Morgunblaðið - 24.11.2002, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Vana menn vantar um borð
Sumarið 1958, er Jón Baldvin
Hannibalsson útskrifaðist úr
Menntaskólanum í Reykjavík, fór
hann á sjóinn til að fjármagna nám
sitt í Edinborg um haustið. Á þeim
tíma var Hannibal Valdimarsson fað-
ir hans félagsmálaráðherra í ríkis-
stjórn Hermanns Jónassonar.
„Rétt fyrir 17. júní las ég auglýs-
ingu í blaði sem hljóðaði svo:
„Vana menn vantar á togara. Vin-
samlegast hafið samband við skip-
stjóra á Hótel Vík.“
Ég gaf mig fram við skipstjórann,
sem reyndist vera harðjaxl að vest-
an, Magnús Gíslason, og var skráður
í áhöfnina á Gerpi, flaggskipi ís-
lenska flotans sem gert var út frá
Norðfirði af útgerð Lúðvíks Jóseps-
sonar sjávarútvegsráðherra. Ástæð-
an fyrir því að illa gekk að manna
Gerpi var að áhöfnin hafði að uppi-
stöðu til verið Færeyingar en deilur
blossuðu upp um gjaldeyrisyfir-
færslur og Færeyingar fengu ekki
borgað. Erlendur Patursson, for-
maður sjómannafélagsins í Þórshöfn
og leiðtogi sjálfstæðisbaráttunnar í
Færeyjum, kallaði þá sína menn
heim. Skipstjórinn var í öngum sín-
um og vonlítill um að komast á sjó og
bað mig um aðstoð við að finna
mannskap. Ég fór með skólafélaga
og kunningja hvern á fætur öðrum á
hans fund. Magnús vinur minn
eymdarskrokkur þótti ekki efnilegur
en þó talinn nothæfur í pontið. Þegar
ég kom með Dag Sigurðarson skáld
sagði skipstjórinn hingað og ekki
lengra. Seinasti maður sem ég kom
um borð var sonur bekkjarbróður
Hannibals frá Jonstrup Statssemin-
arium í Danmörku, Sture Sørensen,
sem þá var á fjórða ári í latínu við
Kaupmannahafnarháskóla. Hann
var skráður sem aðstoðarkokkur.
Enn vantaði þó mikið upp á að
skipið væri fullmannað. Þá gerði ég
það sem ég held að ég hafi hvorki
gert fyrr né síðar, ég færði mér í nyt
að vera sonur föður míns. Ég bað um
viðtal við félagsmálaráðherra,
Hannibal Valdimarsson, uppi í
stjórnarráði. Ég hafði heyrt að sjó-
arar að vestan væru í afvötnun á
drykkjumannahælinu í Gunnars-
holti, sem heyrði undir félagsmála-
ráðuneytið. Erindi mitt við félags-
málaráðherra var að biðja hann að
misbeita ráðherravaldi sínu til að út-
skrifa þessa menn sem síðan yrðu
lögskráðir á Gerpi. Hannibal tók er-
indinu vel og gerði enn betur því
hann sendi ráðherrabílinn eftir þeim
austur. Þarna sýndi bindindismaður-
inn mikla fyrirhyggju því þar með
var tryggt að hinir þorstlátu sjóarar
kæmust hvergi á krá á leiðinni og
rynnu af hólmi, áður en um borð var
komið. Í millitíðinni hafði skipstjór-
anum tekist að smala saman
strákum frá Norðfirði, þeirra á með-
al nokkrum sem áður höfðu migið í
saltan sjó.
Loksins taldist skipið fullmannað
en skipstjórinn hafði við orð að sjald-
an eða aldrei hefði íslenskt skip lagt í
veiðiferð með þvílíkt samsafn af við-
vaningum um borð. Þetta reyndist
nú samt verða einhver lengsti salt-
fisktúr sögunnar og smám saman
rættist úr mannskapnum.
Við sigldum á Grænland og síðar á
Nýfundnalandsmið og vorum með
fyrstu skipunum sem þangað leituðu
á ný, eftir að Björgvin Bjarnason,
bróðir Matthíasar Bjarnasonar, al-
þingismanns og sjávarútvegsráð-
herra, hafði stungið af með ísfirska
flotann til St. John’s á árunum upp
úr stríði.
