Morgunblaðið - 13.07.2001, Síða 25

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 13. JÚLÍ 2001 25
Hönnun
List
Gullsmiðir
Í MORGUNBLAÐINU hinn 13.
júní sl. birtist grein þar sem ég benti
á nokkra vankanta á umhverfismati
Reyðaráls. Þegar sú grein var skrif-
uð hafði ég ekki í
hyggju að koma af stað
ritdeilu við norska
verkfræðinga en þegar
Leif Ongstad, yfirverk-
fræðingur tæknideildar
Hydro, svarar mér í
grein sinni hinn 20. júní
sl. verð ég að óska eftir
frekari röksemda-
færslu frá honum.
Grein mín bar yfir-
skriftina „Áhrif skauta-
smiðju á Reyðarfirði
óljós“. Þar gagnrýndi
ég nokkra þætti sem
snúa að fyrirhugaðri
skautasmiðu Reyð-
aráls. M.a. benti ég á að
ákveðinn þáttur PAH
(fjölhringa arómatísk kolefnissam-
bönd) mengunar væri ómetinn.
Í kjölfar greinar minnar hefur
Ongstad lagt mat á þennan þátt og
kemst að þeirri niðurstöðu að hann
muni hafa hverfandi áhrif miðað við
það PAH sem berst út um útrás ál-
versins. Ég vil þakka Ongstad fyrir
að hafa með þessu varpað skýrara
ljósi á umhverfisáhrif skautasmiðj-
unnar á Reyðarfirði. Um leið vil ég
benda á að Beyer einn af helstu vís-
indamönnum Norðmanna á sviði
PAH-rannsókna telur að almennt
beri að gera grein fyrir þáttum sem
þessum í mati á umhverfisáhrifum.
Loftborið eður ei
Í Straumsvík eru ýmsir sem losa
PAH, s.s. álverið, umferðin og á síð-
ari árum malbikunarstöð. Ongstad
dregur í efa túlkun Guðjóns Atla
Auðunssonar hjá Rannsóknarstofn-
un fiskiðnaðarins á niðurstöðum
rannsókna sem þar hafa farið fram.
Ongstad segir: „Í rannsóknum í
Straumsvík er loftborið PAH-efni
nefnt sem líkleg uppspretta PAH-
efna í kræklingi. Röksemdir fyrir
þeirri tilgátu eru hins vegar tak-
markaðar og aðrar skýringar eru allt
eins hugsanlegar og jafnvel mun lík-
legri.“ Ég ætla ekki að dæma um
hvort röksemdir Guðjóns Atla séu
takmarkaðar en ég ætla að rekja
þær í stuttu máli.
(1) PAH sem mælist í kræklingi
við Straumsvík má að langmestu
leyti rekja til bruna (pyrogenic) en
ekki til olíu (petrogenic) eins og við
mætti búast ef t.d.
olíusori úr höfninni
væri megin uppsprett-
an.
(2) Í búrkræklingi er
styrkur PAH við gaml-
ar flæðigryfjur hærri
en við nýjar flæðigryfj-
ur. Í kræklingi úr fjöru
við kerbrotagryfjurnar
er þessu öfugt farið. Ef
flæðigryfjurnar væru
megin uppsprettan
væri slíkt ósamræmi
ólíklegt. U.þ.b. mánuð-
ur leið á milli sýnatöku
búrkræklings og fjöru-
kræklings.
(3) PAH-styrkur í
búrkræklingi úr u.þ.b.
500 metra fjarlægð frá ströndinni er
hærri en í fjörukræklingi við flæði-
gryfjurnar. Ef mengunin væri ekki
loftborin heldur væru flæðigryfjurn-
ar megin uppsprettan væri þessu lík-
lega öfugt farið sökum gríðarlegrar
þynningar á 500 m ferðalagi í sjó.
(4) Dreifing styrks í búrkræklingi
var samfellt hækkandi frá yngstu
gryfjunni að þeirri elstu.
