Morgunblaðið - 02.06.2002, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 2. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
að mennta mig til þess að verða blaðamaður,
öðruvísi kæmist ég ekki að.“
Að loknu námi heyrði Anna af enskumælandi
deild frönsku fréttaþjónustunnar „Agence
France Press“.
„Þar sem ég talaðu frönsku dreif ég mig til
Frakklands og fékk vinnu við þýðingar og lag-
færingar á fréttum og fréttaskýringum. Helst
af öllu langaði mig samt til að helga mig skrif-
um um dans en þar sem ég eygði enga mögu-
leika á því sviði og hafði áhuga á stjórnmálum
fór ég þessa leið og vann mest á sviði efnahags-
mála og kínverskra málefna. Ég var þó svo
heppin að á meðan ég bjó í París [á sjöunda
áratugnum] var haldin þar viðamikil danshátíð.
Ég lagði því leið mína á Parísar-skrifstofu New
York Times og tókst að sannfæra ritstjórann
þar um að þessari hátíð þyrfti að gera skil.
Rökin sem ég notaði á hann voru þau sömu og
maður notar á alla ritsjóra,“ segir Anna hlæj-
andi, „ég sagði að hann hefði þarna stóran les-
endahóp eiginkvenna bandarískra hermanna,
sem þyrptust á ballettsýningarnar þar sem
þeirra væri hægt að njóta án þess að skilja
frönsku. Hann féllst hálfólundarlega á þessa
röksemdafærslu og leyfði mér að reyna mig við
þetta.
Í tvö ár fór ég síðan í hverri viku og sann-
færði hann um að það næsta sem kom á fjal-
irnar væri þess virði að fjalla um það líka og
þannig hélt þetta áfram, en treglega þó – þrátt
fyrir að þetta væru stórir og heimsfrægir flokk-
ar sem ég var að skrifa um.“
Gagnrýnendur eiga
að vera sérfræðingar
Anna segir fólk ekki hafa haft mikinn áhuga
á danslist á þessum tíma og ef ekki hefði komið
til stofnun listasjóðs bandaríska ríkisins, sem
John F. Kennedy lagði grunninn að, hefði ball-
ettheimurinn aldrei orðið jafnöflugur og raun
ber vitni. „Eftir að hann var myrtur héldu
næstu forsetar verkefninu gangandi svo tölu-
verðir fjármunir voru settir í listir. Þetta varð
til þess að dansheimurinn tók við sér og upphaf
hins stórkostlega tímabils ballettsins í Banda-
ríkjunum var markað, en það hefur varað síð-
ustu 40 ár. Dagblöðin urðu auðvitað að gera
þessu skil og þegar það vildi svo til að aðal-
ANNA Kisselgoff er einn þeirra fjöl-mörgu Bandaríkjamanna sem eigasterkar rætur í Evrópu. Amma henn-ar og afi flúðu frá Rússlandi til Par-
ísar eftir byltingu og sjálf er hún fædd í París
þótt hún hafi alið mestan sinn aldur hinum
megin Atlantsála. „Sjálf er ég þó mjög banda-
rísk,“ segir Anna, „hér gekk ég í skóla og hér
er mitt ríkisfang. Það voru þó foreldrar mínir
sem mest mótuðu líf mitt, en þau voru bæði
mjög vel menntuð svo ég fékk tækifæri til að
hitta mikið af áhugaverðu fólki í uppvextinum.
Móðir mín var sérfræðingur í klassískri kín-
versku og vann með helstu hljóðfræðingum
heims í Frakklandi og það má því segja að ég
hafi átt kínverska bernsku í New York, meðal
kínverskra samverkamanna hennar,“ segir
Anna og brosir, „en sérfræðigrein mömmu var
tungumál hinna sögulegu handrita Kína frá
þrettándu öld. Faðir minn var hagfræðingur og
líklega þekktastur fyrir að skilgreina hugtakið
„fátækt“ fyrir Lyndon B. Johnson forseta, þeg-
ar hann var að skera upp herör gegn fátækt í
landinu.
