn máli og munu hafa mik-
il áhrif á þróun mannkyns í
framtíðinni. Það eitt að gefa
Austur-Evrópu frelsi til að ráða
yfir eigin framtíð er ekki aðeins
afturhvarf frá fyrri nýlendu- og
heimsvaldastefnu Sovétríkj-
anna, heldur leggur ennfremur
grunninn að allri uppstokkun
Evrópu.
Við kveðjum ekki aðeins árið
1989, heldur heilan áratug um
leið. Níundi áratugurinn hefur
verið einn merkasti áratugur
þessarar aldar. Þar ber hæst um-
bótastefnu Gorbatsjovs en enn-
fremur þær hugmyndir sem lagt
hafa grunninn að sameiginlegri
Evrópu, undirbúninginn að hin-
um sameiginlega innri markaði
Evrópubandalagsins 1992 og
viðræðum EFTA-ríkjanna við
EB. Við Islendingar getum verið
stoltir af því að hafa átt utanrík-
isráðherra sem stýrt hefur um-
ræðunum fyrir hönd EFTA á
þessu mikilsverða og sögulega
skeiði. Jón Baldvin Hannibals-
son formaður Alþýðuflokksins
hefur sýnt og sannað eftir eld-
skírnina sem formaður EFTA,
aö hann er stjórnmálamaður af
alþjóðlegri stærðargráðu. Ní-
undi áratugurinn var ennfremur
uppgangstími frjálshyggjunn-
ar, einkum í Bandaríkjunum og
Bretlandi. Efnahagur þessara
tveggja ríkja er nú mjög bágur,
félagsleg velferð í rústum og
frjálshyggjan sjálf á undanhaldi.
Á sama tíma hefur efnahags-
stefna ríkja jafnaðarmanna
blómstrað, t.d. í Vestur-Þýska-
landi, Frakklandi og í Svíþjóð.
Stefna jafnaðarmanna stendur
því með tvöfaldan pálma í hönd-
unum í lok áratugarins; í vestri
hefur nýfrjálshyggjan beðið
skipbrot en hið blandaða hag-
kerfi staðið af sér alla storma, og
í austri hefur hinn ómannúðlegi
kommúnismi Leníns og Stalíns
dagað uppi meðan hin lýðræðis-
lega jafriaðarstefna hefur styrkst
og eflst gegnum tíðina. Það er
hin hugmyndafræðilegi og efna-
hagslegi grunnur sem hin nýja
Evrópa mun byggja á. Þessi stað-
reynd á að vera hinum íslenska
jafnaðarmannaflokki, Alþýðu-
flokknum, mikil lyftistöng og
hvati á komandi árum.
Níundi áratugurinn hefur verið
áratugur mikilla sveiflna i ís-
lensku efnahags- og þjóðlífi.
Góðæri fyrri hluta áratugarins
var glutrað niður í pólitískri van-
stjórn. Ríkisstjórn Þorsteins Páls-
sonar sem við tók 1987, rétti að
mörgu leyti við stöðuna en
skorti úthald og forystufestu að
koma málum í höfn. Ríkisstjórn-
ir Steingríms Hermannssonar
hafa lyft grettistaki og bjargað
atvinnumálum þjóðarinnar frá
því algjöra hruni sem við blasti á
haustmánuðum 1988. Hinar ytri
aðstæður hafa hins vegar verið
afar erfiðar og ríkisstjórnin þurft
að taka á sig miklar óvinsældir
fyrir björgunaraðgerðir sínar.
Alþýðuflokkurinn hefur komið
veigamiklum málum í höfn og
ráðherrar flokksins eiga miklar
þakkir skilið fyrir fórnfúst og
heillarikt starf í ríkisstjórnum
landsins frá árinu 1987. Enn er
þó langt í land til að tryggja megi
jafnari hagvöxt og skapa stöð-
ugra jafnvægi í efnahagslífi. Um
þetta markmið þurfa allir lands-
menn að mynda samstöðu á
næsta áratug. Alþýðublaðið ósk-
ar lesendum sínum og lands-
mönnum öllum gleðilegs árs og
þakkar árið og áratuginn sem er
að líða.
