Tíminn - 01.12.1968, Blaðsíða 3

TÍMINN
3
á að þeir kynnu ekki íslenzku,
en það gerði ekkert til. Þeir
töluðu líka allir góða dönsku
— það var engin Kaupmanna-
hafnardanska!
— Miðaði fljótt í samkomu-
lagsátt?
— Það var víst á öðrum fund
inum, sem Christensen sagði
klökkur, að líklega myndi ekk
ert þýða fyrir Danina annað en
stíga á skipsfjöl og halda heim
leiðis. Þessi viðkvæmni sýndi,
að þeim var mjög í mun að
samningar næðust.
Arup, sem skildi aðstöðu
okkur bezt, eins og ég hef þeg-
ar tekið fram, mun fyrstur
hafa gengið inn á kröfur okk-
ar.
Og Borgbjerg sagði einu
sinni eitthvað á þessa leið:
„Þið megið skilja við kon-
unginn — það er mér og mín-
um flokksmönnum alveg sama
ttm — en við viljum hins veg-
ar ekki, að settar séu girðing-
ar á milli þjóða, þar sem
þær eru ekki fyrir“.
— Hvaða atriði þvældust
lengst fyrir?
— Um utanríkismálin stóð
lengi í þófi, en þó var að lok-
um samið um, að Danir skyldu
fara með þau í umboði íslands.
Þá var þegnrétturinn hinn
erfiðasti, og ætluðu ákvæðin
um hann aldrei að komast í þá
mynd, sem báðir gætu sætt sig
við. Á endanum náðist sam-
komulag um, að þegnréttur
landanna skyldi aðskilinn, en
hvor þjóð um sig veitti hinni
sama rétt í sínu landi og sjálfri
sér. Þessi gagnkvæmi þegnrétt
ur var af þeim sem snerust
gegn samningnum, gagnrýndur
mest, enda var þarna um nokk-
nm galla að ræða, en Danir
misnotuðu aldrei þennan rétt
sinn hérlendis. í framkvæmd-
inni varð þegnréttarákvæðið
okkur því ekki hættulegt.
Sigurður Þórðarson sýslumað
ur o.fl. gagnrýndu síðar upp-
sagnarákvæðið, _ því að þeir
vildu ekki að ísland segði sig
algerlega úr konungssamband-
inu við Dani, töldu því, að
ekkert uppsagnarákvæði ætti
að vera. En í nefndinni var á
endanum samið um þann upp-
sagnarfrest, sem síðan gilti.
Enginn fslenzku nefndarmann-
anna hefði gengið að samningn
um, ef uppsagnarákvæðið hefði
ekki fylgt.
Einu sinni meðan samningar
stóðu yfir var skipuð undir-
nefnd, og sátu í henni Hage og
Arup af hálfu Dana, en Bjarni
og Einar af okkar hálfu. Þessi
nefnd leysti ýmsa hnuta, og
greiddi mjög fyrir því að
samningar tókust að lokum.
— Hvernig var sambandi fs-
lenzka nefndarhlutans við Al-
þingi háttað meðan samningar
stóðu yfir?
— Þingmennirnir fengu skjöl
in frá nefndinni, og þeir höfðu
auðvitað stöðugan aðgang að
okkur nefndarmönnunum. En
innbyrðis ágreiningur kom ekki
upp fyrr en við sjálfa af-
greiðslu málsins.
— Samningar náðust svo
17. jíilí?
— Já. Þá hafði Bjarni frá
Vogi að vísu fengið dags frest
til að ákveða sig, en það var
ekki vegna þess, að Bjarni sjálf
ur væri ekki sammála okkur
hinum. Hann kallaði hins veg-
ar flokksmenn sína saman, og
þar mun hann hafa lagt fast
að þeim að fylgja sér í þessu
máli. Eins og kunnugt er neit-
uðu tveir menn, Magnús Torfa-
son og Benedikt Sveinsson. Lík-
lega hafa þeir séð, að ekkert
væri í hættu, þótt tveir menn
væru á móti.
Alþingi samþykkti samning-
inn á lokuðum fundi kvöldið
17. júlí, og síðan voru þeir
undirritaðir næsta dag, af öll-
um nefndarmönnum og ráðherr
um. Formlega var þó ekki
gongið frá samþykktinni fyrr
en á seinna þinginu um haust-
ið.