Sem barn naut ég einnig tengsla ömmu
minnar inn í listheim Parísarborgar, en hún
tengdist m.a. ballettflokki rússans Diaghilev, en
síðasti danshöfundur hans var enginn annar en
George Balanchine. Amma fór með mömmu að
sjá ballett þegar hún var fjögurra ára og
mamma kynnti mig síðan fyrir ballettlistinni
hér í New York þegar ég var fjögurra ára, svo
áhuginn gengur í erfðir.“
Þriðja kynslóð ballettaðdáenda
Amma Önnu þekkti marga þá frægu málara
sem unnu við leiktjöld og hönnun danssýninga
Diaghilevs, og hún segir tengslin inn í skap-
andi heim dansins alltaf hafa verið mjög sterk.
„Ég er af þriðju kynslóð ballettaðdáenda og lít
á það sem gæfu mína að hafa getað gert
áhugamál mitt að ævistarfi mínu. Það sem
kveikti í mér áhugann var sýning leikmanna á
Svanavatninu í rússneskri kirkju í Harlem,
fjögurra ára gömul. Þar upplifði ég það sem
Isadora Duncan sagði að gerðist á meðal svo
margra barna – ég varð heilluð af sjónarspili
ballettsins. Duncan mislíkaði það stórlega, því
hún var þeirrar skoðunar að nútímadans ætti
fyrst og fremst að vera trúr möguleikum
mannslíkamans í hreyfingu. En ég heillaðist
sem sagt af hvítu tjullpilsunum og sagði
mömmu minni að mig langaði til að læra að
dansa. Ég var sett í nám hjá Valentínu Belova
strax fjögurra ára, en það var alltof snemmt
svo ég dró mig í hlé. Um átta ára aldurinn var
ég aftur komin í læri og þá hjá Jean Yazv-
insky, sem var nemandi Diaghilevs.
Ég entist í þessu dansnámi í átta ár, en fjór-
tán ára vissi ég að ég var ómögulegur dansari
og latur nemandi – þrátt fyrir óbilandi dálæti
mitt á dansinum sem slíkum. Ég vil því taka
það fram að ég er ekki vonsvikinn dansari,
heldur viðurkenndi ég bara fyrir sjálfri mér að
dansinn væri sársaukafullur, ég þoldi ekki
teygjuæfingarnar og þaðan af síður gólfþvott-
inn.
Þetta kom mér þó allt til góða að lokum því
ég er sannfærð um að góður dansgagnrýnandi
verður að hafa mikla þekkingu á dansi. Nú eru
því miður að koma fram á sjónarsviðið dans-
gagnrýnendur sem skrifa eins og leikmenn –
þeir skrifa um dans einungis af því þeim finnst
hann skemmtilegur. Það er bara ekki nóg, mað-
ur verður skynja heildarmyndina á sviðinu, eins
og áhorfandinn, en hafa auk þess þekkingu á
því sem býr undir yfirborðinu.“
Erfitt fyrir konur að
hasla sér völl í blaðamennsku
Þegar Anna Kisselgoff hafði lokið háskóla-
námi við Bryn Mawr-kvennaháskólann hélt hún
um tíma til Frakklands til að lesa sagnfræði, en
meistaraprófi í þeirri grein lauk hún frá Col-
umbia-háskóla. Síðar tók hún einnig meistar-
próf í fjölmiðlafræði frá sama háskóla, „en á
þeim tíma voru mjög fáar konur í blaða-
mennsku,“ segir hún. „Joseph Lelyveld, sem
var aðalritstjóri New York Times þar til á síð-
asta ári og ég starfaði mikið með, hóf t.d. sinn
feril með klassískum hætti, þ.e.a.s. sem eins-
konar sendisveinn. Síðan vann hann sig upp á
toppinn. Ég held að mér sé óhætt að segja að
allt þangað til konur höfðuðu mál gegn blaðinu
um miðjan sjöunda áratuginn fyrir kynjamis-
munun hafi þessi leið verið okkur algjörlega
lokuð. Konum var ekki einu sinni hleypt inn til
að vera sendisveinar. Ég gerði mér því grein
fyrir að mér væru engar leiðir færar aðrar en
gagnrýnandi New York Times, Clive Barnes,
var settur í að skrifa um leiklist auk dansins,
var ég ráðin til viðbótar.“ Anna Kisselgoff varð
síðan aðaldansgagnrýnandi blaðsins árið 1977,
er Barnes hætti, en á ferli sínum hefur hún
skrifað um marvíslega þætti menningar, allar
tegundir dans og ýmislegt tengt dansheiminum,
svo sem Michael Jackson, kúrekasýningar og
jafnvel Ólympíuleika. Hún er þó þeirrar skoð-
unar að gagnrýnendur eigi að vera sérfræð-
ingar á sínu sviði og einbeita sér að því, annars
missi þeir tiltrú lesenda.
