Tíminn - 01.12.1968, Blaðsíða 14

14
TIMINN
Stemgrímur Gautur Kristjánsson:
ÞJÖÐLIF OG ÞJÖÐFRELSI
[Grein þessi er riteð
kvajmt beiðnl Höfunduir hefur
ekki félaigistenigial við aðstand-
endur bl'aðsins].
I. Styrjaldir og stórveldi
Einu sinni var töluð danska í
; Reykjavík. Akureyri var meir en
hálfdanskur bær. Þetta var á 19.
. öld. Auðvitað töluðu tómthús-
mennirnir í Reykjavík enga dönsku
, vegna fáíræði. Sveitafólk kunni
; ekki annað en íslenzku. í höfuð-
borg íslendinga, Kaupmannahöfn,
, voru menn, sem töluðu íslenzku.
; Þar var hafin sjálfstæðisbarátta.
Síðar komu aldamótamennirnir,
sem trúðu á frjósemi íslenzkrar
moldar og yfirburði íslenzka kyn-
stofnsins. Þjóðin var af kyni kon-
, unga. Aðeins hið harðgerðasta
hafði lifað af hörmungar aldanna
gangstímair, næg atvinna og eftir-
spurn eftir íslenzkum afurðum.
Siðan komu Bandarikjamenn og
enn meiri peningar. Næstu árin
höfðu íslendingar ekki samskipti
að marki við aðrar þjóðir en
þessar tvær. Þjóðin var gestrisin
og námfús. Að lokinni styrjöld
hófust að nýju samskipti íslend-
inga við meginlandsþjóðir Evrópu.
Virtist svo um sinn, að loks mundi
nást eðlilegt jafnvægi í samskipt-
um íslendinga við aðrar þjóðir, en
nú voru aðstæður í álfunni enn
•verri en við lok fyrra stríðs.
Skipting heimsins
Aðstaða Breta var nú svipuð og
Frakka áður. Frakkland hafi beð-
ið ósigur, en risið upp aftur. Rúss-
land hafði orðið fyrir miklum á-
föllum, en haldið velli og lagt
samkvæmt þróunarkenningunni og undir si« austurhluta álfunnar. Nú
voru raunar aðeins tvö stórveldi
í heiminum, Bandaríkin og Ráð-
stjórnarríkin.
Stói-veldin tvö deildu mestum
hluta heimsbyggðarinnar með sér
í áhrifasvæði, en samkvæmt sagn-
Fyrri h.lms.yriöldin „ irin |
reynslu manna af horfelli sauðfjár
á vorum. Þessari ættgöfugu at-
gerfisþjóð voru allar leiðir færar
í frjósömu landi og fengsæl fiski-
mið allt um kring.
fjandskapar með þeim. íslending-
ar urðu á áhrifasvæði Bandaríkj-
anna og Bandaríkjamenn tóku að
efla hér herstöðvar sínar.
Evrópuríkin risu furðufljótt úr
irústum og urðu aftur öflug. Sam-
tök þeirra Evrópuþjóða, sem ekki
lutu Rússum, tóku að eflast. Ný-
lendustríð töfðu nokkuð þessa
þróun, en áður en 20 ár voru
liðin frá styrjaldarlokum höfðu
flestar nýlendur náð sjálfstæði
sínu.
Þrátt fyrir miklar framfarir og
aukna samvinnu Vestur-Evrópu-
þjóða voru áhrif Bandaríkjamanna
ing var orðin í Rússlandi, og þar enn mikil. Eftir styrjöldina höfðu
geisaði ægileg borgarastyrjöld. Bandaríkjamenn veitt Evrópuþjóð-
Bandaríkin voru nú orðin mesta um meiri efnahagsaðstoð en áður
stórveldi heims. Bandamenn þeirra eru dæmi til. ísland fór ekki var-
skulduðu þeim stórfé og þurftu hluta af þeirri aðstoð. Jafnframt
á frekari aðstoð þeirra að halda lagði bandarískt fjármagn undir
til endurreisnarstarfs eftir styrj- sig mi-kinn hluta iðnaðar Evrópu.
