Morgunblaðið - 02.12.2001, Blaðsíða 4

Morgunblaðið - 02.12.2001, Blaðsíða 4
4 B SUNNUDAGUR 2. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ sig ekki fyrr en jólasveinninn var farinn. Móðir hennar spurði hvort nokkuð væri að, en þá svar- aði Lotta: „Mig kitlar svo í magann þegar ég sé jólasveininn. Fransson kitlar mig mikið í mag- ann!“ Lotta leikur einnig stórt hlutverk í bókinni Víst kann Lotta næstum allt, (Mál og menning, 1979) eins og nafnið ber með sér. Margir eru ákaflega vanafastir á margt í tengslum við jólin, og í bókinni kemur í ljós að þegar pabbinn ætlaði að kaupa jólatré var engin tré að hafa. Ekki eitt einasta tré var til sölu í bænum. „En við verðum að hafa jólatré,“ sagði Jónas og Mía bendir á að pabbi hefði getað keypt tréð fyrr. „Af hverju gerðirðu það ekki?“ Þá upplýsir pabbinn að hann væri vanur að kaupa jólatré á torginu þrem dögum fyrir jól. „En í ár væri svo mikill snjór í skógunum, og þá væri víst erfitt að ná í nóg af grenitrjám. Að minnsta kosti voru engin til á torginu, sagði pabbi, og honum þótti það sannarlega líka mjög leitt.“ En Lotta bjargaði auðvitað málinu og útveg- aði jólatré, ótrúlegt en satt. „Þessu gleymum við aldrei. Þegar þú komst heim með jólatréð til okkar,“ sagði mamma við hana, þegar fjölskyld- an í gula húsinu við Skarkalagötu var að skreyta tréð á Þorláksmessu og pabbi bætti við: „Nei, við munum eftir jólatrénu hennar Lottu þó að við gleymum öllum hinum jólatrjánum.“ Annað dæmi um hve fólk er vanafast er frá- sögnin af drengnum í fyrrnefndri bók Ole Lund Kirkegaard, Ég, afi og Jóla-stubbur: „Á hverju ári þegar jólin fara að nálgast flyt ég út í sveit og gerist sveitamaður. Það er víst öllu réttara að segja sveitastrákur þegar maður er bara átta ára og vantar eina framtönn. Það er alls ekki hollt fyrir svona smástrák að búa í borg, segir afi við mömmu mína. Nei, svona grænjaxl ætti að vera í sveit og fylla nefið á sér af snjó og skeggið af hrími. Já, segir mamma, en drengurinn er alls ekki með neitt skegg. Er hann ekki með neitt skegg? hrópar afi. Nei, það er alveg rétt. Þeir eru víst skegglausir á þessum aldri. En hann hlýtur þó að vera með nef?“ Drengurinn fer til afa í þetta skipti eins og venjulega. „Svo er einhver lykt af honum afa,“ segir drengurinn. „Nei, nei, alls ekki vond – öllu heldur ósköp notaleg. Það er aðallega svona fjósalykt og töðuilmur – en hann lyktar líka af tóbaki, tuggu, brennivíni og reyk úr eldavél- inni.“ Þetta var 1. desember og síðan er hver dag- urinn fram að jólum rakinn í bókinni. En hvað skyldi drengurinn hafa gefið afa sín- um í jólagjöf? „Ég gaf honum tíu lakkrísrör. Ummm, sonur sæll, segir hann og klórar sér í skegginu. Þetta er ein sú allra besta gjöf sem ég nokkru sinni hef fengið.