-
Ára-tugur, engla-tugur
Tugurinn kvaddur
Hvort ber að kenna tuginn, sem
nú er að kveðja, við ára eða engla?
Ekki byrjaði hann björgulega, Sov-
étmenn nýbúnir að ráðast inn í Af-
ganistan og Kanarnir gnístu tönn-
um. Og nokkrum árum síðar
bjuggu menn sig undir kjarnorku-
stríð og kjarnorkuvetur. Um sama
leyti birtist nýr ári á sviðinu,
eyðni-árinn. Og enn spáðu menn
heimsslitum, innan tíðar yrði
mannkynið aldauða úr alnæmi.
„Sitja haudar sorgarvörd
sólarraudar gtódir
þegar aud er ordin jörd
eftir dauöar þjódir. “
Ekki voru menn fyrr búnir að ná
úr sér versta eyðnihrollinum er
þriðji árinn birtist, í þetta sinn á
himnum, og var hér kominn óson-
árinn. Ósoneyðing og umhverfis-
spjöll önnur ógna gjörvöllu mann-
kyni segja spakir menn.
Bjargvættur í grasinu
En viti menn!
,,A sídustu stund
ertu halaöur upp
hinir þá týna huer sér
því þó þú gleymir Guöi
þá gleymir Guö ekki þér. “
(Megas)
Uppreis austur í Rússíá erkieng-
ill Sergeison Gorbasjov og hóf að
friðmælast við Bandaríkjamenn.
Svo tóku Austur-Þjóðverjar og
Tékkar af honum ómakið og
bundu enda á kalda stríðið fyrir
eigin rammleik. Raunsósíalisminn
er að mestu fyrir bí, sovéska
heimsveldið hrunið, og menn telja
friðaröld í vændum. Samt brýna
menn víða kutana, í frumskógum
Kambodiu og löndum Islams. Of-
stækisfullir múslimar hóta rithöf-
undinum Salman Rushdie lífláti
samtímis því sem Tékkar lyfta
starfsbróður Rushdies, Vaclav
Havel, í æðsta tignarsæti Tékkó-
slóvakíu.
Tækni og hugsun
Ég minntist á umhverfisspjöll og
má rekja þau að hluta til tækni-
væðingar. Þessi tugur er tugurinn
þegar framtíðin hófst. Tækni, sem
ég las um í Tom Swift-bókum barn,
er orðin að veruleika. Enginn er
maður með mönnum nema hann
eigi einkatölvu og vélmenni fram-
leiða bíla og myndbandatæki.
Aðrar tölvur skapa undraheima á
hvíta tjaldinu og skjánum heima.
Hvort þær eru englar eða árar skal
ósagt látiö en víst er um að tölva,
sem nota má til ritstarfa, er
óblandin blessun. En hvað skrif-
uðu menn þá á tölvuskjáinn þenn-
an tuginn? Jú, menn skrifuðu m.a.
einhver reiðinnar býsn um ,,póst-
módernisma", þá stefnu eða
stefnuleysu sem leysa á nýstefnu í
listum af hólmi. Nýstefnan er að
þrotum komin, það er orðið
ófrumlegt að vera frumlegur.
Listamaðurinn á í staðinn að vera
flökkuhirðingi á víðum lendum
listasögunnar, stela smá hér og
pinku þar. Ljótharður (Jean-Fran-
cois) helsti páfi „póst-módernista"
í Frakklandi, segir að við eigum
ekki að segja miklar sögur um
Sannleika og Sögu með stóru essi.
,,Mig hefur dreymt þetta áður."
Júrgen Habermas ver hið nú-
tímalega og skammar ,,póst-mód-
ernista" fyrir skynsemishatur og
alvöruleysi. Skynsemin er ekki að-
eins einnar gerðar heldur þriggja,
segir Habermas. Frjálshyggju-
menn vilja tala máli skynseminn-
ar iíkt og Habermas en eiga tæp-
ast pólitíska samleiða með heim-
spekingnum róttæka. Habermas
er hljóður um frjálshyggju en
skoðana- og starfsbræður hans á
vinstrikantinum svara frjálshyggj-
unni fullum hálsi. Fremstir í þeirra
flokki eru Richard Norman, Mich-
ael Sandel, og nafni hans Walzer
(„Menntamennirnir" í Aulabanda-
laginu hafa að sjálfsögðu aldrei
heyrt þessara manna getið enda
yrkja þeir ekki!) Samt hefur mark-
aðshyggjan unnið umtalsverða
sigra á þessum áratug. Hún er að
verða „sensus communis" frá
Vladivostok til Nýju Jórvíkur.