— Urðu deilur um málið á
opinberum vettvangi í sam-
bandi við þjóðaratkvæðagreiðsl
una um haustið?
— Nei, ekki teljandi. Öll
blöðin voru samningunum með
mælt, nema lítið blað vestur
á ísafirði, sem hét Njörður og
var undir ritstjórn séra Guð-
mundar Guðmundssonar í Gufu
dal.
Málið vakti því ekki miklar
umræðUr eða deilur, af því
að menn voru svo sammála, en
hrifningin var engan veginn
eins mikil og við lýðveldisstofn
unina 1944. Engar kosn.skrifstof
ur voru starfræktar 1918 og
engir kosningasmalar störfuðu.
Allir töldu víst, að þetta gengi
í gegn. Þegar þjóðaratkvæða-
greiðslan var, var Kötlugosið
byrjað, og það hefur e.t.v. dreg
ið úr kjörsókn í einhverjum
sveitum. Einnig dró það úr
fögnuði þjóðarinnar, þegar
drepsóttin kom upp (spænska
veikin) í nóvember.
Þeir sem greiddu atkvæði
svo gegn samningunum 1918,
gerðu það ekki allir vegna
þess, að þeim þættu þeir ekki
ganga nógu Itmgt, því að sum
um fannst, að þeir gengju of
langt. Má þar t.d. nefna Sigurð
sýslumann Þórðarson.
— Hvar varst þú staddur
á sjálfan fullveldisdaginn?
— Ég var heima hjá mér,
austur á Borgarfirði. Þá hélt
ég erindi þar í samkomuhús-
inu. Annars voru lítil hátíða-
höld út um land. Ég kom að-
eins á einn fund um haustið
um málið, við Lagarfljótsbrú,
og þar lagðist aðeins einn mað
ur gegn samningunum, Jón
Sveinsson, sem seinna varð
bæjarstjóri á Akureyri. Hann
fylgdi Benedikt Sveinssyni ein-
dregið, og flutti sömu rök og
hann.
Ég held líka, að úr því að
Bjarni frá Vogi var samning-
unum fylgjandi, hafi ekki verið
við mikilli andstöðu að búast.
— Hafðir þú kynnzt Bjarna
eitthvað áður?
— Árið 1908 var ég barna-
kennari á Seyðisfirði, og Bjarni
kom þangað með skipi frá
Kaupmannahöfn og kallaði sam
an sína flokksmenn á Seyðis-
firði og þar með m:g, en við
vorum þá í félagi, sem við
kölluðum Stjórnmálafélag Aust
urlands. Á þessum fundi skýrði
Bjarni frá samningunum sem
leiddu til uppkastsins, og hóf
þannig baráttuna gegn því.
Sama vor var ég fenginn til
þess af Stórstúkunni til að fara
um nokkurn hluta Austurlands
til að vinna að því að fá áfeng
isbannið samþykkt, en atkvæða
greiðslan um bannlögin fór
fram um leið og kosningarnar
til Alþingis þetta ár. Að vísu
var ég hálfgerður ungfingur
um þetta leyti, en ég má samt
segja, að þar sem ég fór, hafi
ég haft enn meiri áhuga á því
að spilla fyrir uppkastinu en
bæta fyrir banninu.
— Flestir telja Jón Magnús
son hafa átt mjög mikinn þátt
í að samningar tókust. Hver
var munurinn á Jóni og Hann
esi Hafstein?
— Jón var vitur máður og
einhver lagnasti stjórnmálamað
ur íslendinga á þessari öld.
Hannes Hafstein var hins veg
ar líklega glæsilegasti maður
sem ég hef séð. Það segi ég
ekki af því, að ég væri hans
flokksmaður, því að það var
ég ekki. Ég heyrði Hannes fyrst
flytja ræðu á Seýðisfirði þegar
Friðrik 8. kom 1907, og ég var
hrifinn af manninum og flutn
ingnum, en ég man ekkert eftir
ræðunni að öðru leyti. Svo
heyrði ég hann flytja stutta
ræðu á þingi, og áhrifin þá
voru svipuð. En vorið 1917 í
þingbyrjun, var Hannes úr leik.
Hannes var glæsilegur foringi
og glæsilegri mælskumaður
líka en Jón Magnússon.