(5) Dreifing einstakra PAH-efna
er mjög áþekk fyrir búrkræklinginn
annars vegar og fjörukræklinginn
hins vegar en síðri milli búrkræk-
lings og fjörukræklingsins.
Vissulega eru vísindin full af efa-
semdum en minna er um einhlítar
sannanir og frekari rannsókna er
þörf ef ganga á endanlega úr skugga
um hvaðan og hvernig PAH-ið berst
í lífríkið. Mér er ekki kunnugt um
hvaða aðrar skýringar Ongstad er að
vísa til sem líklegri en að um loftbor-
ið efni sé að ræða, en tel þó víst að
hann hafi góð rök að baki og þætti
mér fróðlegt að sjá þau.
Besta fáanlega tækni?
Í fyrri grein minni benti ég á að
ítarlegri hreinsun á útblæstri raf-
skautasmiðju myndi draga úr PAH-
og SO2-útblæstri og bæta loftgæði.
Umrædd tækni byggist á: (1) þurr-
hreinsun – (2) vothreinsun – (3)
hreinsun á frárennsli frá vothreins-
un. Ég er ekki einn um þá skoðun að
meta hefði átt þennan kost. Veður-
stofa Íslands hefur sent Skipulags-
stofnun athugasemd þar sem m.a.
var fjallað um þetta. Þar segir: „...
virðist sem koma mætti útblæstri
SO2 niður fyrir 1 kg fyrir hvert
framleitt tonn áls. Hér er því um
mjög góða hreinsitækni að ræða. Við
að bæta vothreinsun við hreinsivirki
rafskautaverksmiðju vinnst einnig
mikilsverð minnkun á útblæstri
PAH frá álverinu, en því fylgir því
miður aukning á flutningi PAH-efna
til sjávar. Kynni því að þurfa að
kanna hreinsun frárennslis frá raf-
skautaverksmiðju.“
Þess má geta að þynningarsvæði á
landi markast að verulegu leyti af út-
blæstri PAH og SO2 skautasmiðj-
unnar og er því til einhvers að vinna
með því að draga úr honum.
Ongstad hafnar vothreinsibúnaði
og hefur fyrir því ýmis rök, sum góð
en önnur léttvægari. Af góðum rök-
um má nefna að hann telur að Reyð-
arál muni án þessarar tækni uppfylla
ströngustu kröfur sem þekkjast.
Jafnframt lýsir hann því yfir að verði
raunin önnur muni Reyðarál grípa til
nauðsynlegra ráðstafana til úrbóta.
Þetta eru haldbær rök og virðing-
arvert hugarfar sem kemur fram í
síðari setningunni. Af léttvægari
röksemdafærslu má nefna að hann
segir að vothreinsun sé fyrst og
fremst notuð til þess að draga úr
SO2-útblæstri. Vísindamaðurinn
Beyer nefnir vothreinsun, með
hreinsun á fráveituvatni, sem al-
genga aðferð til þess að draga úr
PAH-mengun.
Að lokum vil ég benda lesendum á
að greinar okkar Ongstads og yfir-
lýsingu Beyers er að finna á heima-
síðu Landverndar.
Bergur
Sigurðsson
Ál
Hydro dregur í efa,
segir Bergur Sigurðs-
son, álit íslenskra
vísindamanna.
Höfundur er umhverfisefna-
fræðingur.
BREIÐFYLKING er
mynduð gegn blómstóði
miðhálendisins. Trukkar
fara gegn eyrarrós og
fjallasmára. „Vesalings
sóley, sérðu mig, sofðu
nú vært og byrgðu þig,“
orti Jónas um þrenning-
argrasið. Þær ljóðlínur
hafa nú verið gerðar hlá-
legar. Sjö ferkílómetra
gróðurvin skal drekkt
við Norðlingaöldu. Einu
gildir hvort það er innan
friðlands eða utan. Mik-
ilvægustu gróðursvæð-
um hálendisins á að
breyta í drekkingarhyl.