Eðlisfræðin náði að vekja at-
hygli almennings í fyrsta skipti síð-
an Einstein leið. Kenningin um að
heimurinn hafi haft þetta frá níu
og upp í tuttugutvær víddir í ár-
daga varð að vísindaskáldskap.
Litlu minni eftirtekt vakti tilgátan
um ofurstrengi en samkvæmt
henni eru öreindir ekki einvíðir
punktar heldur tvívíðir strengir.
Listir og lífshættir
Fáa veit ég árana og litlu fleiri
englana í listsköpun tugarins. Nýja
málverkið var hálfgildings klám-
högg, tilraun til að höggva í þann
hinn sama knérunn og express-
jónistarnir hjuggu í forðum. En
listamennirnir gáfu hugarfluginu
lausan tauminn og er það vel. Það
gerðu rithöfandarnir líka í ríkum
mæli og var „töfraraunsæi" töfra-
orð áratugarins. Englarnir hétu
Einar Már, Gyrðir, Patrick Súss-
kind, og Dísa Gríms. Táknræn fyr-
ir „póst-móderníska" tíma var
skáldsaga Umbérto Ecos, „Nafn
fósarinnar", hlaðin tilvísunum og
líkust kínverskri öskju. Ljóðin
blómstruðu á Islandi þótt enginn
nennti að lesa þau. Og engu minni
blómgun varð úti í hinum stóra
heimi eins og sjá má af þessu er-
indi úr „stafrófsljóðum" (alfabet-
digte) dönsku skáldkonunnar Ing-
er Christensen:
„Kœrligheden findes,
kœrligheden findes
sá glemsomt du putter din hánd
i min
og döden umulig at huske ..."
Kvikmyndir voru aftur á móti í
lakara lagi. Athygli mína vöktu
einna helst léttgeggjaðar kómed-
íur um ruglað nútímafólk eftir
nýja leikstjóra á borð við Almova-
dar, Beineix, Jim Jarmusch og
Steven Sonderbergh. Nokkrir
eldri meistarar gerðu áhrifamiklar
myndir, Milos Forman „Ama-
deus", Bertolucci „Síðasta keisar-
ann“, Wim Wenders „Himinn yfir
Berlín" og Werner Herzog „Fotz-
carraldo".
Ekki er löng leiðin frá kvik-
myndum til lágmenningar. Sú
merking er fljótafgreidd, fátt
markvert gerðist á hennar vett-
vangi. Forvitnilegasti geiri hennar
var tvímælalaust hipp-hoppið sem
skóp brekdans og nýja veggjalist.
Hipp-hoppið hafði minni áhrif á
lífshætti en pönkið og hippa-
mennskan. Níundi áratugurinn
var tími uppanna, velklæddra efn-
ishyggjumanna og ekki síst
kvenna. Tugurinn var nefnilega
ekki bara tugur Kvennaframboðs-
ins heldur tugurinn þegar konur
fengu sér stresstöskur.
Það er ekki örgrannt um að árar
þeir sem hrjá mannkynið hafi
breytt lífsháttum þess. Kynlífsbylt-
ingin er búið spil og hefur alnæm-
ið þar um vélt. Og vistspjöllin
gerðu margan manninn að græn-
ingja.
Lokaorð
Níundi áratugurinn minnir á
væmna ástarsögu sem hefst á því
að piltur og stúlka skilja fyrir mis-
skilning. En á síðustu síðunni
finna þau hvert annað og allt fellur
í Ijúfa löð.
En áður en við gleymum okkur
í fögnuði yfir endurfundum elsk-
endanna ber oss að minnast þess
að árarnir og englarnir búa innra
með óss.
Gleðilegan áratug!
Stefán Snaevarr
\