„Ferill minn hér hjá New York Times hefur
þróast samhliða þessari miklu uppsveiflu í ball-
ettinum,“ segir Anna er hún er spurð um þró-
unina á þessum áratugum „En ég hef alltaf ver-
ið þeirrar skoðunar að gæði ólíkra flokka, hvort
sem þeir eru ríkisstyrktir eða reiða sig á fram-
lög stuðningsaðila úr einkageiranum, byggist
fyrst og fremst á listrænum krafti þeirra.
Dansflokkar verða ekki góðir af því þeir eru
ríkisstyrktir, þeir verða góðir af því ríkið
bregst rausnarlega við þeim sköpunarkrafti
sem þar er fóstraður. Það ber því ekki að
þakka opinberum aðilum þann frama sem næst
á sviði lista, framinn er alfarið orðinn til fyrir
þá miklu og erfiðu vinnu sem listamenn leggja
á sig. Enda felst töluverð hætta í því að móta
dansflokka „að ofan“. Þannig er einungis hægt
að búa til stjórnskipulag eða kerfi. Óperuhús í
Evrópu eru iðulega rekin á þessum forsendum
og stundum fer lítið fyrir listrænu starfi þótt öll
aðstaða sé til fyrirmyndar. Það sem ég á við er
að ef listrænn metnaður ballettflokks frönsku
óperunnar yrði t.d. einungis hjóm eitt, þá
myndi jafnvel fjárstuðningur frá Lúðvík fjór-
tánda ekki bjarga málunum,“ segir Anna hlæj-
andi, en af orðum hennar má ráða að virðing
fyrir listsköpuninni sjálfri skipti sköpum við
uppbyggingu öflugs menningarlífs. „Evrópubú-
ar eru þó ótrúlega vel í stakk búnir til að fóstra
listræna endurreisn þegar hún á sér stað.“
Bannað að sýna
karlmenn í sokkabuxum
Anna segir ballett í Bandaríkjunum framan
af hafa liðið nokkuð fyrir þá víðtæku skoðun
Bandaríkjamanna að „dans væri ekki álitinn
virðingarverð atvinnugrein, sérstaklega fyrir
karlmenn, en það er hluti af okkar púritanísku
hefð. Þeir eru óteljandi karldansararnir sem ég
hef hitt um ævina sem kvartað hafa yfir við-
brögðum feðra sinna við dansáhuga þeirra.
Feðurnir sögðu einfaldlega að karlmenn döns-
uðu ekki. Menningaruppbyggingin í þessu landi
hefur verið á þann veg að þeir auðmenn sem
styrktu listir, settu á stofn leikhús eða óp-
eruhús, en aldrei ballettflokk. Með rússnessku
ballettdönsurunum, Baryshnikov, Nureyjev og
fleirum sem flúðu hingað á tímum kommúnism-
ans, mættum við nýjum viðhorfum. Feður
þeirra voru í rauða hernum, en ég hef enn ekki
fyrirfundið bandarískan ballettdansara sem á
föður í herþjónustu. Fram að þessu hefur það
verið óhugsandi, en viðhorfin eru þó sem betur
fer að breytast.“
Vegna þessarar púritanísku arfleifðar mátti
ekki um langt skeið sýna karlmenn í sokkabux-
um í sjónvarpi sem byggðist á auglýsinga-
tekjum í Bandaríkjunum, að sögn Önnu. „Við
gátum ekki einu sinni birt myndir frá
ákveðnum sjónarhornum í New York Times,“
segir hún brosandi. „En þetta breyttist allt á
sjöunda áratugnum. Fólk hætti að skammast
sín fyrir líkama sinn og um leið fóru áhorfendur
að njóta þess að horfa á dans með eðlilegum
hætti. En það sem ekki skipti minna máli var
að fagurfræðin í dansinum breyttist um leið.