öldina. Forseti Bandaríkjanna kom
milli styrjaldanna.
Svo kom gamla stríðið og með
því framfarir og velgengni. ís-
land varð í hópi þeirra þjóða, sem
hlutu sjálfstæði við lok ófriðar-
ins. í umheiminum höfðu aðstæður
mjög breytzt við styrjöldina. Aust-
urríska keisaradæmið var liðið und
ir lok, Þýzkaland sigrað og lítils-
rirt, Frakkland, sem borið hafði
þyngstu byrðarnar og haft forystu
í styrjaldarrekstri Bandamanna,
var að þrotum komið. Bretar höfðu
einnig orðið fyrir miklum búsifj-
um, en héldu enn reisn sinni. Bylt-|
á vopnahléi með beinum samn-
ingum við Þjóðverja og síðan frið
arsamningum. Ný þjóðríki voru
stofnuð fyrir áhrif hans og Þjóða
Ný viðhorf — þjóðfrelsis-
stefnan og stórveldin.
Eitt af lögmálum sagnfræðinnar
Steingrímur Gautur Kristjánsson
bandalag Þar með var lokið stjórn f sjaWan helzt obreytt astand
málaafskiptum Bandaríkjamanna 1,1 leufdur; straumar ver3a
af málefnum Evrópu um sinn, en femdlr 1 - samtimasogunnar.
bandarískt fjármagn streymdi til Afl.ð sem leidd, nylendurnar t.l
iðnaðarlanda Evrópu. Menn höfðu sjalfstæð.s, er „u að brjota n.ður
kvnnzt lífsvenium Bandaríkja- valdakerfi nsaveldanna. Nyfrjalsu, _ _ _
y „ I . f*i ' en bær urðu bet- rik'n neituðu flest að skipa sér i stæðisbarátta Islendinga á 19. öld. j sjálfir, að hve miklu leyti ís-
v" nr í Evrónu síðar undir vald stórveldanna. Kína hafn Á vesturhveli jarðar hafa Bandaj lendingar héldu sjálfsforræði.
r unnar , , , aði forustu Rússa og Frakkland tók ríkjamenn ekki farið varhluta af j 10. júlí 1941 staðfesti ríkisstjóri
Á íslandi gekk a ymsu ^ efna- upp sjáifstæða stefnu. Smáríki] andspyrnu gegn yfirráðum sínum. j íslands þingsályktun, gerða sama
fyrir þeim þjóðum, sem berjast
gegn skiptingu heimsins í tvö
áhrifasvæði. Svipaðar hreyfingar
eru uppi í Þýzkalandi, en þar
eiga menn óhægara um vik.
Framsýnum mönnum í Evrópu
hefur lengi verið Ijóst, að til að
Evrópumenn geti öðlazt fullt sjálfs
forræði, verða þeir að taka upp
nána samvinnu á sviði efnaihags-
mála, stjórnmála, hermála, vís-
inda og tækni. Styrkleiki risaveld
anna á þessum sviðum liggur
nefnilega í stærð og fjölmenni. í
efnahagsmálum eru þessar hug-
myndir nærri því að verða að
veruleika. í hermálum lúta flest
ar þjóðirnar forystu Bandaríkj-
anna í Atlantshafsbandalaginu.
Samvinna á sviði vísinda og tækni
er enn alls ófullnægjandi og ótt-
inn við skerðingu sjálfsforræðis
stendur í vegi fyrir raunhæfri
stjórnmálasamvinnu.
II. Þjóðfrelsisbarátta að
50 árum liSnum.
f ljósi þess, sem að framan er
rakið, verður nú leitazt við að
meta, hversu komið er 50 ára
fullveldi íslendinga í stjórnskipu-
legum, þjóðréttarlegum, stjórn-
fræðilegum og efnahagslegum
skilningi, en einkum fjallað um
menningarlegt sjálfstæði þjóðar-
innar og hugmy-ndasamskipti henn-
ar við aðrar þjóðir.
