Vísir - 07.07.1979, Side 25

Laugardaeur 7. Ilili 1979
Godsögnin
James Dean
,/Hvað er mér minnisstæðast um James Dean?
Það er mjög einfalt. Mynd af strák úr smábæ sem
skotið hefur verið upp á frægðartindinn fyrirvara-
laust og án undirbúnings — ósköp venjulegur ungur
Bandaríkjamaður, sem enn erekki búinn aðátta sig
á nýju lífi og hef ur ekki haft tíma til að semja sig að
frægð auði og þeim fjölmiðlum sem halda vinsæld-
unum á lofti".
William C Mellor, kvikmyndatökumaður
við myndina Giant,
Cr East of Eden meö þeim Richard Davalos og Jo Van Fleet
bauðst og skipti oft um vinnu-
staö.
Það var um þetta leyti sem
Dean sá Marlon Brando leika
Kowalski i leiksviösuppfærsl-
. unni á ,,A Streetcar Named
Desire”. Dean var mjög
heillaður bæði af leikaranum og
sýningunni í heild og það sem
eftir var af ferli hans var hann
alltaf stimplaður sem „annar
Brando.” Enda þótt hannhéidi
þvi stift fram að hann heföi
skapaö sina eigin manngerð,
var, þetta þó stimpill sem hann
var hreykinn af.
Brando var samt ekki eins
hrifinn af þessu, ekki einu sinni
eftir að Dean hafði slegið I gegn
með East of Eden. „Dean var
aldrei vinur minn. Ég þekki
hann varla en hann hefur
ákveðna hugmynd um mig. Ég
virði mjög hæfileika hans en
engu að sfður er eins og Mr.
Dean hafi fariö i fötin min frá
siðasta ári og notaö hæfileika
mina frá siöasta ári, sagði „sá
villti” (Brando) eitt sinn.
Hvaö sem þvi leiö þá hafði
Dean byrjað að klæðast leður-
Hrottinn James Dean ásamt
Jim Backus I Rebel without a
cause.
jakka, bláum gallabuxum og
mótorhjólaskóm áður en hann
hafðikynniafBrando. Þetta var
nokkurskonar einkennisbáning-
ur hans til að mótmæla hefð-
bundnum venjum. Ástrlða hans
varöandi vélhjól var lika til
komin áöur en hann uppgötvaði
Brando.
Þvi er þó ekki að neita aö
Dean reyndi mjög að feta I fót-
spor Brando. Hann gerði til-
raunir tíl að kynnast honum
persónulega og fór að lokum
meira að segja til sama sál-
fræðings. Einnig tók hann upp
sumar venjur Brando’s og
siðast en ekki sist fékk hann
áheyrn og var leyft að spreyta
sig i Actors Studio þar sem
Brando hafði lært á sinum tima.
Fyrir þessa áheyrn æföi Dean
sviðsatriði með Christine White,
sem einnig var ung og óreynd.
Atriðið var nokkuð flókið og
bauö upp á mikla leikræna tján-
ingu. Viöstaddir voru m.a. þeir
Lee Strasberg og Elia Kazan.
Þeir voru ánægöir með frammi-
stöðuna og var báðum leikurun-
um boöið að setjast i skólann.
Hinsvegar brá svo við þegar
Dean hafði hlotið skólavist, að
hann sinnti náminu mjög illa og
gagnrýndi það á ýmsa vegu. A
fyrstu dögum slnum I Holly-
wood hafði Dean yfirleitt eytt
helgardögunum þar sem nauta-
öt á mexikanska visu fóru fram.
Nú þegar hann haföi jafnvel
enn meiri tima aflögu fór hann
aö læra allt sem hann gat
varðandi nautaat og keypti sér
meira aö segja skikkju og hina
rauðu dulu nautabanans. Hann
las aftur og aftur hina frægu bók
Hemingway’s um lif riautabana
„Death in the Afternoon”.
Sumir hafa viljað skýra þetta á
þann hátt, að þarna komi fyrst
fram hjá Dean ábending um það
að hann óski sér dauöa. Sjálfur
fjarlægöist hann vini sina og
náði ekki sambandi við aðra
leikara og honum fannst hann
ekki eiga samleið með þeim.
„Ég er alvarlega hugsandi”,
sagði hann eitt sinn., Ég er ákaf-
lega klaufalegur og dónalegur
og svo spenntur að ég get ekki
skilið hvernig nokkur getur
verið i sama herbergi og ég”. —
Margt fólk gat það heldur ekki.