Við hurfum frá því sem einna helst má líkja við
sálfræðileg dansdrama, þar sem áhorfendur
sættu sig loks við afstæði [abstraksjón] og
naumhyggju í hinum ýmsu listum. Unga fólkið
varð allt í einu mjög opið fyrir hreinum dansi, á
borð við þann sem Balanchine sýndi, en hann
lagði alla áhersluna á hreyfingu en sagði enga
sögu. Formbundnir danshöfundar á borð við
hann og Cunningham reyndu að nálgast hreyf-
inguna með ýmsum hætti, en hurfu frá því sem
frekar mátti flokka sem táknrænan dans. Svo
vildi til að straumhvörf sjöunda áratugarins og
frjálslyndari viðhorf gagnvart líkamanum héld-
ust í hendur við viðurkenningu almennings á
gildi afstæðisins í listum – og það fordómaleysi
er sá grunnur sem samtímadansinn byggist á. Í
dag þurfa áhorfendur ekki á sögu að halda, þeir
eru fullkomlega ánægðir með að horfa á hreyf-
ingu líkama í rými.“
Óbilandi dálæti á dansi
Anna Kisselgoff, aðaldansgagnrýnandi New York Times, hefur fylgst með þróun ballettlistarinnar undanfarna fjóra áratugi bet-
ur en flestir aðrir. Fyrir rúmri viku var hún sæmd fálkaorðunni fyrir störf sín í þágu danslista og lofsvert framlag sitt við að
halda afrekum Helga Tómassonar, dansara og listdansstjóra, á lofti. Anna hefur þó gert sér far um að halda sig í faglegri fjarlægð
frá honum. Hún segir Fríðu Björk Ingvarsdóttur frá blaðamennskunni og dansheiminum eins og hann blasir við henni í dag.
Anna Kisselgoff segist hafa mótast af marg-
þættum bakgrunni sínum, en hún er af rússneskum
ættum, fædd í París og alin upp í kínversku and-
rúmslofti í New York.
Anna ræddi í fyrsta sinn við Helga Tómasson árið
1975, er hún skrifaði bókina „Dance Horizons“ um
hann. Fram að því gerði hún sér far um að sneiða hjá
honum til að enginn gæti sagt að hún skrifaði svo
lofsamlega um hann fyrir kunningsskap.
Morgunblaðið/Fríða Björk
fbi@mbl.is
arlist, söfnum og fleiru, og verður til
þess að ungu fólki finnist það þurfa að
rísa gegn fortíðinni. „Þegar það vinn-
ur skapandi vinnu snýst hún gegn
stofnanavaldinu – það langar til að
spreyta sig á eigin spýtur en finnur
svo þungt fyrir hefðinni að það þarf að
gera uppreisn. Bandaríkin eru ungt
land, eins og sést t.d. í byggingarlist-
inni og unga fólkið lifir í nútímanum
og finnur ekki eins fyrir þunga sög-
unnar. Það hefur því oft hvarflað að
mér hvort þetta sé ein ástæða þess að
hér er svo mikill áhugi á klassískum
ballett. Hann hverfist um hefðina og
fegurðina sem fólk hér hefur þörf fyr-
ir að tengjast frekar en að brjótast
undan. Fólk hér tjáir sig öðruvísi af
þessum orsökum.“
Helgi segir að það séu því mörg
sjónarhorn við lýði í dansheiminum í
heild og það megi benda á að Frakkar
séu t.d. að gera miklar tilraunir með
nútímadans: „Það er þó ekki hægt að
horfa framhjá þeirri staðreynd að
flest dansverk samtímans koma frá
bandarískum danshöfundum. Við get-
um tekið William Forsythe sem
dæmi, hann vinnur í Þýskalandi, en
það er að hluta til vegna þess að þar
er fjármögnun auðveldari. Sama má
segja um John Neumeier í Hamburg
og aðra sem vinna í Frakklandi og
víðar. Það áhugaverðasta kemur því
héðan að mínu mati, og Balanchine er
þar á meðal. Hann var ótrúlegur og
hafði ótrúlega víðræk áhrif, svo sem á
Forsythe, Cunningham, Taylor og
Morris – og mig sjálfan.
