Morgunblaðið - 02.06.2002, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 2. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÞÓTT rúm fjörutíu ár séu síðanHelgi Tómasson lagði landundir fót til þess að sigraballettheiminn, þarf ekki að
kynna hann fyrir þjóðinni. Hann er
eitt óskabarna hennar, og með elju
sinni og listrænu innsæi tókst honum
að skapa sér nafn meðal þeirra ball-
ettdansara heimsins sem hvað sterk-
ast mótuðu tuttugustu öldina. Fyrir
rúmri viku var hann sæmdur heiðurs-
doktorsnafnbót við Juilliard-listahá-
skólann, þar sem starfi hans sem list-
dansstjóra San Francisco-ballettsins
var lýst á líkum nótum og glæstum
dansferlinum, en rektor skólans, Jos-
eph W. Polisi, sagði m.a. að fyrir til-
stilli listrænnar sýnar Helga, stað-
festu og trúmennsku, „hefði San
Francisco ballettinn kannað nýjar
víddir í framsæknum verkum eftir al-
þjóðlega listamenn samtímans, jafn-
framt því að standa vörð um glæsi-
leika hinnar klassísku hefðar“.
Helgi rifjar brosandi upp fyrstu
kynni sín af ballettdansi þegar hann
var lítill drengur í Vestmannaeyjum.
„Mamma fór með tvíburasystur sinni
á sýningu fjögurra dansara frá
danska konunglega ballettinum. Og
líklega hefur það verið frænka mín
sem sagði við mömmu að ég gæti haft
gaman af þessu svo hún hljóp heim í
hléinu og sótti mig. Ég hef verið
svona rúmlega fimm ára gamall og
áhrifin voru svo gífurleg,“ segir Helgi
og hlær, „að eftir það mátti ég ekki
heyra tónlist í útvarpinu án þess að
reyna að leika það eftir sem ég hafði
séð á sviðinu, stökkva og snúa mér.“
Dansararnir í Vestmannaeyjum
voru ekki af verri endanum, en leiðir
Helga og eins þeirra, Stanley Will-
iams, áttu eftir að liggja saman á nýj-
an leik löngu seinna. Helgi segir hann
vera þann ballettkennara sem hafi
haft einna mest áhrif á sig í gegnum
tíðina. „Hann kom hingað til New
York nánast á sama tíma og ég og var
nýfarinn að kenna við Balanchine-
skólann þegar ég fékk námsstyrk til
að læra hér.“
Danssnámið hóf Helgi strax níu ára
gamall í Reykjavík, hjá Sif Þórs og
Sigríði Ármann. „Tíu ára var ég byrj-
aður í Listdansskóla Þjóðleikhússins
og þau Bidsted-hjónin [Erik og Lise]
fóru með mig til Danmerkur ári síðar
í þrjá mánuði yfir sumartímann.“
Helgi viðurkennir að hann hafi strax
verið mjög efnilegur, „en fyrsta árið
fór ég þó ekki til að dansa, ég var bara
í Tívolí allan daginn og fannst það
óskaplega spennandi. Þrettán ára fór
ég svo aftur með þeim og fimmtán ára
var ég loks farinn að dansa sjálfur í
Tívolí. Þaðan í frá dansaði ég þar á
sumrin en var svo í gagnfræðaskóla
heima á Íslandi yfir vetrartímann.
Framtíð ballettsins er í New York
Loks kom svo að því að ég hitti Jer-
ome Robbins, sem var þá með dans-
flokkinn sinn, Ballett USA, heima á
Íslandi. Og hann bauð mér námsstyrk
í New York.“
Það var árið 1960 og Helgi ekki
nema átján ára gamall. Hann dansaði
þó aftur sumarið 1961 í Kaupmanna-
höfn, en að sögn Helga var það Erik
Bruhn sem sendi hann rakleitt til
baka til New York. „Framtíð ballett-
sins er þar, sagði hann einfaldlega við
mig, svo ég sneri aftur og fór að leita
mér að vinnu. Í janúar 1962 komst ég
loksins að hjá Joffrey Ballet og
tveimur árum síðar var ég kominn í
Harkness-ballettflokkinn sem ég
dansaði með í sex ár.“
Árið 1969 var Helgi fulltrúi Banda-
ríkjanna í alþjóðlegu listdanskeppn-
inni í Moskvu og hlaut silfurverðlaun,
en gullverðlaunin féllu í skaut Mikhail
Baryshnikov, en þeir tveir settu síðan
mark sitt á ballettheiminn um langt
skeið þaðan í frá. Stuttu síðar Helgi
gekk til liðs við New York City Ball-
ett, þar sem hann dansaði í fimmtán
ár við fádæma góðar undirtektir.