Fullveldi
að lögum og í raun
f þjóðréttarlegum og stjórn-
skipulegum skilningi verður tæp-
I lega talið, að íslendingar hafi orð
ið fullvalda ríki fyrr en við stofn
un Hæstaréttar árið 1920 með
því að æðsta dómsvald var fram
að þeim tíma í höndum Hæsta-
réttar Dana, sem gat fjallað um
stjórnskipulegt gildi íslenzkra
liga og embættistakmörk íslenzkra
stjórnvalda.
Af þjóðréttarfræðingum er
sambandslagasáttmáli íslands pg
Danmerkur talinn frumlegt og ein
stætt meistaraverk. Engin _ veru-
leg takmörkun fullveldis fslend-
inga fólst í honum, nema hvað]
Danir skyldu fara með utanrík!
ismál landsins fyrst um sinn. !
Með hernámi landsins 1940 ]
voru íslendingar raunverulega svipt j
bændum á svipaðan hátt og sjálf- ir fullveldi sínu, en Bretar ákváðu
bandarfsks fjármagns, hefur tek-
izt að varðveita fullveldi sitt und-
ir stjórn jafnaðarmanna með öflug
um hervörnum og traustu kapital
ísku efnahagskerfi.
Eftirtektarvert er, að jafnaðar
mannaflokkar allra annarra Evr-
ópulanda hafa orðið öðrum flokk-
um fremur auðsveipir þjónar þess
stórveldis, sem náð hefur áhrifum
í hverju landi um sig.
í öðrum heimshlutum hefur bar
áttan gegn valdaskiptingu stór-
veldanna tekið á sig ýmsar mynd-
ir. í Viet-Nam er þjóðfrelsiáhreyf-
ingin undir forustu kommúnista í
þann veginn að vinna sigur í þjóð-
frelsisbaráttu gegn Bandaríkja-
mönnum. Ástæðan til þeirra
hörmulegu atburða, sem þar hafa
orðið, er ekki i’yrst og fremst and-
staða Bandaríkjamanna gegn þjóð
legri frelsishreyfingu, heldur ótti
við, að landið lendi á áhrifasvæði
andstæðinganna. Sá ótti er ekki
ástæðulaus, en vert er að gefa
því gium, að Vietnamar hafa aldrei
hleypt kínverskum eða rússneskum
hermönnum inn í land sitt, og að
sjálfstæðishreyfing þeirra er fyrst
og fremst þjóðleg, að líkindum
sprottin upp meðal menntamanna
í París og borin uppi af innlendum
hagsmálum og stjórnmalum ao eins og Kúba og Albanía náðu i Oftar en einu sinni hafa þeir brot-jdag um, að Bandaríkjum Norður-
styrjöldinni lokinni. ! sjálfræði með því að taka sérjið á bak aftur sjálfstæðishreyfing-l Ameríku sé íali-n hervernd fs-
Viðhorf manna til menningarsam-j s(.ggu meg stórveldum, sem voru ■ ar í einstökum ríkjum með vopna- j lands „meðan núverandi styrjöld
skipta við aðrar þjóðir voiu æoi j fjariæg fil að geta haft veru-jvaldi af ótta við að stór hluti álf- stendur." Með þessum samningi
óákveðin. Sterk ofl unnu aö | jeg áhrif um máiefni þeirra. Hvar-1 unnar kæmist undir áhrif Rússa. j afsöluðu íslendingar sér form-
því að uppræta leifar danskrar | vetna í Austur-Evrópu hefur sjálf' í rauninni hefur í öllum tilvikuml lega mikilvægum þætti fullveldis
drottnunar úr íslenzku þjóðnfi, ræðisbaráttan borið töluverðan verið um að ræða þjóðlegar hreyf-i í hendur Bandaríkjamönnum.
og efla þjóðlega menningu. Marg-
ir víðsýnir áhrifamenn töldu væn-
: legast að efla menningartengsl við
enskumælærdi þjóðir. í grein, sem
ég rakst á nýlega í Tímanum frá
þessum árum, er því haldið fram,
að enskumælandi þjóðir beri langt
af öðrum í menningu, og sé hver
sá sæll, sem eigi ensku að móður-
máli. Sé sýnu viturlegra að kenna
börnum hér ensku en dönsku, sem
hvergi sé töluð nema í einu kot-
ríki.