“ Hin fyrstu jól Á jólum fagna kristnir menn fæðingu frels- arans eins og allir vita, þó svo sú staðreynd virð- ist ekki alltaf efst í huga þeirra sem halda hátíð. Börnum er þó vonandi kunnugt um það sem fram fór á hinum fyrstu jólum. Í barnabiblíunni, sem Pat Pat Alexander end- ursagði og séra Karl Sigurbjörnsson, nú biskup Íslands, þýddi (Útgáfan Skálholt, 1985), segir: „Jósef smiður var áhyggjufullur. María, unn- usta hans, átti von á barni. Það var ekki hans barn, og þau voru ekki gift. Mikið var slúðrað í þorpinu, öllum fannst sjálfsagt að Jósef sliti trú- lofuninni. En þá dreymdi Jósef draum. Hann dreymdi að engill Guðs kæmi til hans og segði: „Jósef, þú skalt ekki slíta trúlofuninni. María hefur ekkert rangt gert. Guð hefur ákveðið að hún verði móðir konungsins, sem hann hefur heitið að senda. Þú átt að láta hann heita Jesú, (en það þýðir frelsari), því hann mun frelsa mennina frá syndinni.“ Þegar Jósef vaknaði var eins og þungu fargi væri af honum létt. Hvað varðaði hann um bæj- arslúðrið? Hann ætlaði að ganga að eiga Maríu og annast hana og barnið.“ Ágústus, keisari í Róm, fyrirskipaði skömmu síðar að allir íbúar ríkisins skyldu láta skrá sig vegna manntals. Jósef fór með Maríu ríðandi á asna til Betlehem en þegar þangað kom – eftir meira en 100 kílómetra ferðalag yfir fjöll og firn- indi – fengu þau hvergi gistingu. Gistihúsið var fullt af ferðalöngum. En þau fengu leyfi til að leggjast til svefns í heyi í fjárhúsinu og um nótt- ina fæddi María drenginn.“ Litla stúlkan með eldspýturnar Átakanlegasta barnasagan sem gerist um há- tíðarnar er eflaust ritsmíð Danans H.C. And- ersen, Litla stúlkan með eldspýturnar, sem hann skrifaði árið 1845. Í formála að bókinni (Fjölvi, 1995) segir meðal annars: „Ævintýrið um Litlu stúlkuna sem dó á gaml- árskvöld talar enn öflugt til okkar, jafnvel undir lok 20. aldar á tímum vaxandi misskiptingar auðs, hvort sem er meðal einstaklinga, þjóða eða heimshluta. Og einmitt börnin verða oftast verst úti.“ Bókin er líklega öllum ógleymanleg sem hana hafa lesið eða heyrt lesna og óteljandi tár líklega runnið niður hvarma á meðan. „Það var nístingskuldi með fjúki og fannkomu, og það var orðið dimmt um kvöldið; það var líka síðasta kvöldið á árinu; það var gamlárskvöld. Í þessum kulda og í þessu myrkri gekk á stræt- inu lítil stúlka, bláfátæk, berhöfðuð og berfætt. Að sönnu hafði hún gengið á tréskóm, þegar hún fór að heiman, en hvað hjálpað það? Það voru stórir tré- skór af móður hennar; en af því aum- ingja litla stúlkan mætti tveimur vögn- um, sem óku svo ákaflega hart, varð hún að hlaupa úr vegi fyrir þeim til þess að verða ekki undir. Hún týndi báðum tréskónum, því þeir voru svo stórir, að þeir tolldu ekki á fótunum á henni; ann- ar tréskórinn fannst aldrei aftur, en drengur, sem gekk fram hjá, fann hinn, hann hljóp burt með hann og sagðist ætla að hafa hann fyrir vöggu þegar hann eignaðist sjálfur börn.“ Fætur veslings stúlkunnar voru rauðir og bláir af kulda, svuntan gömul og rifin og enginn keypti neitt af henni; „enginn hafði gefið henni einn einasta eyri; þarna gekk hún sársvöng og nötr- aði og var svo döpur, veslings barnið.“ Út úr hverjum glugga skein ljósbirtan, „og um allt strætið ilmaði steikarlyktin; það var líka gamlaárskvöld, og um það var hún að hugsa.“ Hún vissi að faðir hennar myndi berja hana þegar heim kæmi, hefði hún ekkert selt af eldspýtunum. Miðað við mynd- skreytinguna er hann drykkjumaður. „Hún settist niður og hnipraði sig saman í skoti milli tveggja húsa; annað þeirra stóð framar í götunni en hitt. Hún kreppti undir sér fæturna, en það varð æ kaldara og kaldara, og heim til sín þorði hún ekki að fara.