Eftir langa útivist leituðum við
hafnar í St. John’s, höfuðborg eyj-
arskeggja. Það var reyndar fyrsta
borgin sem bar fyrir mín augu í út-
löndum fyrir utan Færeyingahöfn á
Grænlandi. Við þurftum vatn og vist-
ir, og einnig þurfti að brynna þyrst-
um sjóurum með öðru en tankvatn-
inu um borð. Í St. John’s fyrirfannst
enginn ræðismaður og þar af leið-
andi engin fyrirgreiðsla – og það sem
verra var – engir peningar – til þess
að skipverjar gætu gert sér glaðan
dag. Þetta gátu hetjur hafsins ekki
látið bjóða sér og því var gripið til ör-
þrifaráða. Fyrst seldum við allt sem
lauslegt var á dekkinu, flatnings-
hnífa, sjóstakka og vettlinga, og
meira að segja armbandsúrin af
sjálfum okkur, í skiptum fyrir rauð-
vín sem við föluðumst eftir um borð í
portúgölskum skonnortum sem þar
lágu bundnar við bryggju. Portúgal-
ar hlunnfóru okkur með vatnsblönd-
uðu rauðvínsgutli sem dugði engan
veginn til að svala þorsta okkar því
hann var mikill. Þar sem ég hafði
lyklavöld að búri skipsins greip ég til
þess ráðs að stela slatta af skipskost-
inum og pranga síðan inn á kaup-
menn á kajanum. Eitthvað hafðist
upp úr þessu krafsi – en ekki nóg. Þá
gripum við Maggi til okkar eigin
ráða. Hann var sonur fréttastjórans
á Ríkisútvarpinu og hafði eitthvað
fengist við blaðamennsku. Ég átti að
heita ráðherrasonur og þóttist þar
að auki vita allt um hafréttarmál og
útistöður okkar við Breta.
Á göngu okkar um plássið sáum
við allt í einu skilti: St John’s Even-
ing News. Við undum okkur inn og
buðum viðtal við fréttastjórann um
hafréttarmál og þorskastríð Íslend-
inga við Breta. En tókum það fram
að við ætluðumst til að fá ríflega
þóknun fyrir svo þýðingarmiklar
fréttir. Það varð úr að sjóararnir
fengu hvort tveggja, viðtal við sig í
blaðinu og þóknun fyrir viðvikið. Þar
með vorum við komnir á bragðið. Við
þefuðum uppi aðalútvarpsstöðina í
plássinu og buðum fram sömu þjón-
ustu með sömu skilmálum. Í þetta
skiptið var Magnús kynntur sem
sonur fréttastjóra Ríkisútvarpsins
en ráðherrasonurinn var kynntur
sem sonur Lúðvíks Jósepssonar
sjávarútvegsráðherra. Þetta þótti
nógu áhugavert til að verðskulda út-
varpsviðtal og greiðslu, eftir að við
höfðum útskýrt að ræðismaður Ís-
lands á Nýfundnalandi væri í þýð-
ingarmiklum stjórnarerindum í Ott-
awa og áhöfn flaggskips íslenska
flotans hefði því komið að læstum
fjárhirslum þessa daga í St. John’s.
Aðspurðir sögðu útvarpsmenn að
eini næturklúbburinn á staðnum héti
Bella Vista og það væri rétti stað-
urinn fyrir okkur. Um kvöldið söfn-
uðum við saman vel völdu liði, ein-
hverjir félagar okkar voru þá þegar
sagðir vera komnir í steininn fyrir
óspektir á almannafæri, sem sparaði
okkur Magga auðvitað nokkur út-
gjöld. Síðan hélt allur skarinn í leigu-
bílum á Bella Vista þar sem setið var
að sumbli langt fram á nótt. Þegar
Maggi var kominn í essið sitt sveif
hann upp á svið, þreif hljóðnemann
og hóf að flytja lýríska mónólóga upp
úr The Fisherman and His Soul eftir
írska hástéttarspjátrunginn Oscar
Wilde. Maggi virtist lengi vel ekki
gera sér grein fyrir því að eftirspurn
sjóaranna á kránni eftir fínlegum
skáldskap Oscars Wildes var tak-
mörkuð, svo ekki sé meira sagt. Þar
sem þorstinn var stór en fjársjóður-
inn lítill kom á daginn að við áttum
ekki fyrir reikningnum. Við því var
ekki nema eitt ráð: Mannskapurinn
var drifinn fram í eldhús til að vaska
upp eftir herlegheitin og borga
þannig fyrir sig í fríðu.
Löngu síðar, þegar ég kom aftur
til Nýfundnalands í opinbera heim-
sókn ásamt forseta Íslands, Vigdísi
Finnbogadóttur, sagði ég þessa sögu
í veislu landstjórans, Gordons Wells.
Hann hafði engar vöflur á en ók mér
og föruneyti mínu í limúsínum og
undir lögregluvernd á næturklúbb-
inn Bella Vista þar sem við heilsuð-
um upp á framkvæmdastjórann, án
þess þó að bjóðast til að vaska upp í
það skiptið.
Heimkoman — óvæntur hálfbróðir
Jón Baldvin sneri heim frá námi í
Edinborg og Stokkhólmi með hag-
fræðipróf upp á vasann. Á Íslandi
reyndist hins vegar lítil eftirspurn
eftir hagfræðingum og greip hann þá
m.a. í kennslu í Hagaskóla. Á þess-
um árum reyndi mjög á samband
þeirra Bryndísar eins og Jón Bald-
vin lýsir þá setti hún honum stólinn
fyrir dyrnar, fann að drykkju hans
og því að hann hefði verið sér ótrúr.