Persónulega finnst mér að drif-
krafturinn í dansinum sé helst af til-
finningalegum toga. Þjóðfélagsleg
umræða á mun betur heima í leiklist-
inni. Balanchine var vanur að spyrja
mjög afhjúpandi spurninga, svo sem
hvernig maður gæti túlkað tengda-
móður í dansi? Það er ekki hægt,“
segir Helgi hlæjandi. „Og við verðum
að horfast í augu við að það er svo
margt sem ekki er hægt að tjá í gegn-
um dans. En þær skorður sem manni
eru settar hafa þó tilgang sem list-
rænn agi eða aðhald. Mér finnst nauð-
synlegt að við þjálfum með okkur
hæfileikann til að skynja fegurðina í
dansinum og þá möguleika sem
mannslíkaminn felur í sér. Og þá er
ég ekki einungis að vísa til þess sem
tilheyrir klassíkinni heldur einnig til
þess sem er nátengt samtímanum í
nútímadansinum. Ég hrífst því mest
af tilfinningalegum þáttum dansins
en ekki af þörfinni til að messa yfir
áhorfandanum um tilgang listarinnar,
hlutskipti listamannsins eða eitthvað
þess háttar – sú tjáning fellur mun
betur að hinu talaða orði. Líf okkar er
orðið svo flókið að ég er sannfærður
um að nú sé þörf fyrir einfaldleika.
Þegar við sækjum okkur „afþrey-
ingu“ á ballettsýningu í tvo tíma þá
finnst mér nóg að heillast af fegurð-
inni, tónlistinni og hreyfingunni. Ég
ætla ekki að halda því fram að við
þörfnumst einskis annars í lífinu, en í
mínum augum er þetta það sem dans-
listin hverfist um.“
Langar að sýna alla liti regnbogans
Það er ljóst að hæfileikar Helga og
listræn sýn hafa borið hróður hans
víða og heiðursdoktorsnafnbótin sem
hann var sæmdur í síðustu viku við
Juilliard tónlistarháskólann er mikil-
væg viðurkenning á því framlagi.
Hann segist núna vera að uppskera
fyrir það starf sem hann hefur verið
að vinna í San Francisco undanfarin
fimmtán ár, en framtíðin á þó hug
hans allan. „Núna eru færri Balanch-
ine-ballettar á efnisskránni hjá okkur
en áður,“ segir Helgi, „þótt ég hiki
aldrei við að segja að sú hefð sé af-
skaplega góð. En mig langaði til að
sýna alla liti regnbogans í danslist-
inni; klassískina, nýklassíkina og nú-
tímadansinn. Áhorfendur mínir eiga
rétt á að sjá allt, og án þess að við
leggjum upp með skilgreiningar um
hvað er gamaldags og hvað ekki.“
Helgi segist í rauninni nota flokkinn
eins og sinfóníuhljómsveit sem á að
geta flutt hvað sem er.
Og hann sýnir engin þreytumerki.
„Ég er góður á þessu sviði, þetta er
það sem ég geri og þetta er það sem
ég kann. Ég bý yfir svo mikilli þekk-
ingu og löngun til að gefa yngri döns-
urum eitthvað af mér, að mér finnst
ég verða að halda áfram. Mér var gef-
ið svo mikið. Ég fékk tækifæri til að
eiga ótrúlegan dansferil og nú vil ég
skila einhverju til baka.“
fbi@mbl.is