Vísir - 29.04.1978, Blaðsíða 16

Laugardagur 29. apríl 1978 VISIB
Viðtol: Árni ÞórQfinsson
//Gamli listfeögukennarinn minn" heitir málverk
sem hangir í vinnukompunni hans Björns Th. í
Karfavoginum. Það er endurminning Einars Há-
konarsonar. listmáiara úr tíma hjá Birni. Yfir
myndinni af kennaranum við skuggamyndavélina
er aðdáun og hlýja.
Reyndar eru það ekki aðeins nemendur við Mynd-
lista- og handíðaskólann í hátt á þriðja áratug. og nú
nýverið lika háskólastúdentar, sem notið hafa leið-
beiningar Björns Th. um myrkviði myndlistarsög-
unnar. íslenskt fólk yfirleítt hefur að verulegu leyti
fengið sína uppfræðslu um listsögu frá Birni Th.
gegnum alkunna útvarps- og sjónvarpsþætti, al-
menna fyrirlestra og blaðagreinar hans gegnum
tíðina. Ekki sist hefur hann unnið brautryðjenda-
starf með bókum sinum um rannsóknir á íslenskri
myndlistaf ýmsu tagi og listsögusafnritum. Jafn-
framt því hefur hann ritað bækur af öðru tagi, til
dæmis ævísögulegs eðlis og skáldskap.
Björn Th. Björnsson var með fyrstu tslendingum
sem báru titilinn „listfræðingur". Að visu höfðu
ýmsir lagt stund á listfræði með öðrum greinum,
eins og Emil Thoroddsen, en það er ekki fyrr en á
stríðsárunum að tveir Islendingar, Björn og Selma
Jónsdóttir, forstöðumaður Listasafns islands, fara
utan til að leggja þessi fræði fyrir sig. Reyndar seg-
ist Björn ekki vera sáttur við þetta starfsheiti.
„Mér finnst „listfræðingur" villandi titill, því í
raun er um að ræða listsögufræði. „Listfræði" er
einhvers konar stytting sem varðtil á 19. öld. Og svo
kemur líka til, að„list" er hér notuð í þrengri merk-
ingunni „sjónlist". En þessi merking gildir viðar, til
dæmis er enska heitið — „Hiátory of Art" — sjón-
listasaga."
Nú hefur listfræðingum Islendinga f jölgáð dálítið
hin síðari ár. Ætli þeir séu ekki orðnir sex eða sjö.
Björn segir þá engu að síður enn of fáa. „Hér eru
mörg söfn starfandi, og allvíða úti um landið eru
vísar að listasöf num, þar sem sérmenntað fólk ætti
að vera að verki, til að virkja þau, auka og gera á
allan hátt lifandi. islensk myndlistarsaga er enn
mikið til ókönnuð, svo verkefnin eru þar nær ótæm-
andi. Listasaga er orðin kennslugrein i mörgum
framhaIdsskólum, en svo er ekkert fólk til að kenna
hana. úti um allt land er mikill áhugi fyrir mynd-
fræðslu, þar sem eru skólar, héraðsvökur, mynd-
listarfélög, og þaðan er ævinlega verið að kalla eft-
ir fyrirlesurum. Árum saman hefði ég getað skipt
mér i fjóra menn og haft þó yfrið nógan starfa
handa þeim öllum. Að vísu er listasaga langt nám
og óvenju kostnaðarsamt, en kannski það sé fremur
vantrúin á atvinnumöguleikunum, þótt verkefnin
séu næg. Fastar og þægilegar stöður bíða þar ekki
eftir mönnum".
Við Björn spjölluðum saman um sitt af hverju i
lifiog listtvö siðdegi fyrir skömmu á heimili þeirra
Ásgerðar Búadóttur, veflistarmanns, og birtist
sumt af því sem á góma bar i þessu Helgarblaði og
því næsta. i framhaldi af rabbi okkar um listfræð-
inga spurði ég hann hvort það hafi verið atvinnu-
möguleikarnir sem löðuðu hann sjálfan á sínum
tíma að þessu fagi.
Heimilisvinirnir
„Engin hugsun var mér fjær.