Fleiri sem þekktu Jón munu
vera mér samdóma um, að hann
hafi verið einn af okkar mestu
stjórnmálamönnum. Og ég held,
að Jón hafi notið sín bezt, þeg
ar mikillar varfærni þurfti
við, eins og til dæmis á stríðs
árunum. Hann var ekki talinn
mikill skörungur, en þó gat
hann verið mjög áhrifamikill
á úrslitastundum, ef hann taldi
það nauðsynlegt.
Jón Magnússon fylgdist mjög
náið með samningunum 1918,
en hann hafði setið á þingi
1908 og verið þá í samninga-
nefndinni. Hann mun hafa
verið vel séður af Dönum, Jón
hafði lengi verið skrifstofu-
stjóri íslenzka ráðuneytisins. Ég
ímynda mér, að Jón hafi ver
ið einn af séðustu stjórnmála
mönnum, sem við höfum átt,
og hann var ákaflega samvizku
samur maður. Og það er ekki
nokkur vafi á því, að hann
átti góðan hlut að því að samn
ingar tókust 1918. Og ekki sið-
ur þótt hann væri ekki í nefnd
inni.
— Dönuin var mjög í mun að
ná samningum 1918. Af hverju
stafaði það, og gerði það ekki
samningsaðstöðuna nokkuð
aðra en 1908?
— Óhætt er að telja það
víst, að Dönum hafi verið
mjög annt um að ná samning
unum 1918, því að þá var kom
ið svo málum í Evrópu, að
sýnt var að Þjóðverjar myndu
bíða ósigur í stríðinu- Og i
löndum andstæðinga þeirra
var því hvarvetna haldið fram,
að eftir stríðið skyldi hver og
ein þjóð fá að ráða því sjálf
hvort hún yrði algerlega sjálf-
stæð. Dönum var auðvitað
mjög annt um að ná því af
Þjóðverjum, sem þeir höfðu
misst 1864, og Danir töldu
danskt land. Og þeir munu
hafa litið svo á, að ef ekki
væri útkljáð deiVan við ís-
lendinga mundu íslendingar
gera harða hríð og heimta fullt
sjálfstæði. Og Danir vildu ó-
gjarna, að til slíks kæmi, eins
og allt var í pottinn búið, því
að þeir vildu halda £ okkur,
þótt ekki væri nema til þess,
að konungsveldið væri þá
stærra en ella.
Af þessum sökum var að-
staða samninganefndarinnar
1918 allt önnur en verið
hafði 1908, með öðrum orðum
miklu betri. Fram að 1908 og
lengur, höfðu verið mjög harð
ar og fjandsamlegar innanlands
deilur hér um sambandsmálið,
þar eð menn vildu ganga mjög
misjafnlega langt. En 1918 voru
íslendingar eiginlega orðnir
samhuga um sínar sjálfstæðis
kröfur, því að þeir, sem minni
kröfur vildu gera, vissu, að
sá flokkur, sem mestar kröfur
gerði í sjálfstæðismálinu, myndi
vinna allar kosningar. Hitt var
líka mikilvægt, að skipunin í
nefndina 1908 og 1918 var gerð
á mjög ólíka vegu. Árið 1908
skipuðu Danir þrettán menn í
nefndina (að forsætisráðherra
meðtöldum) en íslendingar að
eins sjö. Árið 1918 voru fjórir
í hvorum nefndarhluta. Og
1908 voru samningafundirnir
haldnir í Kaupmannahöfn, en
1918 buðu Danir, að samn
ingafundirnir yrðu haldnir í
Reykjavík, og það tilboð var
ekki gert af tómu lítillæti, held
ur hafa beir viljað mikið til
vinna að ná samningum.
Þar með lauk viðtalinu. Tím
inn færir Þorsteini M. Jóns-
syni beztu þakkir fyrir greið og
góð svör, og óskar honum allra
hcilla. Bj.T.
Sambandslaganefndin í garði Alþingishússins. Talið frá vinstri: Magnús Jónsson (ritari danska nefndarhlutans), Bjarni Jónsson frá
Vogi, Chr. Fr. Hage, Fr. 3. J. Borgbjerg, Jóhannes Jóhannesson, J. Chr. Christensen, Einar Arnórsson, Erik I. Arup, Gísli fsleifsson
(ritari ísl. hlutans). Þorsteinn M. Jónsson, Þorsteinn Þorsteinsson (ritari ísl. hlutans) og Svend A. Funder (ritari danska hlutans).