Fyrstu ár Helga í Bandaríkjunum
voru að sönnu umbrotatímar í listum,
og hinn menningarlegi bakgrunnur
allra listanna breyttist mikið og hratt.
Það er því forvitnilegt að heyra
hvernig Helgi hafi upplifað þessa
tíma í gegnum danslistina sem á svo
sterkar rætur í klassískri hefð.
Hann segist hafa verið ákaflega
heppinn. „Robert Joffrey, sem ég
vann með á fyrstu árunum hér, var
eiginlega fyrstur til að bjóða danshöf-
undum úr nútímadanshefðinni að
koma og vinna verk fyrir sinn klass-
íska ballettflokk,“ segir hann og það
lifnar yfir honum við upprifjun á þess-
um listrænu straumhvörfum. „Á
þessum tíma var ég einungis klass-
ískur ballettdansari, en í gegnum
þessar hræringar fékk ég innsýn í al-
veg nýjan heim og tækifæri til að upp-
lifa nútímadans. Það var algjör nýj-
ung fyrir mig og ég hreifst mjög.“
Helgi segir engan vafa leika á því
að fyrir þessi áhrif hafi honum tekist
að samtvinna þá klassík sem hann
hafði kynnst í Evrópu og það sem var
ferskast í danslistum í New York. „Og
það eru sömu áhrif sem hafa raun-
verulega skapað mig sem stjórnanda í
San Francisco,“ segir hann með
áherslu. „Ég var hjá [George] Bal-
anchine í fimmtán ár en hann og
Robbins sömdu flest verkin á þeim
tíma, svo ég dansaði mjög marga nýja
balletta. Þetta voru mín bestu ár, það
leikur enginn vafi á því,“ segir Helgi
einfaldlega, „en þegar ég fór sjálfur
að stjórna löngu seinna, þá leitaði ég
aftur í tímann – í þessu fyrstu ár og
minntist spenningsins sem fylgdi því
að taka þátt í einhverju nýju og fram-
andi.“
Þú ert þá í rauninni að vinna úr
þeim straumhvörfum sem þá áttu sér
stað, í starfi þínu sem danshöfundur í
dag?
„Að nokkru leyti, en þetta eru mjög
spennandi tímar fyrir mig. Fólk segir
að það sem ég hef gert fyrir San
Francisco-ballettinn sé ótrúlegt mið-
að við þennan stutta tíma sem ég hef
verið þar, en það sem allir taka eftir
er sköpunargleðin sem ég hef fóstrað
þar. Það á ekki bara við um klassíska
ballettinn, heldur allt litróf dansins –
og þá ekki síst það sem tengist sam-
tímanum. Ég hef virkjað ólíka krafta
úr dansheiminum til þess að vinna
með okkur við öll stílbrigði danslist-
arinnar, en það hefði ég aldrei getað
nema vegna þess að ég hafði reynsl-
una af ólíkum straumum sjálfur.
Margir þeirra danshöfunda og list-
dansstjóra sem nú ber hæst, höfðu
engin kynni af því sem ég upplifði, því
þeir komu mun seinna inn í dans-
heiminn. Peter Martins [sem nú stýr-
ir New York City Ballett] kom t.d.
beint inn í New York City-flokkinn og
hefur unnið á þrengra sviði en ég, eða
nær eingöngu með stíl Robbins og
Balanchine. Sjálfur vann ég hins veg-
ar líka með Mörthu Graham, Alvin
Ailey, Jack Cole og mörgum fleirum.“
Fæ minn innblástur úr tónlistinni
Má þá finna hliðstæður í þróun
danslistarinnar og þess sem hefur átt
sér stað í tónlist og myndlist – þú
vinnur t.d. mikið með samtímatónlist?