En ég ólst upp i umhverfi listar og
listamanna frá barnsaldri. Faöir
minn var listamaöur, bæöi aö önd
og hönd, og átti sér jafnan náinn
vinahóp listamanna. Fyrst voru
þaö >. skáldin, Sigurbjörn Sveins-
son og Siguröur slembir frá Arn-
arholti; siöar Jóhannes Kjarval,
Guðmundur frá Miödal, Björn
föðurbrööir minn, Bangsi, og Ein-
ar Jónsson myndhöggvari, svo
nokkrir séu nefndir. Einar var aö
visu alltaf frábitinn samgángi við
annað fólk, var lokaöur i sinni
hamrahöll, og galt ekki sist var-
hug viö ungum mönnum. Ekki
þarf annað en lita i erfðaskrá
hans til þess að komast að raun
um það. Þar leggur hann sem
næst bann við þvi aö börn fái að
koma inn i Hnitbjörg. En Einar
og foreldrar minir voru kunnug
frá Kaupmannahafnar- og
Berlinarárum sinum, og þau tiðk-
uöu gagnkvæmar heimsóknir.
Þvi var ég oft hjá honum, bæði i
Hnitbjörgum og austur i sumar-
húsi hans á Galtafelli. Mér er nær
aö halda að ég hafi veriö einn af
fáum ungum mönnum sem hann
gaf sig aö. Það rifjast lika upp
fyrir mér, aö þegar ég skrapp
heim sumarið 1945, var þaö eitt
mitt fyrsta verk aö heimsækja
Einar. Hann lá þá veikur uppi i
turnherberginu á Hnitbjörgum og
spurði mig mikið um . rússneska
list. Mér hefur löngum oröjö við-
staldraö eitt sem hann sagði:
„Það má vera undarlegt”, sagöi
hann, meö augun upphafin og
þessar smáu hendur fram á
sængina, „að vera listamaður á
þessum ógnar viöáttusteppum.
Það hlýtur að vera likt þvi að
vera giftur konu sem er hundrað
sinnum stærri en maður sjálfur!”
A gagnfræða- og menntaskóla-
árum minum bjuggum við i Hafn-
arstræti 4, en Kjarval i Austur-
stræti, og leit hann oft inn: kom,
gaf krýptiskar yfirlýsingar og
fór. Ég man hvað ég þoldi eitt
sinn mikla önn fyrir hann ungur:
Móðir min átti skærgræna tehettu
úr silki, með miklum garniring-
um og sluffum, og auðvitað haföi
Kjarval ekki fyrr komið auga á
hana en hann fór að spóka sig
með hana á höfðinu fram og aftur
um Austurstræti. Þegar ég mætti
honum með hana, vék ég hljóður
yfirá hina gangstéttina. Svo kom
að þvi að hann sigldi með mig, ég
held fimmtán ára, inn á Hótel
Borg og kynnti mig, með djúpri
hneigingu og hattslætti, fyrir öll-
um höfðingjum landsins. Þá hætti
ég að ganga Austurstræti á leið-
inni heim.
En það voru fleiri en Kjarval,
já, og fleiri en bara myndlistar-
menn: Elisabet Gölsdorf, sú sem
kom hingað heim með ösku ást-
vinar sins, Jóhanns Jónssonar
skálds, til þess að strá henni á
hjarn Snæfellsjökuls; hún var
makalaus kona, las upp klassisk
ljóð i Kaupþingssalnum og lifði
mest á brúðbergste og sveppum
utan úr örfirisey. Það var Albert
Klahn, friðarsinninn sem vildi
helst alltaf stjórna hergöngumús-
ik, og sá hámenntaði atvinnuleys-
ingi i músikinni, Róbert Abra-
ham, já, og útlaginn Höjer með
stórhertogaynjunni sinni uppi i
Hveradölum, og Jón frá Hlið, og
Steinn... Ég held, svei mér þá, að
það hafi ekki vantað einn einasta
tón i litrófiö!”
Áhrif
Uröu þessi kynni þá til þess að
þú hélst út á listfræðibrautina?
„Þau hljóta að hafa haft sin á-
hrif. Ég hef alla tið haft húman-
istiskar interessur. Ég fór ungur
að sækja málverkasýningar og
haföi snemma yndi af að skrifa.
Ég held að ég hafi einhvernveg-
inn undirvitað gert mér ljóst, að
til þess að miðla listþekkingu eða
lisUifun þyrfti maður að búa yfir
ákveðnum hæfiieika sjálftjáning-
ar i ræðu og riti. Alla vega kom
mér aldrei önnur grein i hug alla
mina menntaskólatið.”
Varðstu fyrir sérstökum áhrif-
um þessara bernskukunningja?
„Listamönnum fylgir sérstakur
blær, sérstakt andrúm i mannlif-
inu. Þar á sér stað önnur tegund
mats og hugsunar, og annar
húmor. Nei, ég býst við að áhrifin
hafi legið i öllu til samans en engu
einstöku. Þá var lika önnur tið en
nú^ unglingur kynntist þá trauðla
fimmtugum manni heldur sat,
hlustaði, drakk i sig. Gjammaði
uu

Mynd eftir Björn Björnsson (Bangsa) föðurbróöur
Björns Th. af sálufélögum hans: f.v. Jón Pálsson,
tónskáld, frá Hlíð (á rúmstokknum með pipu),
Fritz Kjartansson (liggjandi), Þorsteinn skáld frá
Bæog lappirnar á teiknaranum: „Töluðu svona of-
anvert og utanvert við hlutina...."
Og hér er teiknarinn
sjálfur, Björn Björns-
son, eins og Jón Jónsson
(bróðir Ásgríms), mál-
aði hann 1924. (Myndin
er i eigu Alfreðs Guð-
mundssonar).
ofúinnsi
ekki fram i, en fór sendiferðir,
með vixil til uppáskriftar, með
smáreikning til forleggjara, eftir
öli til Júlla Borgfjörð á Barnum,
með teikningu til Nielsens og Óla
Hvanna. Nú er verið að tala um
kynslóðabil. Það var miklu breið-
ara þá. Ég held að virðingin fyrir
„afrekum” manna og sérkenni-
legheitum hafi verið meiri. Helst
voru það Kai Milner, Óli Magga-
don og Drottningin af Saba sem
maður talaði við sem jafningja.
En til slikra þurfti ég þó ekki að
sækja, langt yfir skammt: heim-
spekileg skrýtilegheit voru alltaf
innan seilingar. Þar á ég til dæm-
is við þann óviðjafnanlega dúett,
Jón frá Hlið og Bangsa frænda
minn; á timabili voru þeir nær ó-
aðskiljanlegir. Og þeir töluðu æv-
inlega svona ofanvert og utanvert
við hlutina; oft fjári seigir að
sprQksetja. „Mikil skelfing er nú
að sjá hann Halldór”, sagði Jón
eftir að Halldór Kiljan kom heim
frá Ameriku i köflótta poka-
buxnadressinu, „svona gáfaður
strákur, og gengur þó alveg eins
og taflbretti til fara, svei mér þá.
En góði, hafðu það ekki eftir mér!
Og þeir voru fleiri, fátækir, ve-
Fyrri sor
sælir, breyskir og mikiö ham-
ingjusamir. Ekki minnkaði þáð
respektina. Það er gott að þeir
voru allir dauðir áður en nafn-
númerin komu!”
Hafragrautur Jóns
frá Hlíð og aðrar
peningaástæður
Segðu mér svo sem eina sögu
um Jón Pálsson.
„Ég veit ekki hvort menn kunni
að meta þær, nema hafa þekkt
hann, aö minnsta kosti heyrt hann
tala. Hann var með skúffu og tal-
aöi upp úr henni. Kúltiverað.
Jæja, hann var tónskáld — i sál-
inni —, islenskaöi dálitið Gorki og
bar þann kross örbirgðarinnar að
kenna ómúsikölsku fólki organ-
leik. Stundum. Hjá okkur var
vinnukona sem glamraði mikið
með diska þegar hún tók þá sam-
an af boröinu. Og það ævinlega á
þeim tima þegar lesnar voru veð-