Morgunblaðið - 19.10.2002, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 19. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
M
ARKMIÐ íslenska ríkisins er að komast
í ólympíuliðið á vettvangi alþjóðastjórn-
mála með því að eignast fulltrúa í ör-
yggisráði Sameinuðu þjóðanna haustið
2008 til setu þar árin 2009 og 2010.
Geir Hallgrímsson varð sem utanríkisráðherra um
miðjan níunda áratuginn fyrstur til að hreyfa þessu
markmiði með formlegum hætti. Árið 1998 tilkynnti
Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra, að Íslendingar
ætluðu að skjóta sér inn í röð Norðurlandanna og taka
sæti þeirra í ráðinu, eftir að Norðmenn og Danir hefðu
setið sín kjörtímabil; Norðmenn 2001 og 2002 og Danir
2005 og 2006.
Frá því að Íslendingar gerðust aðilar að Sameinuðu
þjóðunum (SÞ) árið 1946 hafa þeir staðið utan raðar
Norðurlandanna fimm um setu í öryggisráðinu. Nú er
sá tími liðinn, Gengið er að því sem vísu, að sú regla gildi
áfram fyrir hóp 29 Vestur-Evrópuríkja, Ástralíu,
Bandaríkjanna, Kanada og Nýja-Sjálands (WEOG-
hópurinn), að hann fái tvo fulltrúa kjörna í ráðið. Sam-
kvæmt óformlegu samkomulagi er annað þessara ríkja,
annað hvert tveggja ára kjörtímabil, að jafnaði eitthvert
Norðurlandanna.
x x x
Starfið á vettvangi Sameinuðu þjóðanna tekur veru-
legt mið af svæðisbundnu samstarfi og ríkjahópum, ekki
síst við val á fulltrúum til setu í nefndum og ráðum. Af
öllum kosningum á vettvangi Sameinuðu þjóðanna
skiptir mestu að ná árangri, þegar stefnt er á örygg-
isráðið. Lengra ná þjóðir ekki til fjölþjóðlegra áhrifa.
Ríkisstjórnir Norðurlanda hafa sameinast um Ísland í
öryggisráðið. Næsta skref er að fá stuðning innan
WEOG-hópsins. Málum er nú þannig háttað, að aðeins
tvö ríki í hópnum hafa tilkynnt framboð sitt árið 2008,
Austurríki og Ísland. Verði ekki fleiri ríki úr þessum
hópi í framboði, siglir Ísland átakalaust inn í örygg-
isráðið. Verði fleiri frambjóðendur, er valið á milli þeirra
á allsherjarþinginu.
Þegar Norðmenn buðu sig fram haustið 2000, voru
þrjár þjóðir úr WEOG-hópnum í framboði: Írar, Ítalir
og Norðmenn. Írar flugu inn í fyrstu kosningu á alls-
herjarþinginu en Norðmenn mörðu það í fjórðu lotu.
Fyrir ríkisstjórn Íslands og utanríkisþjónustuna
skiptir miklu næstu ár að tryggja einhug um t
innan WEOG-hópsins haustið 2008. Takist þa
tryggður. Mistakist það er nauðsynlegt að efn
vissrar kosningabaráttu meðal 191 aðildarþjó
Hvort sem ríki eru stór eða smá þurfa þau að
hart að sér í slíkri kosningabaráttu. Undirróti
að Bandaríkin féllu út úr mannréttindanefnd
uðu þjóðanna var óeining innan WEOG-hópsi
bauð fram fleiri en kjósa skyldi úr honum.
x x x
Íslenska stjórnkerfið hefur nokkra reynslu
taka þátt í alþjóðlegum kosningum af þessum
mótast af því annars vegar, að til Íslands er að
sögðu leitað um stuðning, þegar tekist er á um
þjóðlegum nefndum, ráðum eða stjórnunarstö
alþjóðastofnunum. Hins vegar hafa Íslending
um sæti í ráðum og nefndum alþjóðastofnana
UNESCO, FAO og WHO, svo að nokkrar sto
Sameinuðu þjóðanna séu nefndar, þar sem Ísl
hafa náð kjöri í æðstu stjórnir.
