Morgunblaðið - 11.06.2002, Blaðsíða 24

LISTIR
24 ÞRIÐJUDAGUR 11. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HINA nýju sýn í rúss-neskri myndlist skil-greina menn semgagnrýnið (lýðræðis-
legt) raunsæi, og var hér helstur
orsakavaldur listhreyfing í St.
Pétursborg er fékk nafnið Pered-
vižni á rússnesku, sem útleggst
farand-sýnendur.
Peredvisjnikarnir svonefndu
voru að stofni til fyrrnefndir
þrettán uppreisnarseggir frá
listakademíunni ásamt höfuð-
paurnum og eldsálinni Ivan Nicol-
ajevits Kramskoj. Þeir voru fram-
an af dreifðir og lifðu við kröpp
kjör þar til hann safnaði þeim
saman í einn hóp sem tók sér
nafnið Artellen, og er fram liðu
stundir varð til kjarni listamanna
sem hafði það að markmiði að
kynna hin nýju viðhorf sem víð-
ast, efna til farandsýninga og list-
kynninga. Í upphafi tók Kramskoj
á leigu mikið húsbákn með stórum
sal og mörgum herbergjum, sem
deilt var milli meðlimanna, á þann
veg varð allt hagkvæmara og
þægilegra. Húsbúnaðurinn var fá-
brotinn, menn sátu á svokölluðum
Vínarstólum og myndverkin sem
héngu uppi í stóra salnum gestum
sem gangandi til sýnis óinnrömm-
uð. Eiginkona Kramskojs tók að
sér að sjá um húshaldið, fleiri
konur hjálpuðu til og öllum leið
vel. Með þessu auðnaðist þeim
líka að nálgast önnur viðfangsefni
en hinar sígildu helgimyndir,
kirkjumálverk og mannamyndir,
fá fleiri pantanir. Fólk með sér-
óskir um listræna útfærslu og
vinnubrögð átti jafnframt greiðari
leið að listamönnum er féllu að
væntingum þeirra, óskum og list-
rænum þroska. Öfund og sam-
keppni fyrirfannst ekki í hópnum,
þetta var líkast bræðralagi; menn
rýndu hver í annars verk í fyllstu
vinsemd, deildu lífsins gæðum,
rökræddu hlutina og söfnuðust
saman í stóra salnum við hátíðleg
tækifæri. Þangað rötuðu líka gest-
irnir, aðrir listamenn borgarinnar,
helst hinir ungu sem vildu forvitn-
ast um þennan framsækna og
uppreisnargjarna listhóp. Einkum
var gestkvæmt á haustin eftir að
meðlimirnir sem dreifðu sér yfir
sumarmánuðina hittust aftur og
báru saman vinnubrögðin, gagn-
rýndu verk hver annars, báru lof
á og rökræddu. Fljótlega flutti
hópurinn sig um set í stærra hús-
næði með tveimur björtum sölum,
í annan þeirra var settur flygill og
tímamótin upphaf að hinum nafn-
toguðu og sögulegu fimmtudags-
kvöldum. Nú gátu 40–50 manns
safnast saman í einu; málarar,
tónlistarmenn, tónskáld og rithöf-
undar. Á aflöngu borði í öðrum
salnum lágu blýantar, litir og blöð
sem þögul áskorun til þeirra sem
höfðu áhuga, meðan aðrir lásu
upp; bundið, óbundið mál sem og
úr listheimspekilegum ritgerðum.
Enn aðrir söfnuðust saman kring-
um flygilinn í hinum salnum og
þar voru mörg fersk lög kyrjuð og
spiluð eftir nýþornuðum nótum,
hinn ennþá óskiljanlegi Mussorgs-
kij var þannig tíður gestur. Auð-
vitað var rökrætt og á stundum af
þvílíkum ákafa að menn heyrðu
naumast í sjálfum sér. Á eftir var
borinn fram fábrotinn kvöldverð-
ur og drukkin ókjörin öll af te, þá
var létt yfir mönnum og stutt í
gleði- og gamanmál á rússneska
vísu, ef dömur voru í hópnum gat
skeð að úr yrði hopp og hí.