Tvær af þeim tilvitnunum,
sem voru I uppáhaldi hjá Dean á
þessum tlma, kasta ef til vill
ljósi á hugsanagang hans. önn-
ur var eftir rithöfundinn
Thoreau: „Ef einhverjum tekst
ekki að verða samferöa félaga
sinum, þá er það kannski vegna
þess að hann heyrir aðra rödd
sem hann fylgir”. Hin var eftir
Shakespeare: „Við skuldum
Guði öll dauödaga. Sá sem
greiöir i dag er skuldlaus á
morgun”.
Umboðsaöili Dean’s hafði
óbifandi traust á honum. Hún
taldi hann á að taka að sér lltil
sjónvarpshlutverk sem honum
fannst fyrir neöan virðingu sina.
Hún benti aftur á móti á að slfk
hlutverk gætu haft sln áhrif. Þá
fékk hún handritiö af „See the
Jaguar” eftir efnilegan höfund
N. Richard Nash. Dean klæjaði
alveg að fá þar hlutverk pilts
sem haföi verið lokaður i frysti-
kistu I tlu ár. Hann var á sviðinu
allan tlmann en sagði ekki orð.
Leikurinn fékk nokkuð góða
dóma, bæöi leikur Dean’s og
annarra en leikritið var aðeins
sýnt i eina viku.
Eftir þetta fylgdu nokkur
smærri hlutverk en engu aö
siöur tókst Dean aö fá fyrir þau
tvö eftirsótt verðlaun. önnur
fékk hann sem besti aukaleikari
ársins og hin sem efnilegasti ný-
liðinn. Þar með haföi hann loks
vakið á sér athygli og nú kom
Elia Kazan aftur inn i myndina.
Hann var að undirbúa töku
myndarinnar East of Eden eftir
sögu John Steinbeck’s og
vantaöi tiltölulega óreyndan
ungan mann 1 eitt aðalhlutverk-
ið en var búinn að ráða I flest
önnur hlutverk. Hann minntist
þá áheyrnarinnar i Actor’s
Studio og mundi eftir Dean.
Eftir það kom enginn annar til
greina I hlutverk Cal I mynd-
inni. Þvl eins og Kazan sagði:
Ég valdi Jimmy i East of Eden
þvi hann er Cal og það hefur
enga þýöingu að leita frekar að
öðrum. Auk þess hefur hann
feikna hæfileika”. Það var þó
James Dean sem Jett Rink i
Risanum
siöur en svo tekið út meö sæld-
inni fyrir Kazan að vinna meö
Dean. Yfirleitt kom hann of
seint I kvikmyndatökur og kunni
þá sjaldnast það sem hann átti
aö segja. Það reyndi þvi mjög á
þolinmæði Kazan’s sem leik-
stjóra að lynda við Dean og
auðvitað fór hegöan hans öll og
framkoma mjög I taugarnar á
öörum leikurum og starfsfólki.
Dean sagði svo frá síöar að
hann hefði bara verið að reyna á
þolrifin á Kazan og hefði viljaö
komast að þvi hve langt hann
gat gengið. Hvað sem þvi leiö
þurfti Kazan að taka á allri sinni
þolinmæði þegar Dean var
annarsvegar og tók yfirleitt
uppátækjum hans með stóiskri
ró. Þótt undarlegt megi viröast
hélst góður vinskapur meö þeim
þann tlma sem tók aö gera
myndina og má e.t.v. segja að
útkoman hafi réttlætt það. Hins-
vegar höfðu yfirmenn Warner
Brothers stórar áhyggjur af
duttlungum Dean’s. Það var
ekki fyrr en þeir sáu fyrstu ein-
tök myndarinnar aö þeir gerðu
allt sem þeir gátu til aö tryggja
sér Dean með öruggum
samningi.
East of Eden sem segir frá
bændafjölskyldu i Salinas, Kali-
forniu var yfirleitt vel tekið af
gagnrýnendum. Þaö var þó
einkum hin ágæta frammistaða
Dean sem vakti mikla athygli.
Sumir tóku svo djúpt i árinni að
þeir fullyrtu að myndin hefði
ekki orðið neitt sérstök nema
fyrir leik Dean’s.
Að sjálfsögðu varð Dean
frægur á svipstundu eftir aö
farið var að sýna myndina og
ekki stóð á tilboðum.
Dean átti ýmsar vinkonur um
þetta leyti m.a. leikkonuna Lori
Nelson. „Hann var alltaf
kurteis, feiminn og þögull”,
sagði hún.
Sú sem hann var þó aðallega á
höttunum eftir var italska leik-
konan Pier Angeli. Að suöræn-
um sið var móðir hennar yfir-
leitt i fylgd með henni sem gast
siður en svo aö Dean. Hann
reyndi þó á ýmsa vegu að bæta
bæði klæönað sinn og framkomu
til að vinna móöurina á sitt
band, en ekkert stoöaöi og Pier
Angeli batt snöggan enda á
samband þeirra og giftist
öðrum. Við brúðkaupið beið
Dean fyrir utan kirkjuna á vél-
hjóli slnu og þeysti burt meö
ógnarhávaða er brúðhjónin
birtust. Dean hafði fengiö Ibúð á
vegum kvikmyndafélagsins
meðan á töku East of Eden stóð.
