Morgunblaðið - 21.01.2001, Síða 19

LISTIR
20 SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
L
ANGT er um liðið síðan Jón-
as frá Hriflu reið á vaðið með
löngum greinaflokki í Tím-
anum sem hann nefndi
„Hvíldartími í listum og bók-
menntum“. Þar fjallaði Jónas
um það sem hann nefndi
„andlega hnignun í mikilsverðum menning-
argreinum á síðastliðnum mannsaldri“. Síðan
tók hann til við að skilgreina þær stefnur sem
þá voru rétt að ryðja sér rúms, og sparaði ekki
stóryrðin; „Í bókmenntum er það kynóra- eða
klámstefnan, í húsagerðarlist kassastíllinn, í
höggmyndagerð klossastefnan, en í málaralist
klessugerðin.“ Þetta var árið 1941, þegar Ís-
lendingar voru að stíga sín fyrstu skref inn í
menningu nútímans í tilraun til að vinna sam-
kvæmt nýstárlegri hugmyndafræði sem þá
hafði rutt sér rúms úti í hinum stóra heimi.
Heimsstyrjöldin sem geisaði á þessum tíma
hafði orðið þess valdandi að nokkrir helstu
listamenn þjóðarinnar
höfðu snúið heim, þar á
meðal mikilsverður frum-
kvöðull íslenskrar mynd-
listar á þessum tíma, Þor-
valdur Skúlason. Hann var einn helsti
skotspónn Jónasar, enda farinn að mála
„klessumálverk“ að útlendum hætti.
Þó flestum þyki viðbrögð Jónasar frá Hriflu
næsta öfgakennd í dag var hann án efa mál-
pípa margra samtímamanna sinna. Viðhorf
hans til lista mótaðist af gamaldags og íhalds-
sömu sjónarhorni þar sem hæfileiki lista-
mannsins til að endurskapa raunveruleikann
og færa hann þannig inn í líf fólks í yfirfærðu
en þó auðþekkjanlegu formi var í fyrirrúmi.
Listunnendur dáðust ekki hvað síst að hand-
verki listamanna og hæfileika þeirra til að
líkja eftir því sem þeir ekki gátu höndlað sjálf-
ir, en þann hæfileika mátu þeir eins og Jónas á
rómantískum nótum sem „vilja til að sækjast
eftir kynnum við sanna fegurð“. Þegar Jónas
telur sig geta dæmt „klessumálarana“, á þeim
forsendum að þeir þykist „hafa reynslu fyrir
bláum engjum, grænum himni og brenni-
steinsgulum skýjum“, koma væntingar hans til
listarinnar glöggt í ljós, – hann getur ekki sætt
sig við að listin lúti vitsmunalegum lögmálum
fremur en náttúrulegum, vegna þess að engi
eru jú græn, himininn blár og skýin hvít.
Þessi krafa um raunsæja vísun til raunveru-
leikans í listum var ákaflega rótgróin og sterk
í þjóðarvitund Íslendinga enda hafði lítið borið
á þeim fagurfræðilegu hræringum hér á landi
sem bylt höfðu hugmyndum manna um listir
annars staðar um nokkurra áratuga skeið.
Heimóttarmenning Jónasar og fylgismanna
hans byggðist því beinlínis á hræðslu við að
vera hafður að spotti, ótta við hið framandlega
og löngun til að samsama sig öruggum heimi
gamalla gilda í viðsjárverðum nútímanum.
Listþrá þessarar kynslóðar einkenndist af
þessum sökum öðru fremur af fortíðarþrá.
Borgarana, sem nýfluttir voru á mölina, lang-
aði í málverk af fjallinu „heima“ yfir sófann
hjá sér, málverk af kunnuglegum veruleika,
sem hægt var að nefna og skilgreina, – af
Herðubreið eða Þingvöllum.