Seinni heimsstyrjöldin.
Síðan kom aftur stríð, og landið
var hernumið 1940. Þá verða þátta
skil í samskiptum íslendinga við
aðrar þjóðir. Þrátt fyrir formleg
mótmæli hafa víst fáar þjóðir orð-
ið eins vel við hernámi lands síns
og íslendingar. Nú urðu aftur upp-
árangur. I Rúmeníu hefur þjóð-
frelsisstefnan unnið verulegan sig-
ur. Innrásin í Tékkóslóvakíu mun
verða til að tefja fyrir sigri þjóð-
frelsisstefnunnar í Evrópu, en mun
ckki takast að stöðva hana.
í V-Evrópu hefur þróunin orðið
hægari. Yfirráð Bandar. þar voru
aldrei eins djúptæk eins og vald
Rússa í Austur-Evrópu. Einræði
kommúnistaflokkanna, sem lutu
stjórn kommúnistaflokks Ráð-
stjórnarríkjanna, var miklu öfl-
ugra valdatæki en Bandaríkjamenn
höfðu yfir að ráða í Evrópu. En
í báðum hlutum álfunnar voru
hervald stórveldanna og tök ; 'ra
á efnahagslífi einstakra landa virkt
valdatæki.
Svíþjóð, sem tókst að komast
hjá þátttöku í báðum heimsstyrj-
öldum og þar af leiðandi innrás
ingar. j Stjórnfræðilega skipti þessi gern-
Norðan Mexikóríkis hefur Engil-jingur ekki öðru en því, að Banda
söxum hvarvetna tekizt að útrýma
þjóðernisminnihlutum, utan í
þeim hlutum Kanada, sem frönsku
mælandi menn byggja. Eftir alda-
langa undirgefni hefur nú þessi
þjóð einnig risiö upp og krafizt
sjálfsforræðis. Sjálfur Frakklands-
forseti hefur ruðzt inn á hið
mikla engilsaxneska meginland og
ært allan liinn enskumælandi heim
með því að lýsa yfir stuðningi við
sjálfstæðiskröfur íbúa Kvíbekks.
í sjálfu Englandi, nánasta banda-
lagsríki Bandaríkjamanna, hefur
einn af áhrifamestu forystumönn
um auðsveipasta jafnaðarmanna-
flokks Vestur-Evrópu, sem ný-
lega lét af embætti utanríkisráð-
herra, lýst því yfir, að Bretar
ættu að takast á hendur forystu
ikjamenn fengu nú með gildum
þjóðréttarsamningi það vald, sem
Bretar höfðu áður tekið með
valdi.
Með þátttöku í samtökum Sam
einuðu þjóðanna afsöluðu íslend
ingar vcrulegum þætti fullveldis
síns í hendur stjórnarstofnana sam
takanna, fyrst og fremst öryggis-
ráðsins, þar sem stórveldin fimm
höfðu úrslitaráð. Engan veginn
verður þó talið, að íslendingar I
hafi glatað fullveldi sínu við inn-!
göngu í samlök Sameinuðu þjóð-j
anna. Smám saman fengu flestar'
þjóðir heims aðild að samtökun-
um og fullveldishugtakið var jafn-;
harðan lagað að þessum breyttu
aðstæðum. Stjórnfræðilega skipt-
ir aðild íslands að Sameinuðu þjóð I
unum ekki máli um fullveldi lands
ins sökum þess, að sundurlyndi
stórveldanna hefur gert öryggis-
ráðið óhæft til að neyta heimildar
til íhlutunar um deilumál ríkja
til tryggingar friði.