Fylgjendur þess telja
fram í blöðum að örfá prósent hálend-
isins færu undir miðlunarlón. Þeir
þegja yfir að saman fer að gróður vex
í lægðum og að þær eru hentug uppi-
stöðulón.
Gnúpverjar, nágrannar Lands-
virkjunar, héldu fund í vor. Þeir eru
seinþreyttir til vandræða, en er nóg
boðið. 3/4 þeirra sameinast gegn
virkjun. Megavattapáfarnir hrópa
upp um umhverfisverndaröfgar ef
hlífa á gróðurvin. Gnúpverjar verða
ekki sakaðir um slíkt.
Þeir eru duglegir at-
hafnamenn og vilja að
hjól atvinnuvélarinnar
snúist, en eru ekki
sammála öðrum um
hverju megi fórna.
Sigríður í Brattholti
var úr þarnæsta
hreppi. Þeir virðast
skyldir henni.
Hverju er fórnað?
Gnúpverjar hafa
horft á eftir Tröll-
konuhlaupi og Þjófa-
fossi, þriðjungi af
Dynk og Gljúfurleitar-
fossi, þurfa að líkind-
um að sjá á eftir seinna því sem eftir
er af þeim, tveim þriðju af Hagaey,
Gálgaklettum, Kjálkaversfossi og
Búða öllum, ásamt þó nokkru af lág-
lendi Þjórsárvera, þótt klifað sé á að
einungis 1% friðaðs svæðis hverfi
undir vatn með fyrirhugaðri vatns-
hæð.
Dynkur hefur misst um 33 tonn/s
af upphaflega um 130, sem er nærri
sama vatnsmagn og í Gullfossi. Að
auki eru fossarnir tveir áþekkir, með
fjölbreytilegri aukaskreytingu sem
hinn hæsti höfuðsmiður lætur sér
einum koma í hug. Hann gefur (gaf)
Gullfossi ekki eftir í magnþrungnum
áhrifum. Menn hafa viljað fórna hon-
um og látið fylgja þau orð að 1 %
þjóðarinnar hafi séð hann. Nú þegar
getur hver sem vill séð Dynk. Menn
vita einungis ekki af honum. Hefði
Gullfoss verið á afskekktu svæði há-
lendisins, og við af þeim sökum virkj-
að hann, af því að fáir hefðu séð hann!
Rangæingamegin má telja, að ver-
ið er að sökkva Þóristungum. Ár-
mótafoss er farinn, Hrauneyjafoss,
Köldukvíslarbotnar fóru undir ná-
hvítan jökulleir fyrir aðeins 14 mega-
vött. Finnst ekki einhverjum mál að
linni?
Land og þjóðerni
Áætlanir um Þjórsárver og Kára-
hnjúka eru goðgá sem fáránlegt er að
stjórnvöld í ríki siðmenningar hafi á
prjónunum. Annar eins habítur við að
eyðileggja náttúruverðmæti hefur
ekki þekkst síðan á dögum Stalíns í
Sovétríkjunum. Alþingi gæti eins
lagt af íslenskt þjóðerni með sam-
ræmdum aðgerðum og samþykkja
áætlanirnar. Þjórsárver áttu að vera
frágengið mál, þökk sé því að útlend-
ingar með siðaðri hugsunarhátt en ís-
lenskir virkjunarsinnar hjálpuðu
þeim heimamönnum er vörðu verð-
mætin. Engu skiptir þótt 1% friðaðs
svæðis lendi undir tilvonandi lóni. 7
ferkílómetra gróðursvæði neðan frið-
aða svæðisins eru jafn mikilvæg og
innan þeirra. Svæðið er heild sem
rofnar með lóninu sem ráðgert er.
Þessi mál snúast um þjóðerni vort.
