Vísir - 13.02.1980, Blaðsíða 22

VISLR
Miðvikudagur
13. febrúar 1980.
Aila leiö norður á Sval-
barða, við suðurrönd
heimsskautaíssins, liggur
Smeerenburg. Með sína
þúsund íbúa var þetta einn
af stærstu bæjum Noregs á
sextándu öld. Á dögum
Kristjáns fjórða var þús-
und manna bær stór, og
Osló var i þann tíma naum-
ast tvö þúsund manna
byggðarlag. — Þó hafa
fæst okkar nokkurn tíma
heyrt um Smeerenburg.
1 fyrra hófst hópur hollenskra
fornleifafræðinga handa við
fyrsta fornminjagröftinn i
Smeerenburg, og er það eiginlega
brautryðjendastarf a þvi sviði i
þeim hluta Noregs, sem fellur að
heimskautasvæðinu. Þeir gerðu
athyglisverða fundi. — Næsta
sumar ætla Hollendingar aftur á
þessar slóðir með leiðangur
tuttugu manna undir stjórn dr.
Lourens Hacguebord hjá forn-
minjadeild Groningen-háskóla.
Það var jafnan i júnimánuði,
sem lif færðist i tuskurnar á
Amsterdameyju nyrst á Sval-
barða. Þá dreif að hvalfangara,
með skyttum sinum, bræðslu-
mönnum, sjómönnum og fleirum.
Þegar flest var, voru um eitt
þúsund menn i þessari hvalveiði-
nýlendu. A árunum 1617 til 1650
höfðu Hollendingar útræði i
Smeerenburg við hvalveiðar
sinar. 1650 hvarf hvalurinn af
þessum miðum, og Hollendingar
fluttu sig til annarra slóða, en
fram til þess var þetta stærsta
hvalveiðistöð Noregs i heim-
skautahafinu.
Þeir höfðu gott skipulag á
hlutunum þarna, Hollend-
\ firlitsmynd yfir uppgroftinn í Smeerenburg á Svalbarða, þar sem Hollendingar höfðu hvalstöð á sex-
tándu öld.
skriflegar heimildir um lifið i
þessum byggðum. Dagbækur,
leiðabækur skipa og réttarskjöl.
— „Það, sem okkur þykir kannski
áhugaverðast við fornleifa-
uppgröftinn þarna, er að við
höfum svo margar heimildir að
bera saman við það, sem við
finnum,” segir dr. Hacguebord.
Veðráttan og náttúran var
hvalveiðimönnunum hörð, en
þeim stafaði einnig hætta af
öðrum mönnum. Það var hörð
samkeppnin um þessar auðugu
hvalveiðislóðir. Englendingar
voru fyrstir á þessar slóðir upp úr
1611. Arið 1624 (sama árið og Osló
brann og Kristján fjórði hói að
reisa Kristjaniu) komu Eng-
lendingar og Hollendingar sér
saman um að skipta Svalbarða-
veiðinni milli sin. Hollendingar
skyldu vera á norðurhluta eyjar-
innar. Siðan sóttu Baskar á
þessar slóðir og danskir og norsk-
ir hvalveiðimenn og þá tók að
krauma i. Það kom til átaka, og
er bardögunum lýst með litrfkum
hætti i gömlu dagbókunum.
En það voru ekki þessar erjur,
sem bundu enda á hvalstöðina i
Smeerenburg. Hvalurinn flutti
sig burt eða honum var útrýmt,
og hvalfangarnir urðu að leita æ
lengra norður á bóginn eftir veiði.
I gegnum aldirnar voru þeir
þrjátiu eða fjörutiu kofar, sem
voru i Smeerenburg, rifnir niður
af þeim, sem leiðir áttu um
þessar slóðir. Þeir notuðu
timbrið, ýmist i eldivið eða til við-
gerða á skútum sinum. A siðari
árum hefur hafið einnig unnið sitt
skemmdarverk á minjum þarna.
Þvi þykir orðið bráðliggja á upp-
greftrinum, ef menn ætla að
rannsaka fornminjarnar á annað
borð, og hafa Hollendingar
brugðið við.
Þeir i Groningenháskóla hafa
Hlnn gleymfll slórbær á
Svaibarða
Þessutn ti
siðasta su
mburkofa klömbruðu fornleifafræðingarnir upp á Svalbarða
mar, en i honum höfðu þeir aðalbækistöð sina.