Eins og Ólafur Kvaran bendir á í rit-smíð um Septemsýningu frá árinu1990 þá var Guðmundur Hagalín,rithöfundur einn þeirra sem tók
undir orð fylgismanna Jónasar í skrifum um
sýningu Septemberhópsins árið 1947. Þar
heldur Guðmundur því fram að „...sá listamað-
ur, sem er slíkur sjálfbirgingur [...] að hann
telur sér trú um að hann geti búið til lífræn
listaverk án þess að vera háður nátturunni og
mannlífinu, – hann hefur sagt sig úr lögum
fyrst og fremst við landið sitt og þjóð – en líka
samfélagið yfirleitt, við lífið sjálft.“ Í orðum
Guðmundar gætir ekki einungis fortíðarþrár
heldur einnig mikillar þjóðerniskenndar og
ekki síst uggs um að hin hefðbundna fyrir-
mynd, landið sjálft og þjóðin, verði afmáð úr
listinni – og Ísland nýorðið sjálfstætt lýðveldi.
Sem sönnun á litlu gildi „klessumálverk-
anna“, eða abstraktlistarinnar, vísuðu gagn-
rýnendur hennar iðulega til þess að „hvert
skólabarn gæti gert betur“, verkin voru kölluð
„litasull“ og jafnvel gengið svo langt að segja
að allt á ákveðinni sýningu hafi verið „gert
með þeim hætti, að vel hefði sú list mátt koma
frá vistmönnum á fávitahæli“. Þessi ummæli
um sig og aðra gagnrýnir Þorvaldur Skúlason
í grein um myndlist í Tímariti Máls og menn-
ingar árið 1950, sem birtist undir fyrirsögninni
„Ganga franskir listagagnrýnendur aftur á Ís-
landi?“. Þar sýnir hann fram á hvernig for-
dómarnir endurtaka sig í sögunni með því að
bera viðbrögð „Jónasa Íslands“ saman við við-
brögð franskra gagnrýnenda við list impress-
ionistanna nærri hundrað árum fyrr, en efn-
istök þeirra féllu í álíka grýttan jarðveg.
Breski rithöfundurinn og listrýnirinn John
Berger bendir á það í sinni frægu bók „Ways
of Seeing“ að „myndverk voru fyrst sköpuð til
þess að kalla fram mynd af einhverju sem var
fjarri. Smátt og smátt kom í ljós að mynd af
einhverju gat varað lengur en það sem hún
stóð fyrir; þá sýndi hún hvernig eitthvað eða
einhver hafði einu sinni verið.“ Þannig þróað-
ist listskynjun mannsins í gegnum aldirnar og
varð æ flóknari eftir því sem sambandið á milli
áhorfandans og myndverksins varð marg-
brotnara, fyrir tilstilli sögunnar, menningar-
innar og hugmynda mannsins sjálfs um sam-
spil efnis og anda.
Í samræmi við þessar hugmyndir Bergers
má með réttu segja að þegar við horfum á
landslagsmálverk þá sé auðvelt fyrir okkur að
staðsetja okkur í verkinu. Þegar við horfum á
abstrakt mynd reynist það mun erfiðara, enda
markmið þeirrar listar fremur að „tjá abströkt
geðhrif með aðstoð abstraktra forma og lita án
tengiliðs við ytra borð veruleikans“, eins og
Kristján Davíðsson komst að orði í grein er
birtist um leið og ádrepa Þorvalds í Tímariti
Máls og menningar 1950. Slík upplifun á ab-
strakt list krafðist könnunar á innri reynslu-
heimi sem var mun djarfari en það að virða
fyrir sér eftirlíkingu af þekktum veruleika.
Þrátt fyrir það varð hugmyndafræðileg fram-
vinda þessa tíma ekki stöðvuð: „Listaverkið á
ekki að vera eftirlíking neins, heldur samstæð
heild, sem lifir í sjálfri sér,“ sagði Kristján
ennfremur í tilraun sinni til að útskýra það
sem þá var framsæknast í íslenskri myndlist.