Með aðild að Atlantshafssátt-
málanum tókust íslendingar á
hendur skuldbindingar, sem telja
má fela í sér töluverða fullveldis
skerðingu. Aðildarþjóðunum ber
að koma hver annarri til hjálpar,
ef á þær er ráðizt, en ekki hefur
víst verið gert ráð fyrir, að ís-
lendingar legðu mikið af mörkum
í þeim efnum. í stjórnarstofnun-
um bandalagsins verður máli
ekki ráðið til lykta nema full sam
staða náist. Ekki hefur verið
talið, að þjóðir Atlantshafsbanda-
lagsins væru síður fullvalda en
aðrar að formi. Hins vegar verð-
ur að telja, að stjórnfræðilega hafi
þau ríki, sem þáfct taka í starf-
semi bandalagsins, önnur en Banda
ríkin, afsalað sér að miklu leyti
sjálfsfoimæði í varnarmálum, þar
sem Bandaríkin eru langsamlega
öflugasta herveldi bandalagsins og
ráða þar í raun mestu.
Með samningi milli fslands og
Bandaríkjanna 7. október 1946 um
bráðabirgðaafnot af Keflavíkur-
flugvelli voru skert yfirráð ís-
lendinga yfir hluta af landsvæði
sínu og fullveldi landsins takmark
að að því leyti. Verður þessi tak-
mörkun að teljast óveruleg. Þessi
samningur var síðan felldur úr
gildi með samningi 5. maí 1951,
þar sem Bandaríkin taka að sér,
fyrir hönd Atlantshafsbandalags-
ins, að annast varnir landsins. Sam-
kvæmt þeim samningi hafa íslend
ingar látið Bandaríkjamönnum í
té landsvæði undir herstöðvar. f
5. gr. samningsins segir: „Ekkert
ákvæði þessa samnings skal skýrt
þannig, að það raski úrslitayfir-
ráðum íslands yfir íslenzkum mál
efnum.“
Samningurinn er uppsegjanlegur
með 12 mánaða fyrirvara eftir að
málaleitun um endurskoðun hefur
verið lögð fyrir ráð Norður-Atlants
hafsbandaiagsins og 6 mánuðir
hafa liðið, án þess að ríkisstjórn
irnar verði ásáttar.
Að alþjóðalögum hefur þessi
samningur einnig nokkra fullveld
isskerðingu í för með sér, skerð-
ingu, sem margar aðrar þjóðir,
sem taldar eru fullvalda, og jafn
vel stórveldi, hafa talið sér nauð-
synlegt að þola.
Stjómfræðilega hefur þessi
samningur hin mestu áhrif til
skerðingar á sjálfsforræði íslend-
inga, bæði vegna þess, að vapiir
landsins eru fengnar í hendur er-
lendu ríki og vegna þess, að ef til
úrslita dregur, er herlið Bandaríkj
anna á íslandi í reynd sterkasti
valdaaðili í landinu í krafti vopna
valds síns. Bandaríkjaher mun
geta varið fsjand gegn árás aQra
þjóða annara en Bandaríkjamanna
sjálfra. Heldur verður þó að télja
ólíklegt, að til valdbeitingar komi,
þar sem Bandaríkjamenn munu
telja sig hafa næg únræði önnur
til að hafa áhrif á íslenzk mál-
efni ef á reynir. Þó má telja
nokkurn veginn víst, að ef ís-
lendingar tækju löglega ákvörð
un um að koma á hjá sér t. d. því
stjórnarfari, sem Tékkar og Slóv-
akar ætluðu sér fyrr á þessu ári
(þ. e. sósíalisma og eins fiokks
kerfi án afnáms tjáningarfrelsis),
mundu Bandaríkin neyta aflsmunar
með beitingu hervalds, ef nauð-
syn krefði, á svipaðan hátt og t.
d. í Dóminikanska lýðveldinu. Hins
vegar sanna dæmin, að kæmist hér
á einræði hægri öfgamanna, þyrft-
um við ekki að óttazt íhlutun
Bandaríkjamanna.
í utanríkismálum virðast fslend
ingar ekki hafa valið sér aðra
stefnu en þá að fara aldrei gegn
stefnu, Bandaríkjamanna í stór-
málum. Aðbúnaður íslenzku utan
ríkisþjónustunnar er með þeim
hætti, að starfsmenn hennar hafa
ekki tök á að kynna sér meirihátt-
ar málefni, þannig að mótuð verði ,