“ Hún stelst til þess að kveikja á einni eldspýtu til að verma á sér fingurna. Síðan kveikti hún á annarri og þeirri þriðju. Og í hvert sinn sá hún eitthvað fallegt, sem hverfur jafn hratt og það birtist þegar slökknar á eldspýtunni. Loks sér hún stjörnu hrapa á himninum. „Nú deyr einhver,“ sagði litla stúlkan, – því að amma hennar sæla, sem var sú eina manneskja, sem nokkurn tíma hafði verið góð við hana, hafði sagt: „Þegar stjarna hrapar á himninum, þá fer einhver sál til guðs.“ Hún kveikti á fjórðu eldspýtunni; hún lýsti svo vel, og í bjarmanum stóð amma litlu stúlk- unnar skínandi björt með milda ásjónu. „Amma mín góð!“ kallaði litla stúlkan, „æ, taktu mig með þér; ég veit að þú hverfur, þegar deyr á eld- spýtunni, þú hverfur eins og heiti ofninn, góða gæsasteikin og blessað jólatréð.“ Hún varð úti þetta síðasta kvöld ársins. „Hún hefur ætlað að hita sér,“ sögðu þeir sem gengu framhjá stúlkunni þar sem hún lá í snjónum að morgni fyrsta dags nýs árs. Stúlkan var komin til ömmu sinnar hjá guði; „þar var enginn kuldi, ekkert hungur og ekkert volæði,“ eins og segir í bókinni. Tilhlökkunin Hver kannast ekki við tilhlökkunina og spenninginn sem fylgir biðinni eftir jólunum. Formlega er byrjað að telja niður til jólanna 1. desember, er það ekki? Um miðjan mánuðinn kemur svo fyrsti jólasveinninn til byggða, og heimildir herma að þeir komi víða við í því skyni að gleðja litlu angana sem bíða spenntir. Síðasti sveinninn, Kertasníkir, kemur til byggða að morgni aðfangadags. Þá fyrst byrjar svo spenningurinn fyrir alvöru; beðið er eftir að jólin verði hringd inn klukkan 18. Þá setjast margir að snæðingi, matarlystin jafnvel ekki alltaf mikil hjá yngstu kynslóðinni, því pakk- arnir undir trénu eru farnir að æpa á þau. Síðasta biðstundin er víða sú þegar vaskað er upp eftir málsverðinn. Þegar því er lokið kemur fólk sér þægilega fyrir í grennd við jólatréð og byrjað er að afhenda pakkana. Loksins, hugsar eflaust margt barnið þegar það fær fyrsta pakk- ann í hendur; loksins eru jólin komin! Skáldið Jón Óskar yrkir svo í kvæðinu Jóla- börn frá 1973: Ég heyri börnin hlakka til jólanna, það snjóar á jólum eða ekki, en börnin sé ég ljóma af tilhlökkun og spyrja um jólin og ég heyri í fjarlægð dimma óma frá stríði milli manna, svo daprast hugarsýnin. En barnagleðin lýsir, og trú mín verður meiri á friðinn, er ég heyri að börnin fara að kyrja og klukkurnar að óma, og stjörnuaugun ljóma. Tímarnir breytast, en ... Börnin í Ólátagarði eru í uppáhaldi hjá mörgu barninu. Astrid Lindgren hin sænska skapaði þar skemmtilega og uppátækjasama krakka, sem áður eru nefndir. „Heima hjá okkur var allt á öðrum endanum því að mamma og Agga voru í óðaönn að matbúa jólabjúgun,“ segir í einni bókinni um barnahóp- inn. Þetta var þegar að þau komu heim eftir síð- asta skóladaginn fyrir jól. Í bókinni Fleiri börn í Ólátagarði (Mál og menning, 1991) segir Lísa, sögumaður- inn, að á Þorláksmessukvöldi hafi legið óskaplega illa á sér. „Ég var svo hrædd um að