Varð af því dramatísk atburðarás. Í
kennslunni varð Jón Baldvin hins
vegar fyrir óvæntri reynslu.
„Einn atburður er mér óneitan-
lega minnisstæður frá þessum árum.
Eitt sinn var ég beðinn um að hlaupa
í skarðið sem forfallakennari til að
kenna stærðfræði. Þegar ég hafði
kynnt mig var mitt fyrsta verk að
renna augum yfir bekkjarkladdann
og átta mig á nöfnum nemenda. Ég
sá að einn nemandinn var Hanni-
balsson. Ég sló því föstu að dreng-
urinn hlyti að vera að vestan og væri
kannski eitthvað skyldur mér því
nafnið er sjaldgæft. Þegar búið var
að kynna námsefnið, sem var ein-
hver reikningsþraut, kallaði ég upp
að töflu Ingjald Hannibalsson. Það
varð dauðaþögn í bekknum og ég
fékk á tilfinninguna að ekki væri allt
með felldu.
Auðfundið var að drengurinn var
ljónskarpur og hann leysti reikn-
ingsþrautina fljótt og vel. Þegar ég
kom upp á kennarastofu, að lokinni
kennslustund, spurði ég kunningja
minn í röðum kennara, hvort hann
vissi einhver deili á þessum dreng.
Það varð vandræðaleg þögn áður en
lífsreynd kona úr kennaraliðinu dró
mig afsíðis og spurði hvort ég vissi
virkilega ekki að umræddur drengur
væri hálfbróðir minn.
Síðar meir reyndi ég að ná sam-
bandi við hálfbróður minn og mælast
til frændsemi við hann. Þá var hann
orðinn verkfræðingur og nokkuð
kunnur í þjóðlífinu. Hann var til
dæmis um tíma forstöðumaður Út-
flutningsráðs og þá um leið undir-
maður minn í utanríkisráðuneytinu.
Við höfðum vinsamlegt samband
nokkra hríð. Þegar að því kom að ég
vildi leita til hans um að vinna til-
tekið verk fyrir Alþýðuflokkinn,
sendi ég honum gögn og bað um
frekari úrvinnslu. Hann sendi kurt-
eislegt afsvar með ábendingu um að
hann hefði aldrei gengið í þann flokk.
Þar með lauk samskiptum okkar.“
Indíánahöfðingi á Ísafirði
Jón Baldvin varð fyrsti skóla-
meistari Menntaskólans á Ísafirði
þar sem þau Bryndís Schram undu
hag sínum vel. Hann lagði mikið upp
úr aga, t.d. var forboðið að hafa vín
um hönd á heimavist nemenda sem
var á Hjálpræðishernum og lá brott-
rekstur við slíku broti.
„Mér er minnisstæð ein lítil dæmi-
saga um ungan nemanda frá þessum
árum. Kennarafundur var settur í
upphafi skólaárs. Allt í einu barst inn
á fundinn hraðbréf, skrautritað, frá
ungum manni norður í landi. Það
hljóðaði svo: „Ungi skólameistari.
Ég var rekinn úr barnaskólanum á
Ólafsfirði. Ég var rekinn úr gagn-
Bókarkafli Jón Baldvin Hannibalsson hefur verið sagður síðasti sjarmörinn í íslenskri pólitík. Hann hefur víða komið við á löngum
ferli og hefur Kolbrún Bergþórsdóttir tekið að sér að skrásetja sögu hans. Hér er gripið niður í frásögn af togaraferð til Nýfundna-
lands, kennsluárunum og stjórnmálaafskiptum Jóns Baldvins.
Síðasti sjarmörinn
Vilmundur Gylfason og Jón Baldvin: „Við Vilmundur vorum
samherjar í flestum málum þrátt fyrir ólíkan stíl. Alþýðublaðs-
deilan 1981 átti hins vegar illu heilli drýgstan þátt í að vík varð
milli vina.“
Nýkjörinn formaður Alþýðuflokksins 1984 eftir að
hafa fellt Kjartan Jóhannsson á flokksþingi. „Ég
kvaðst vera sannfæringarpólitíkus og sóknarmaður.“
Brúðarmyndin af Bryndísi og Jóni Baldvini. „Tengda-
faðir minn setti mér stólinn fyrir dyrnar og sagði: Þú
ferð ekki fet með hana Bryndísi til útlanda fyrr en þið
eruð gift. Ég rétti honum höndina og sagði: It’s a deal.“
Jón Baldvin um borð í Gerpi í lengsta saltfisktúr sögunnar við
Grænland og Nýfundnaland, túr sem endaði með skrautlegri
heimsókn til St. John’s í Kanada.