Leirskálar, sem sprungið hafa í frostinu, en þykja þó merkilegur
lundur.
Járnáhöld, sem hvalveiöimennirnir skildu eftir sig á Svalbarða.
ingarnir. Vistarverurnar stóðu i
þyrpingu um þá sjö eöa átta
potta, sem hvalspikið var brætt i.
Úr þvi fengu þeir lýsið fyrir
grútarlampa sextándu aldar,
sápu og fleira hagnýtt, sem selja
mátti viða i Evrópu. Pollen-rann-
sóknir á ösku úr gömlu eld-
stæöunum, sem leiðangur dr.
Hacguebords fann i fyrra, sýna,
að Hollendingarnir notuðu kol frá
Svalbarða, en það er elsta vit-
neskja, sem menn hafa um
nýtingu Svalbarðakola.
„Það voru fimm til sex hús við
hvern bræðslupott i Smeeren-
burg,” sagði Hacguebord i viðtali
norska blaðamanninn Magne
Haug. Smeerenborgarar voru
geröir út af kaupmönnum i
Amsterdam, þvi að mikil verð-
mæti lágu i hvallýsi og sápu á
þeim árum og mikið fjárfest i
hvalveiðum.
„Engan óraði fyrir þvi, að
þessar fornu mannabyggðir hefðu
varveist jafnvel og raun bar vitni
um,” segir dr. Hacguebord. „Við
fundum i fyrra f jölda húsatótta og
i sumum hafði jafnvel trégólfiö
varðveist litið skemmt. Á rusla-
haugunum við byggingarnar
mátti finna heilu fornleifafjár-
sjóðina. Matarleifar. fatnað og
útbúnað, sem sýndi, hvernig þeir
hafa búið þarna og hvernig
byggðin hefur þróast. Það eru
mörg lög á húsastæðunum."
„Avextir hafa verið drjúgur
hluti mataræðisins i Smeeren-
burg. Um það bera plómu-
kjarnar, rúsinur og fleira vitm.
Kornmatur ýmiss konar, svina-
kjöt, nautakjöt, kindakjöt og
hreindýrakjöt, isbjarnarkjöt og
svo að sjálfsögðu fuglakjöt.
Einnig hafa fundist leifar af fisk-
meti eins og þorski og sild.
Skyrbjúgur var samt aðalplága
Hollendinganna þarna.
— Fundist hafa krydd, sem
notuð voru til þess að sigrast á
skyrbjúg, þvi að allir, sem voru
þar lengur en einn mánuö, fengu
aðkenningu af honum. Gamlar
dagbækur frá Smeerenburg
greina einnig frá gigtarveiki.
Harðast urðu þeir fyrir barðinu
á skyrbjúgnum, sem höfðu þarna
vetursetu.”
Hollendingar ætluðu sér að
gera Svalbarða að nýlendu sinni
og gerðu áætlanir um að leggja
undis sig allar eyjarnar. Þvi urðu
þeirað hafa vetursetu. Dagbækur
segja frá þvi að veturinn 1933 og
’34 hafi dvölin verið þolanleg, en
árið eftir dóu allir vetursetu-
mennirnir átta á Amsterdameyju
úr skyrbjúg. Átakanlegar
lýsingar af dauðastriði þeirra
finnast i þessum gömlu dag-
bókum. — Hollendingar gáfust
upp á nýlenduáætlunum.
Það liggja fyrir furðumiklar
lengi alið á hugmyndinni um að
rannsaka staðinn, og með fjár-
styrk einkaaðila tókst þeim að
gera þann draum að veruleika i
fyrra. Starfiði fyrrasumar var þó
aðallega undirbúningsstarf.
Styrktaraðilar vildu og sjá, hvað
sú tilraun færði þeim i aðra hönd i
auglýsingagildi og umtali. Þótti
leiðangurinn takast vel bæði hvað
viðkom visindalegum árangri og
auglýsingagildi fyrir fyrirtækin,
sem styrktu leiðangurinn. Hann
vakti mikla athygli i Hollandi.
Þvi munu dr. Hacguebord og
félagar hans aftur halda til Sval-
barða i sumar.
Dr. Lourens Hacguebord, leiðangursstjóri fornleifafræðinganna hol-
lensku á Svalbarða.