Þetta varð hans aöal sama-
staður þar til félagiö neyddist til
að láta hann fara þaðan vegna
þess hve mjög var kvartaö und-
an hegöan hans og gesta hans.
Hann ók einnig mótorhjóli sinu
tillitslaust og siöan bætti hann
við fyrsta sportbllnum af
Porsche gerð.
A þeim bfl ók hann á gífurleg-
um hraða um hættulegar slóöir
til mikillar skelfingar m.a. fyrir
kvikmyndafélagið sem hann
var á samning hjá. Þannig voru
kringumstæðurnar hjá Dean
þegar hann tók við hlutverki i
myndinni Rebel Without a
Cause. Þar leikur hann lika
ungan mann sem misskilinn er
og lendir smám saman upp á
kant við umhverfið og lögin.
Dean var sjálfur óánægður meö
myndina en eigi aö siður hlaut
hún nokkuð góöa dóma.sérstak-
lega i Bretlandi.
Fljótlega eftir töku þessarar
myndar kom svo boö um að
leika I Giant með Elizabeth
Taylor og Rock Hudson.
Myndatakan fór fram I Texas
og fritíma sinum eyddi Dean
aöallega við það aö skjóta
kaninur og sléttuúlfa. Hann
virtist hafa af þvi óseöjandi
ánægju að drepa dýrin og engu
likara en hann fengi vissa útrás
á slnum sálrænu erfiöleikum
með þessu athæfi.
Myndatakan á Giant gekk
skrykkjótt, ekki sist vegna
duttlunga Dean’s og erfiðleika
leikstjórans að hafa hömlur á
honum. Svo langt gekk þetta að
leikstjórinn hótaði honum brott-
rekstri þótt það myndi hafa haft
gífuriegan aukakostnað I för
með sér.
Loks lauk þó töku þessarar
myndar og Dean hélt á ný til
Hollywood þar sem hann hafði
eignast nýja vinkonu en sú var
Ursula Andress.
Þegar farið var aö sýna Giant
fékk myndin yfirleitt heldur
góöa dóma, sem bötnuðu eftir
þvi er frá leið. Dean var ýmist
hafinn til skýjanna eða gagn-
rýndur. En hvað sem þvi leið þá
skipti þaö Dean sennilega ekki
miklu þar eö hann hafði legiö i
gröf sinni næstum 1 eitt ár þegar
myndin var frumsýnd.
Þann 30. sept. 1955 steig hann I
siöasta sinn upp I nýja Porsche
bílinn sinn. Hann var þá nýbú-
inn að gera mjög hagkvæma
samninga bæði i sambandi við
sjónvarp og kvikmyndir og
framtiðin virtist brosa við hon-
um. Þetta kvöld lenti hann i
árekstri og lést á leiö til sjúkra-
húss.
Viöbrögöin við dauöa hans
uröu slik aö annað eins haföi
ekki skeð frá dauöa leikarans
fræga Valentinos. A siðustu ár-
um er helst hægt að miða við
fráfall Elvis Presley’s.
Aðdáendur Dean’s kepptust
viö að ná eignarhaldi á hverjum
smáhlut úr bilflakinu bækur og
timarit voru tileinkuð honum og
allskonar sögusagnir komust á
kreík um að hann væri alls ekki
dáinn eða að náöst hefði sam-
band viö hann handan grafar
meö aðstoö miðla osfrv.osfrv.
Tveimur árum eftir dauða
hans birtist heimildarkvikmynd
um Dean frá Warner Brothers
og breskt félag geröi aðra
heimildarmynd um hann þegar
20 ár voru liðin frá því hann lést.
E.t.v. er ekki auðvelt að skýra
þær miklu vinsældir sem Dean
varð aðnjótandi meðal unga
fólksins sérstaklega, en kannske
kemst Francois Truffaut nálægt
sannleikanum i slnu áliti: „I
James Dean hefur æska nú-
timans uppgötvað sig. Hann
túlkar óskir þeirra og vonir,
Atrúnaðargoð unga fólksins i
marga áratugi, James Dean.
vonbrigði og æskuástir og ekki
sist þá þrá þeirra að heimurinn
taki við þeim eins og þau eru —
með kostum og göllum.
Ýmislegt bendir til þess að
Dean hefði varla tekist að halda
honum miklu vinsældum til
lengdar i lifandi lifi. Hinsvegar
deyr hann á hátindi sinum sem
ungur „uppreisnarmaður” og
það er fyrst og fremst um hann
sem slikan aö goðsögnin lifir.