Þjóðerni mótast af hvers kona landi
þjóð býr í. Þjóðerni er sjálfsvitund.
Hún fer eftir tungu, menningu og
náttúru heimasvæðis. Áætlanir um
eyðileggingu á perlum hálendisins
vega að rótum menningar okkar,
flýta fyrir þeirri þróun að við verðum
enskumælandi vinnudýr ofurseld al-
þjóðafjármagni. Í því sambandi
skiptir t.d. engu hver sé arðsemi
Kárahnjúkavirkjunar. Öllu skiptir
þar, að ein meginperla hálendisins er
eyðilögð endanlega. Reynslan af
Auðkúluheiði sýnir að ekkert kemur í
stað upprunalegs lands, sé því sökkt
undir jökulkorg.
Finnist einhverjum þetta stór orð,
má benda á að vopnin í baráttuna fyr-
ir sjálfstæði voru sóttu menn á tvo
staði. Í ást á fornbókmenntum vorum
og ást á náttúru landsins. Þau vopn
dugðu.
Vetnisvæðingin
Vart getur um slíka samstöðu um
stórmál meðal þjóðarinnar eftir lýð-
veldismálið og landhelgismálið. Einu
verður ekki nógsamlega hamrað á
þegar virkjanir hálendisins ber á
góma. Ekki verður betur séð en
geyma þurfi virkjunarkosti sem sátt
verður um til að nota þá við vetnis-
framleiðsuna. Með tilvonandi stór-
samningum um orkuafhendingu ald-
arfjórðung eða svo fram í tímann
erum við að skjóta okkur í fótinn.
Miðað við væðingu bíla- og fiskiskipa-
flota þarf um 550 MW til þessarar
framkvæmdar. Samkvæmt tímaáætl-
un þarf þessa orku til vetnisvæðing-
arinnar áður en losnar um samninga
við álrisana. Orka í þessu magni er
ekki fyrir hendi nema farið sé í virkj-
un Síðuvatna, e.t.v. með vatnsvegi úr
Skaptá um Langasjó niður í Þjórs-
árvirkjanir. En við þurfum verulega
meira en þessi 550 MW. Orkuþörf
flutningakerfisins vex ört. Jarðhiti,
sem er miklu umhverfisvænni kostur
gæti bjargað okkur í kreppu sem við
lentum í. En ekki er öruggt að hann
verði virkjanlegur í því magni sem
þarf til, né virkjun hans verði nógu
hagkvæm. Ending þeirrar orku er
ekki örugglega þekkt.
Hvað er til ráða?
Ekki verður betur séð en með
samningum við álrisa umfram þá sem
hafa verið gerðir, séum við, auk
óafturkallanlegra spjalla á megin-
perlum náttúru vorrar, að koma í veg
fyrir eitthvert mesta heillaspor sem
getum stígið á næstu áratugum, þ.e.
vetnisvæðinguna. Það er að minnsta
kosti verið að taka áhættu hvað hana
varðar. Nema svo sé að jarðhitavirkj-
un gangi snurðulausar en nú lítur út
fyrir, verði ódýrari og orkan stöðugri
en trygging hefur fengist fyrir.
Fuglasöngurinn sem hverfur af há-
lendinu er aðeins tákn þess tjóns er
fjallasmárinn, brekkusóley Jónasar,
ferðamennskan og þjóðlífið bíður.
Ljóð Gríms um að fljót duni á flúðum
og foss í klettaskoru hefur ekki leng-
ur lag. Ísland verður laglaust.
Þjórsárver, Kára-
hnjúkar, orkustefna
Egill
Egilsson
Umhverfismál
Með tilvonandi stór-
samningum um orku-
afhendingu aldarfjórð-
ung eða svo fram í
tímann, segir Egill
Egilsson, erum við að
skjóta okkur í fótinn.
Höfundur er eðlisfræðingur.
Áhrif skautasmiðju
á Reyðarfirði ljósari