Íslenska fastanefndin hjá Sameinuðu þjóðu
lotið hefur forystu Þorsteins Ingólfssonar sen
síðan 1998, er þegar farin að búa sig undir kos
til öryggisráðsins eftir sex ár. Starfsmönnum
fjölga til að unnt sé að fylgjast með fleiri þáttu
í störfum Sameinuðu þjóðanna. Nái Ísland kjö
isráðið er líklegt, að allt að sjö starfsmenn þur
York til að halda utan um málefni ráðsins þar
fjóra í utanríkisráðuneytinu í Reykjavík.
x x x
Margt gerist í alþjóðastjórnmálum til ársin
Ríkisstjórnir innan WEOG-hópsins eiga eftir
ast. Regla og samfella í alþjóðasamskiptum by
vegar á því, að teknar séu ákvarðanir um kjör
legar nefndir og ráð með skipulegum hætti og
fyrirvara.
Besta leiðin fyrir Ísland til að tryggja sér k
öryggisráðið er að afla sér jafnt og þétt vaxan
fram til 2008. Það er auðveldast með því að fy
ábyrgri stefnu og láta til sín taka í fleiri málaf
gert hefur verið til þessa á vettvangi Sameinu
anna. Þetta verður ekki gert nema stilla vel sa
VETTVANGUR
Ísland vill sæti í öry
Eftir Björn Bjarnason
New York
Í
yfirlýsingu frá leiðtogafundi Evr-
ópusambandsins í Laeken árið
2001 segir að Evrópa standi á
krossgötum.
Það er almenn tilfinning íbúanna
að samstarf ríkjanna í ESB sé enn ófull-
komnað. Hvað gerir ESB nákvæmlega?
Hvers vegna og hvernig gerir ESB það
sem það gerir? Af hverju finnst íbúunum
sem „Brussel“ sé sífellt að skipta sér af
daglegu lífi fólks? Þetta eru allt spurningar
sem tími er kominn til að svara. Fólk hefur
ennfremur á tilfinningunni að enn vanti
upp á lýðræðislegt aðhald gagnvart stofn-
unum ESB. Við getum refsað innlendum
stjórnmálamönnum með því að kjósa þá
ekki næst, en hvernig förum við að því að
láta stofnanir ESB sæta ábyrgð? Þessar
áleitnu spurningar merkja ekki að íbúar
ESB séu andsnúnir markmiðum evrópsks
samstarfs. Þvert á móti sýna skoðanakann-
anir að þeir vilja aukið samstarf Evrópu-
ríkja, en ekki minna.
Undanfarið hefur veröldin, utan landa-
mæra ESB-ríkjanna, tekið stakkaskiptum.
Kaldastríðið og kennisetningar þess eru
horfnar. Að okkur steðja nú hnattrænar
ógnir sem virða engin landamæri: hryðju-
verk, skipulögð glæpastarfsemi, eiturlyfja-
smygl og nauðaflutningar á fólki. Atburð-
irnir 11. september minna okkur á að
enginn er óhultur fyrir slíkum ógnum.
Í þessum breytta heimi stendur ESB nú
frammi fyrir sínu stærsta verkefni: að
semja um aðild við 12 ríki í Mið- og Austur-
Evrópu.
Það er því rétt að segja að Evrópusam-
bandið standi á krossgötum. Í Laeken yf-
irlýsingunni er lögð áhersla á að takast á
við þrjár megináskoranir: 1. Hvernig get-
um við þjappað íbúum ESB betur saman?
2. Hvernig getum við endurskipulagt stofn-
anir ESB þannig að þær virki á skilvirkan
hátt eftir stækkun? 3. Hvernig getum við
beitt ESB sem afli friðar og stöðugleika í
heiminum?
Framtíðarráðstefna ESB
Það er auðvelt að skilgreina vandann, en
hvernig leitum við lausna? Til að takast á
við ofangreindar áskoranir kom leiðtoga-
fundur ESB í Laeken á nokkuð sérstöku
skipulagi. Komið var á fót sérstöku mál-
efnaþingi um framtíð Evrópu sem á að
starfa fram til ársins 2004 og leggja fram
tillögur um framtíðarskipulag ESB. Á ís-
lensku hefur þingið verið kallað ‘Framtíð-
arráðstefna Evrópu’. Ísland er náinn sam-
starfsaðili ESB og hluti af innri markaði
ESB í g
Því skipt
miklu má
Framtí
fulltrúum
og umsó
Evrópuþi
aðildarrík
Fulltrúum
Framtíðarráðstefna
Eftir Antonio Vittorino
Valery Giscard d’Estaing, fyrrverandi Frakklandsforset
RÍKI, ÞJÓÐ OG KIRKJA
Biskup Íslands, Karl Sigurbjörns-son, hefur tekið mikilvægtfrumkvæði með því að hvetja til
upplýstra umræðna um frekari aðskiln-
að ríkis og kirkju. Biskup orðaði það
svo í ræðu við setningu kirkjuþings að
ekki vantaði mikið upp á að ríki og
kirkja væru aðskilin, nefna mætti það
skilnað að borði og sæng. „Mér sýnist
sem kirkjan þurfi meðvitað að búa sig
undir að til lögskilnaðar komi. En meg-
inspurningin er: Á hvaða forsendum?“
sagði biskup og hittir þar naglann á
höfuðið.