Vart leið svo fimmtudagskvöld
að Ilja Repin, sem enn stundaði
nám í akademíunni, mætti ekki á
staðinn, þó illa séð af prófessorum
skólans að nemendur væru að
þvælast þar, gátu samt ekki kom-
ið í veg fyrir að hinir frjálslyndari
villtust þangað.
Allt gekk fullkomlega snurðu-laust fyrir sig um stund, en
er tímar liðu fóru brestir að koma
í samstarfið, Kramskoj til mikillar
armæðu. Voru hér hinar ungu eig-
inkonur orsakavaldarnir, smáá-
greiningur iðulega blásinn upp
eins og fara vill í pilsahópi. Að því
kom að hann sá sér ekki annars
úrkosti en að útiloka nokkra með-
limi; það var upphafið og skriðan
hélt áfram. Á tímaskeiði leit at-
burðarásin ógnvekjandi út, við lá
að hið metnaðarfulla sköpunar-
verk Kramskojs leystist upp, en
hér urðu farsæl umskipti og það
skrapp saman aftur nú í nýja
hreyfingu; Peredvisnjik. Hreyf-
ingin var ákall og tákn, samnefn-
ari hólmgönguáskorunar gegn
íhaldssemi hinnar akademísku
hefðar, að hjakka í sama farinu.
Eitt fimmtudagskvöld hafði
gestur frá Moskvu, listamaðurinn
Mjasojædov, lagt fram tillögu frá
félögunum í Moskvu, sem vakti
óskipta hrifningu og áhuga
Kramskojs. Grunnhugmyndin
hafði lengi verið að gerjast meðal
yngri listhópa: Listin skyldi vera
öllum aðgengileg, allri þjóðinni og
á öllum stöðum, ekki einungis fá-
einum útvöldum í höfuðborgunum
tveimur. Og nú höfðu nokkrir
listamenn í Moskvu tekið málin í
sínar hendur og stofnað fé-
lagsskap um listsýningar er
byggðust á samskiptum. Stungu
upp á að listamenn í Pétursborg
kæmu inn í samtökin.
Kramskoj hafði reynsluna, tíuárum áður hafði hann safnað
saman myndum eftir félaga sína
og skoðanabræður og farið með til
Nischnij Novgorod og það var á
dagskrá að flytja sýninguna milli
fleiri borga, en tilraunin mis-
heppnaðist fullkomlega, engir
sýndu fyrirtækinu áhuga. Samt
sem áður hafði hann ekki gefið
hana fullkomlega upp á bátinn,
hugmyndin blundað í honum og
nú hafði hún rumskað rækilega.
Aðstæðurnar voru er svo var
komið aðrar og hagstæðari, menn
sátu ekki við orðin tóm, og sama
ár og Ilja Repin fékk stóru
gullmedalíu Akademíunnar (1871)
voru menn komir svo langt að þeir
gátu opnað fyrstu sýninguna.
Þetta var mikilsháttar fram-kvæmd með mörgum fram-
úrskarandi listaverkum, en aka-
demían skildi ekki enn tilganginn
með þessu brölti, eða kannski
álitu prófessorarnir skynsamleg-
ast að bíða átekta, vera til hlés og
sjá hver framvindan yrði. Gæti
skeð að það hlutleysti áhrifin útá-
við að veita hinum ungu kröftum
útrás, og á þeim forsendum opn-
uðu þeir hinum ungu upppreisn-
arseggjum hina virðulegu sýning-
arsali sína. Á seinni tíma
mælikvarða voru þeir að vísu í
hæsta máta akademískir eins og
það heitir, en hin þjóðlegu mynd-
efni og raunsæja útfærsla lögðu
grunn að nýjum stefnumörkum,
sem rótfestu framtakið. Nú var
það sjálf þjóðarsálin sem skipti
máli líkt og í bókmenntum, mál-
ararnir sneru sér að því að lýsa
hvunndeginum á raunsæjan hátt.