„Ég hef samið mikið af dansverk-
um við samtímatónlist,“ segir Helgi
en vill greinilega ekki hafa of mörg
orð um eigin danssmíðar. „Ætli það
megi ekki segja að ég fái minn inn-
blástur úr tónlistinni, en það getur
verið hvaða tónlist sem er. Ég samdi
t.d. verk við fyrsta píanókonsert
Beethovens fyrir New York City
flokkinn sem var ákaflega vel tekið,
en núna síðast gerði ég verk við tón-
list kínverka samtímatónskáldsins
Bright Shen. Verkið heitir Chi-Lin,
sem þýðir „Einhyrningur“ og fjallar
um goðsögulegar skepnur; fönixinn,
drekann, skjaldbökuna og einhyrn-
inginn. Það er því ekkert mynstur í
minni vinnu hvað innblásturinn varð-
ar, ég heyri bara eitthvað og hugsa
með mér – þetta er stórkostlegt – og
stundum hefur samtímatónlist hrein-
lega þau áhrif á mig að ég er óðara
farinn að semja dansverk.“
Þegar fimmtíu ár voru liðin frá því
að skrifað var undir stofnsamning
Sameinuðu þjóðanna skipulagði
Helgi rómaða alþjóðlega danshátíð í
San Francisco þar sem 12 flokkar
hittust til að sýna dansverk sem sam-
in voru af danshöfundum frá jafn-
mörgum löndum úr flestum heimsálf-
um. Þessi viðburður var um margt
einstakur, ekki síst vegna þess að þar
var svo mörgum þjóðernum teflt sam-
an. Það er því forvitnilegt að vita
hvort ballettlistin, sem í eðli sínu er
mjög vestræn, sé orðin nógu öflug til
að takast á við fjölmenningarleg
áhrif?
„Ballettinn er orðinn mjög alþjóð-
legur og það vekur t.d. eftirtekt
hversu vinsæll hann er nú í Japan og
Kína. Fjölmenningarlegu áhrifin, eða
þjóðlegu áhrifin sér maður þó ekki
mikið í klassískum ballett, þau koma
helst fram í nútímadansinum.“
Ef við víkjum að líkamanum sem
verkfæri dansarans, þá má segja að á
þeim tíma sem þú hefur helgað dans-
listinni hafi orðið mikil hugarfars-
breyting hvað varðar viðhorf til lík-
amlegrar tjáningar og þau tækifæri
sem þar gefast?
„Já, það er alveg rétt. Gullöld New
York City flokksins var um 1972 rétt
eftir að ég byrjaði þar og hún varir
þar til Balanchine deyr 1983. Sú gull-
öld var grundvölluð á sköpunargleði
og jafnframt á hugmyndum um útlit
dansarans. Balanchine kaust helst
hávaxnar konur og vildi hafa þær í
grennri kantinum en þau áhrif hafa
smitað gjörvallan dansheiminn, jafn-
vel þannig að það gengur of langt í
sumum tilfellum. En hann var þó
fyrst og fremst að leita eftir ákveðinni
heildarmynd. Allt endurspeglast
þetta í viðtökum áhorfenda og því
hvernig fólk horfir eða skoðar. Fólk
er mun frjálslyndara þegar það horfir
á líkama í dag heldur en það var áður
fyrr. En konunglegi ballettinn í Eng-
landi er t.d. ennþá dálítið stífur,“ seg-
ir Helgi glettnislega, bregður á leik
og grettir sig aðeins. Hann segir þá
sem starfa í Bandaríkjunum mun
frjálsari til athafna í dansinum og að
það eigi einnig við um klassíska ball-
ettinn. „En það frelsi kom einnig inn í
ballettinn úr öðrum listum.“
Útgeislunin tengd upprunanum?
Anna Kisselgoff sagði blaðamanni
að Helgi hefði notið þess að vera ekki
fæddur í Bandaríkjunum hvað frjáls-
lega líkamstjáningu varðaði. Að
hennar mati bar dansstíll hans og
tjáningarmáti þess augljós merki að
hann var ekki fæddur inn í þá „púrit-
anísku hefð sem Bandaríkin byggja
á“, eins og hún orðar það. Helgi hlær
bara þegar þetta er borið undir hann
og segist aldrei hafa hugsað út í það,
en það megi svo sem vel vera að hluti
af hans útgeislun sem dansara hafi
tengst uppruna hans. Hann kannast í
Helgi Tómasson segir að
honum hafi verið gefið
svo margt í lífinu að hann
langi til að skila einhverju
af því til baka. Fyrir
skömmu var hann sæmdur
heiðursdoktorsnafnbót
frá Juilliard-listaháskól-
anum í New York og Fríða
Björk Ingvarsdóttir ræddi
af því tilefni við hann um
þær menningarlegu hrær-
ingar sem mótað hafa dans-
list undanfarinna áratuga
og hans eigin þátt í því ferli.
Morgunblaðið/Sverrir
Helgi Tómasson að lokinni frumsýningu á Svanavatninu hér á landi í fyrra, en áhorfendur fögnuðu honum mjög og risu úr sætum með húrrahrópum og lófaklappi.
Morgunblaðið/Fríða Björk
Helgi Tómasson er einn þeirra ball-
ettdansara sem hvað mestan svip
hafa sett á tuttugustu öldina.
Trúði og vissi að
ég myndi ná langt