Skoðanakannanir, sem sýna að tveir
þriðjuhlutar landsmanna séu hlynntir
aðskilnaði ríkis og kirkju, eru marklitl-
ar þegar útskýringuna vantar á því
hvað við sé átt með aðskilnaði. Það er
engan veginn ljóst og vantar oft mikið
upp á að þeir, sem hvetja til aðskilnaðar
ríkis og kirkju, skilgreini við hvað þeir
eiga.
Íslenzka þjóðkirkjan er ekki ríkis-
kirkja, ekki hluti af ríkisvaldinu eða
rekin af því. Hins vegar tengist hún rík-
inu sérstökum böndum; samkvæmt
stjórnarskránni nýtur hún stuðnings og
verndar ríkisins, um hana gilda sérstök
lög, ólíkt öðrum trúfélögum og enn eru
ákveðin stjórnunartengsl milli ríkis og
kirkju. Forseti skipar biskupa og
kirkjumálaráðherra presta. Þetta er
hins vegar fyrst og fremst formsatriði
eins og biskup bendir á í viðtali í Morg-
unblaðinu í gær. Þá getur kirkjuþing
haft frumkvæði að lagafrumvörpum og
beint því til kirkjumálaráðherra að
hann flytji þau á Alþingi.
Að flestu leyti nýtur kirkjan hins
vegar mikils sjálfstæðis. Talsverð
breyting varð á stöðu hennar með
kirkjulögunum, sem gildi tóku 1998, en
samkvæmt þeim er þjóðkirkjan „sjálf-
stætt trúfélag á evangelísk-lúterskum
grunni.“ Kirkjan, einstakar sóknir og
stofnanir hennar koma fram sem sjálf-
stæðir aðilar gagnvart almannavaldinu.
Ríkið greiðir samkvæmt lögunum
laun fastákveðins fjölda presta og
starfsmanna biskupsstofu og þessir
starfsmenn njóta réttinda og bera
skyldur sem opinberir starfsmenn.
Þrátt fyrir það, sem stundum er
haldið fram, er trúfélögum hins vegar
ekki mismunað fjárhagslega af hálfu
ríkisvaldsins. Ríkið sér um að inn-
heimta sóknar- eða félagsgjöld fyrir öll
trúfélög. Hið beina framlag ríkisins til
þjóðkirkjunnar er fólgið í áðurnefndum
launagreiðslum, en þær eru inntar af
hendi samkvæmt samkomulagi ríkis og
kirkju frá 1997 um að ríkið eignaðist
allar hinar fornu kirkjujarðir (að frá-
töldum prestssetrum). Þessar eignir
voru gífurlegar, um 16% af jarðeignum
í landinu árið 1907 er ríkið tók að sér
umsýslu þeirra, og stóðu allt til þess
tíma undir launum presta.
Það má færa rök fyrir því að það væri
kirkjunni í hag að losna undan bæði
stjórnunar- og fjárhagslegum tengslum
við ríkið og að eiga ekkert undir stjórn-
málamönnum. Slíkur aðskilnaður er
vafalaust framkvæmanlegur. Eins og
áður segir eru stjórnunartengslin fyrst
og fremst formsatriði, en hvað fjár-
hagsmálin varðar er að mörgu að
hyggja. Ef afleggja ætti framlag rík-
isins til kirkjunnar, sem kom í staðinn
fyrir kirkjujarðirnar, yrði að taka
eignamálin upp aftur í heild sinni. Það
er flókið mál, ekki sízt vegna þess að
kirkjueignirnar rýrnuðu mjög í meðför-
um ríkisins og miklum erfiðleikum væri
bundið að leggja mat á þau verðmæti,
sem kirkjan ætti tilkall til.