Líf og strit fólksins varð þeim að
viðfangsefni jafnt og sagan, lýð-
ræðið hafði haldið innreið sína í
rússneska málverkið. Það var
samfélagið sem var komið á dag-
skrá, bygging þess, innvols, fram-
gangur og frelsi, hvunndeginum
lyft á stall sem aldrei fyrr í sögu
þjóðarinnar.
Varðandi þessi miklu hvörfskulu einnig nefndir til sög-
unnar gagnrýnandinn Stassoff,
helstur áróðursmaður raunsæisins
í rússneskri myndlist, og kaup-
maðurinn og safnarinn Tretjakov
í Moskvu. Stassoff notaði hvert
tækifæri sem gafst til að ráðast
óvægið og kerfisbundið á akadem-
íuna, hugsjónir hennar, takmörk,
öll þau skoðanamynstur sem hún
stóð fyrir. Á hverju ári afgreiddi
hann sýningar hennar með langri
og ítarlegri dómsdagsrýni þar
sem hann gerði miskunnarlaust
upp á milli sýnenda, skildi hvítu
sauðina frá hinum svörtu og að
sjálfsögðu voru hvítu sauðirnir
þeir sem aðhylltust raunsæi.
Stassoff var merkileg persóna
þrátt fyrir meinta einsýni sína, og
kannski einmitt vegna hennar,
þýðing hans fyrir þróun rúss-
neskrar listar á sennilega enga
hliðstæðu í öðru landi. Starfsferill
hans sem listrýnis náði yfir hálfa
öld, hann var brautryðjandinn og
verndari hins nýja þjóðfélags-
raunsæis sem var í gerjun í mynd-
list, einnig tónlist. Þannig var það
hann sem fyrstur studdi við bakið
á Mussorgskij og hélt honum
fram. Hvað kaupmanninn
Tretjakov snertir hefur því verið
haldið fram að án hans hefði þessi
þróun ekki getað átt sér stað,
hann var alls staðar með rúbl-
urnar á lofti þar sem hann þóttist
greina safaríka myndlist. Var með
innbyggða ratsjá fyrir menning-
arverðmætum og lífvænlegri list,
fullkomlega frábitinn því að beina
athyglinni að söfnunaráráttu
sinni, hún fór fram í kyrrþey,
kaup hans á listaverkum voru mál
sem honum einum kom við, lista-
manninum eða milligöngumannin-
um. Hann ánafnaði Moskvuborg
safn sitt eftir sinn dag, samanstóð
það þá af 1.278 olíumálverkum,
auk teikninga og höggmynda.
Eldri verkin á sýningunni í LÍ eru
hluti af þessari gjöf og safnið
sjálft ber nafn hans og eftirkom-
endur hafa haldið uppi merki hans
um innkaup á lífvænlegri og fram-
sækinni list.
HIN
NÝJA
SÝN II
Allt á sér aðdraganda, jafnt í lífi og list, at-
burðir og hvörf sem áttu sér stað í Rúss-
landi á sjöunda tug nítjándu aldar voru
upphaf mikilsháttar þróunar sem varaði
fram til 1930. Sá sem ótvírætt markaði
dýpstu sporin með list sinni fyrstu áratug-
ina var málarinn Ilja Yefimovich Repin, f.
1844 í nágrenni Kraká í Úkraínu, d. 1930 í
Kuokkala í Finnlandi, nú Repino.
Bragi Ásgeirsson heldur áfram
að fjalla um framvinduna.
Ilja Repin: Gagnrýnandinn Stassoff.
Ilja Repin: Listaverkasafnarinn Tretjakov.