mamma og Agga hefðu ekki tíma til að ljúka öllu sem þurfti að gera fyrir jólin. það var allt á tjá og tundri ennþá í eldhúsinu og ég skældi pínulítið út af þessu þegar ég var háttuð. Morguninn eftir vaknaði ég snemma og hljóp á náttkjólnum niður í eldhús. – En ó, hvað allt var orðið fínt! Á gólfinu voru nýjar tuskumottur og það var búið að skreyta járnstöngina hjá eldavélinni með rauðum, grænum og hvítum silki- pappír. Á eldhúsborðið var búið að breiða fallegan jóladúk og öll koparílát- in voru fagurgljáandi. Ég varð svo feg- in að mér fannst ég mega til að faðma mömmu. Lassi og Bjössi komu þjótandi rétt á eftir mér og þegar Lassi sá tusk- umotturnar sagðist hann fá jólafiðring í magann.“ Vart er hægt að neita því að hér er um afskaplega raunsanna lýsingu að ræða. Ekki satt? Og svo talar Lísa um biðina, sem áð- ur hefur verið nefnd: „... og þar á eftir var ekkert annað að gera en að BÍÐA. Lassi sagði að þessi tími seinni partinn á aðfangadag þegar maður bara geng- ur um og bíður og bíður eftir jólunum gæti gert mann alveg gráhærðan. Við biðum og biðum og biðum og annað slagið leit ég í spegilinn til að gá hvort það væri rétt hjá honum maður yrði gráhærður af því. En það skrýtna var að hárið á mér var jafn hörgult og það hafði alltaf verið. Bjössi bankaði öðru hverju í klukkuna því hann hélt að hún hefði stansað.“ En svo komu jólin. Og eftir matinn settist öll fjölskyldan inn í stofu. „Það var búið að kveikja á kertunum á jólatrénu og á borðinu stóðu líka logandi kerti. Það fór hálfgerður hrollur um mig. Það fer alltaf hrollur um mig þegar ég sé eitthvað fallegt og hrífandi.“ Á meðan fjölskyldan söng Heims um ból laumaðist Lassi, eldri bróðirinn, út en kom skömmu síðar inn í jólasveinabúningi með stór- an poka á bakinu. „– Eiga nokkir góðir krakkar heima hér? spurði hann. – Já, tveir, svaraði Bjössi. Og svo er einn óþekktarormur hérna sem heitir Lassi. En hann hefur víst forðað sér út og það var líka vissara fyrir hann. – Ég kannast vel við hann, sagði jólasveinn- inn. Það er mikill ágætisdrengur og ég ætla að gefa honum fleiri jólagjafir en hinum.“ Samt fengu börnin öll jafn margar gjafir. Í lok kaflans segir Lísa svo: „Um kvöldið lagði ég allar jólagjafirnar á náttborðið við hliðina á rúminu mínu til þess að ég gæti skoðað þær um leið og ég vaknaði. Það er afskaplega gaman á jólunum. Það er bara verst að þau skuli ekki vera svolítið oftar.“ Astrid Lindgren skrifaði bækurnar um börn- in í Ólátagarði á ofanverðum fimmta áratugnum en segja má að sögurnar gætu allt eins gerst nú um aldamót. Tímarnir breytast sem sagt, en mennirnir ekki. Að minnsta kosti ekki hvað varðar hugar- ástand barna vegna jólanna ef marka má lýs- ingar í hinum ýmsu bókum sem gluggað var í. Börn í bókum Astridar Lindgren baka oft piparkökur fyrir jólin. Hér eru systkinin Lotta, Jónas og Mía í bókinni Börnin í Skarkalagötu. Teikning/Ilon Wikland skapti@mbl.is Litla stúlkan með eldspýturnar, látin í snjónum að morgni nýársdags. „Hún hefur ætlað að hita sér, sögðu þeir, er framhjá gengu,“ segir í bókinni. Teikning/Anastasía Arkípóva

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.