Aðskilnaður ríkis og kirkju myndi
væntanlega einnig þýða að stjórnar-
skrárákvæðinu um þjóðkirkju yrði
breytt, en það myndi útheimta þjóðar-
atkvæðagreiðslu. Þetta stjórnarskrár-
ákvæði hefur ekki sízt haft táknræna
merkingu. Það hefur verið ákveðin yf-
irlýsing um kristilegan siðferðisgrund-
völl samfélagsins, sem þorri þjóðarinn-
ar hefur verið sammála um að hlúa að.
Í þúsund ár hefur Ísland getað kallað
sig kristið samfélag. Hins vegar hefur
margt breytzt á síðustu áratugum.
Þjóðkirkjan er ekki lengur svo gott sem
einráð á andlega sviðinu. Um 87%
landsmanna tilheyra nú þjóðkirkjunni,
en auk hennar eru 24 skráð trúfélög í
landinu. Aðeins 2,3% landsmanna
standa utan trúfélaga. Lúterskum frí-
kirkjum tilheyra 4,1% þjóðarinnar,
1,7% kaþólsku kirkjunni og 3,3% öðrum
skráðum trúfélögum, sem flest eru
kristin. Á seinni árum hefur þó orðið sú
breyting að önnur trúarbrögð hafa náð
hér fótfestu, en fylgjendur þeirra eru
enn innan við 1% þjóðarinnar. Með vax-
andi fjölbreytni samfélagsins má gera
ráð fyrir að þessi þróun haldi áfram. Í
því ljósi má spyrja, hvort rétt sé að
gera ráð fyrir því að íslenzka ríkið muni
um aldur og ævi lýsa sérstökum stuðn-
ingi við tiltekna kirkjudeild innan til-
tekinna trúarbragða. Í framtíðinni
kann að verða eðlilegra að ríkið viður-
kenni mikilvægi trúarbragða sem
slíkra sem siðferðilegrar kjölfestu sam-
félagsins í heimi sívaxandi lausungar
og lýsi yfir stuðningi sínum við trúfélög
almennt. Hvort það er tímabært er
annað mál.
Ekki verður framhjá því litið að jafn-
vel þótt menn kunni að komast að þeirri
niðurstöðu að tengslum ríkis og kirkju
eigi að breyta, verður kirkjan áfram
þjóðkirkja; hún mun í krafti stærðar
sinnar, hlutverks, hefðar og sögu áfram
njóta mikillar sérstöðu sem langöflug-
asta trúfélagið. Þjóðkirkjan starfar um
allt land og fer ekki í manngreinarálit
þegar fólk þarf á aðstoð hennar að
halda, spyr aldrei um trúfélagsaðild
heldur veitir öllum þjónustu. Biskup Ís-
lands bendir réttilega á að henni eru
lagðar ríkari skyldur á herðar en öðrum
trúfélögum. Í raun hefur kirkjan verið
mikilvægur hluti af velferðarkerfinu.
Það blasir líka við að allur þorri
landsmanna aðhyllist kristna trú.
Kristnin er hluti af sögu okkar og
menningu, samofin þróun bæði ríkis og
þjóðar á Íslandi í meira en þúsund ár.
Eins og Karl Sigurbjörnsson bendir á í
blaðinu í gær, snýst spurningin um
tengsl ríkis og kirkju um „grundvall-
aratriði íslenzks samfélags og menn-
ingar; siðinn í landinu.“ Biskup spyr:
„Er verið að óska eftir því að helgidag-
arnir verði teknir út úr almanakinu og
trúartákn afmáð, krossinn úr þjóðfán-
anum, Guðs nafn úr þjóðsöngnum? Er
verið að tala um að vídeóleigurnar séu
opnar á aðfangadagskvöld?“ Bæta
mætti við spurningum á borð við hvort
afnema ætti þann sið, að hafa guðsþjón-
ustu fyrir setningu Alþingis eða gera þá
kröfu til veraldlegra ráðamanna að þeir
hefðu ekki Guðs orð á vörum við op-
inber tækifæri. Gera má ráð fyrir að
upp til hópa svari landsmenn þessum
spurningum neitandi. Þetta er ekki
það, sem hugsanleg breyting á sam-
bandi ríkis og kirkju á að fela í sér.
Kristin trú hefur leikið mikilvægt
hlutverk í þjóðlífi okkar um aldabil og
mun gera það áfram. Hins vegar er
nauðsynlegt að ræða tengsl ríkis og
kirkju og að menn átti sig á hvað átt er
við með tali um aðskilnað. Það er já-
kvætt að forysta þjóðkirkjunnar tekur
þar frumkvæði í stað þess að fara í
varnarstöðu.