Þó listunnendur séu ef til vill fæstirmeðvitaðir um þann hugmynda-fræðilega bakgrunn sem býr að bakiabstraktlistinni, eru þeir harla fáir í
dag sem ekki geta sætt sig við hana sem einn
þátt í aldalangri framvindu vestrænnar lista-
sögu. Enda abstraktmálverkið sem listmiðill
þrátt fyrir allt bókstaflega innan hefðbundins
„ramma“ listarinnar, öfugt við margt það sem
fylgdi í kjölfarið. Það var því ekki fyrr en með
tilkomu listhreyfinga sem hvorki byggðu á
málverki né höggmyndum í hefðbundum skiln-
ingi sem næsta alda fordóma kemur fram á
sjónarsviðið. Hún var þó ekki nærri eins af-
dráttarlaus og andúðin gegn abstraktlistinni,
enda sú vitsmunalega bylting sem í abstrakt-
listinni fólst búin að undirbúa jarðveginn fyrir
það sem á eftir fylgdi.
Með popplistinni, Fluxushreyfingunni og
hugmyndalistinni kom samt sem áður fram á
sjónarsviðið ný kynslóð listamanna sem alfarið
hafnaði abstraktlistinni. Það var ekki nóg með
það heldur höfnuðu þessir listamenn að
stórum hluta þeim tjáningarmiðlum sem ab-
straktlistamennirnir unnu með, ekki síst mál-
verkinu. Þeir tjáningarmiðlar sem tóku við,
eða þróuðust samhliða hefðbundnari miðlum,
voru iðulega byggðir á samþættingu ólíkra
listgreina. Þannig urðu gjörningar að list-
formi, myndbandslist ruddi sér rúms, ýmsir
unnu með landið sjálft, ljósmyndir, texta eða
tilbúna hluti. Listamenn nýttu sér hreinlega
hvaða efnivið sem best þjónaði hugmynd
þeirra að verki eða þeim hugsanatengslum
sem þeir vildu ná fram hverju sinni.
Í samræmi við róttæka hugmyndafræði sjö-
unda áratugarins fólst í þessum nýju miðlum
ákveðin afneitun á því upphafna hlutverki sem
listin gegndi. „Nýlistarmennirnir“ svonefndu
höfnuðu verðmætamati tengdu hefðbundnum
listum sem oft á tíðum leiddi til þess
að listin þjónaði hlutverki stöðutákna
sem urðu jafnvel mikilvægari í sam-
félaginu en listræn gildi. Svo kald-
hæðnislegt sem það er þá kom þessi
uppreisn gegn ríkjandi gildismati þó
ekki í veg fyrir að hin nýstárlegu
verk yrðu verðmæt í fyllingu tímans.
Eftir á að hyggja má auðvitað túlka
það sem sönnun á listrænu gildi
þeirra og menningarlegu vægi í sam-
félaginu – og þá ekki síður sem mik-
ilsverða ábendingu um það að listin á
uppruna sinn í andanum, sama hvaða
hlutlægt form hún tekur á sig.
Ílistum samtímans kennir þvíákaflegra margra grasa, sumtá sér langa sögu en annaðstutta, en fjölbreytileiki og
skörun ólíkra miðla, hugmynda og
markmiða er í fyrirrúmi. Oft á tíðum
rennur hefðin saman við nýstárlegri
gróanda, í könnun listamanna á upp-
runanum, sögunni og samfélaginu.
Þannig hefur endurmat á fortíðinni
og sjálfsvitund einstaklinga jafnt sem
heilla þjóða sett mark sitt á samtím-
ann og fortíðarþráin er enn fylgi-
fiskur hugmyndafræðilegra umbrota,
þó henni sé ekki sniðinn eins þröngur
stakkur á stríðsárunum þegar hún
myndhverfðist í fjallinu heima.
Ástæður þeirra hugarfarsbreytinga sem sjá
má stað í myndlist tuttugustu aldarinnar eru
fjölþættar og því næsta illskilgreinanlegar.
Ýmsar tæknilegar nýjungar, svo sem ljós-
myndatækni, kvikmyndagerð og tölvuvæðing
leiddu til þess að manninum var ekki lengur
eins mikið í mun að búa til eftirmyndir af veru-
leikanum. Andstæður sósíalisma og kapítal-
isma sköpuðu félagslegar aðstæður er mynd-
listarmenn nýttu sér til að lýsa skoðun sinni á
umheiminum, ekki síst þeirri staðreynd að hin
„opinbera“ listhefð er einungis hefð Vest-
urlanda, aðrir heimshlutar eiga sér allt aðra og
ólíka listhefð sem naut lítillar eða engrar við-
urkenningar í afar sjálfhverfum skilgrein-
ingum Vesturlandabúa á fagurfræði og
framþróun. Texta- og táknfræði hugvísind-
anna færði einnig listamönnum nýjar skil-
greiningar og aðferðir til að nota við úrvinnslu
sína á táknmáli og orðræðu menningarinnar,
ekki síst hvað snertir neyslusamfélagið og
kynhlutverk.
„Eiríksjökull kemst ekki fyrir í einni stáss-
stofu“ sagði Kjartan Guðjónsson í bæklingi
með Septembersýningunni 1947 og vísar þar á
áhrifaríkan hátt til takmarka hins hefðbundna
landslagsmálverks. Mörgum árum fyrr hafði
einn frægasti listamaður tuttugustu aldar-
innar, Marcel Duchamp, lýst því yfir að hefð-
bundin málaralist og skúlptúrar hefðu beðið
„fagurfræðilegt gjaldþrot“. Að því hlaut því að
koma að listunnendur, hvort heldur sem var á
Íslandi eða úti í hinum stóra heimi stæðu
frammi fyrir þeirri athyglisverðu staðreynd að
ekki var nóg með að þekkjanleg fyrirmynd
væri horfin úr listinni, heldur var „ramminn“
utan um hana - hinir hefðbundnu miðlar - á
undanhaldi líka.
Í bók sinni um Þorvald Skúlason, sem hann
nefndi „brautryðjanda íslenskrar samtíma-
listar“ bendir Björn Th. Björnsson á þann
mikla sannleika sem fólst í orðum Leo Stein
sem var vinur Picasso: „Ef þú segist skilja
gömlu meistarana, en skiljir hins vegar ekki
nútímalistina, – ja, þá skilur þú ekki gömlu
meistarana heldur!“ Sjálfur ítrekaði Þorvaldur
í einni greina sinna í Tímariti Máls og menn-
ingar að „við sem lifum nú [...] erum fædd með
annarri tegund reynslu en kynslóðir Rem-
brandts eða Beethovens, og að eins og þeir
sköpuðu verk sín innblásnir anda sinnar sam-
tíðar, hljóta listamenn allra tíma að vera túlk-
ar ríkjandi tíðaranda.“ Þó hálf öld sé liðin síð-
an Þorvaldur tók þannig til orða, stendur
sannleikskjarni þessarar hugsunar enn óhagg-
aður.
Ef til vill er kominn tími til að taka Þorvald
á orðinu og hætta að líta á framsæknar sam-
tímalistir – í hvaða mynd sem þær kunna að
birtast – sem hliðarspor frá hinni kunnuglegu
hefð fortíðarinnar og skoða þær fordómalaust
sem „túlkun á ríkjandi tíðaranda“, þeim tíð-
aranda sem við erum öll hluti af, hvort sem
okkur líkar betur eða verr. Því það er eðli list-
arinnar að vera á undan samtíma sínum, færa
það sem enn er í raun óútskýranlegt inn í
menninguna sem að öðrum kosti myndi fyrst
og fremst einkennast af hversdagsleika okkar
sem einungis getum verið sporgöngumenn.
„Hekla“, landslagsmálverk eftir Þórarin B.
Þorláksson frá árinu 1922. Verkið gæti talist
dæmigert fyrir þá hefðbundnu list sem „Jónasar
Íslands“ vildu álíta æðri abstraktlist.
„Fljúgandi form“, olíumálverk eftir Þorvald
Skúlason frá árinu 1948, þegar umræðan um
„klessumálverkin“ var í hámarki.
„Mannlýsing no 1“ eftir Birgi Andrés-
son frá árinu 1999. Hér er unnið með
myndmál texta til þess að skapa verk sem
hefur sterka vísun í hefð portrettmynda.
Túlkar tíðarandans
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur