Morgunblaðið - 24.11.2002, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HVER man ekki þá vongóðu daga
þegar Viðeyjarstjórninni sálugu var
hleypt af stokkunum: Jón Baldvin og
Davíð gengu í eina sæng? Í þann tíma
var mikið um dýrð og er skemmst frá
því að segja að heiðríkja, friður og
samheldni ríkti á stjórnarheimilinu –
fyrstu misserin a.m.k. Á hinn bóginn
verður því seint haldið fram að þessi
fyrstu misseri hafi jafnræði ríkt á
milli leiðtoganna. Á þessum tíma var
Jón Baldvin þegar orðinn margsjóað-
ur stjórnmálamaður – „ástríðupólitík-
us“, að eigin sögn – og hafði skoðanir
og vit á öllum sköpuðum hlutum.
Stóru málefni samfélagsins – málefni
landbúnaðar, sjávarútvegs, félags-
mála og iðnaðar (svo eitthvað sé
nefnt) – hafði ástríðupólitíkusinn á
hraðbergi auk þess sem hann var
Evrópusinni mikill og kom EES-
samningnum í gegnum þingið. Jón
Baldvin var hreint út sagt sjálfsör-
yggið uppmálað og svo virtist sem af-
staða hans til sérhvers máls félli eins
og púsl í heildarmynd sem stóð
stjórnmálamanninum skýrt fyrir
hugskotssjónum. Davíð, hins vegar,
hafði ekkert svoleiðis fínt til brunns
að bera. Davíð var síst af öllu ástríðu-
pólitíkus – eins og hann sjálfur undir-
strikaði – og Davíð hafði enga heild-
arsýn yfir vettvang stjórnmálanna.
Davíð var að sönnu formaður Sjálf-
stæðisflokksins og forsætisráðherra
og í þeim skilningi aðalmaðurinn.
Hann var hins vegar nýgræðingur á
vettvangi landsmála og hafði fyrst og
fremst afrekað það að reisa tvær
byggingar í höfuðborginni; kunni lítið
sem ekki til annarra verka. Nýgræð-
ingurinn þoldi því engan samanburð
við hinn reynda stjórnmálamann.
Hann var reikull í afstöðu sinni til
manna og málefna; gat t.d. ekki gert
upp hug sinn gagnvart Evrópusam-
bandinu – eða öðrum meginmálum.
Forsætisráðherrann var eins og stat-
isti á leiksviði stjórnmálanna. Liðu
svo þau misserin fram og fátt bar til
tíðinda.
En undur og stórmerki gerast nú
sem áður fyrr. Það var komið svona
fram á mitt kjörtímabil og viti menn:
nýgræðingurinn og statistinn hvarf af
leiksviðinu – öllum að óvörum – og í
staðinn birtist sjálfsöruggur, vörpu-
legur og landsföðurlegur stjórnmála-
maður sem öll ráð hafði í hendi sér –
og skoðanir og vit á öllum sköpuðum
hlutum! Undur og stórmerki! Hvað
hafði gerst? Hvaðan kom bjargræðið
sem varð nýgræðingnum til bjargar?
Já, hvaðan skyldi bjargræðið yfirhöf-
uð koma? – nema frá LÍÚ og Krist-
jáni Ragnarssyni! Kristjáni hefur
náttúrlega runnið til rifja hvað strák-
urinn var umkomulaus og afskiptur –
en jafnframt séð sér leik á borði (ref-
ur sem sá maður er!) og ákveðið að
bjóða honum að leika sér með stóru
strákunum í LÍÚ. Þetta var að sjálf-
sögðu mikil og óvænt upphefð og síð-
an hefur hnífurinn ekki gengið á milli
Davíðs Oddssonar og LÍU. Og það
sem meira er: frá þessari stundu að
telja hefur allt atferli Davíðs Odds-
sonar minnt á spámanninn sem lengi
hafði farið villur vega en loksins fund-
ið leiðina heim – loksins höndlað sann-
leikann eina – og aldeilis óhikað, af
fumlausum ásetningi hins „sann-
trúaða“ hefur þessi „viðreisti“ lands-
faðir hrint þeirri stefnu sinni í fram-
kvæmd að reka þjóðarskútuna í takt
við hagsmuni LÍÚ – og ekki öfugt.
Nú, hins vegar, var friðurinn úti á
stjórnarheimilinu. Jón Baldvin – sem
á undangengnum árum hafði lagt
grunninn að góðæri komandi ára með
því að opna þjóðfélagið, draga úr ein-
okun á sem flestum sviðum, afnema
höft og bönn, innleiða almennar leik-
reglur og gera þjóðfélagið sýnilegra
og réttlátara – vissi auðvitað ekki sitt
rjúkandi ráð við þessar breyttu að-
stæður; þóttist hafa öðrum hnöppum
að hneppa en að snúast í sendiferðum
fyrir LÍÚ. Og því fór sem fór: Davíð
sagði Jóni upp að kosningum loknum
og fór í eina sæng með framsóknar-
maddömunni. Síðan var samfélagið
allt keyrt í afturábakgír: engar breyt-
ingar leyfðar hvað stóru málefni sam-
félagsins varðar, en þó umfram allt
engar breytingar sem brotið gátu í
bága við hagsmuni LÍÚ. Þungamiðj-
an í stjórnarháttum Davíds Oddsson-
ar er því af tvenns konar toga: 1) Ekki
má hrófla við hagsmunum LÍÚ á
fiskimiðum landsins og því má ekki
hrófla við kvótakerfinu sem sniðið er
að þörfum LÍÚ-flotans. 2) LÍÚ-for-
ystan hefur óbeit á ESB og því kemur
aðildarumsókn ekki til greina. Þenn-
an möguleika má ekki einu sinni
hugsa – hvorki í hljóði né upphátt –
hvað þá heldur að fara að vilja þjóð-
arinnar og ræða málin.
Davíð Oddsson hefur varið þessa
„stjórnarstefnu“ sína með oddi og
egg, af ótrúlegri þrákelkni þess
manns sem ekkert hræðist – nema
minninguna um þá hörmulegu daga
þegar hann þurfti að leika statista-
hlutverk við hliðina á Jóni Baldvini.
Og það merkilega er að einmitt þessi
fylgispekt Davíðs Oddssonar við stór-
útgerðina útskýrir hvers vegna hann
nú hefur öðlast – þrátt fyrir allt – eins
konar heildarsýn yfir vettvang ís-
lenskra stjórnmála: Davíð Oddsson
hefur þá heildarsýn sem nægir til að
skilja hagsmuni LÍÚ-flotans. Þess
vegna líka hefur Davíð Oddssyni tek-
ist að koma auga á þá augljósu stað-
reynd að afstaðan til ESB og afstaðan
til kvótakerfisins er í rauninni hvor
sín hliðin á sama málinu: Sá sem vill
óbreytt kvótakerfi (þ.e. að kvótakerf-
ið sé sniðið að hagsmunum stórút-
gerðarinnar) er líka að lýsa yfir því að
hann vilji óbreytt ástand í atvinnulífi
þjóðarinnar. Stjórnarstefna forsætis-
ráðherra er því í raun og sannleika
vítahringur. Fyrst gefur hann sér þá
vitlausu forsendu að sjávarútvegur-
inn, einkum stórútgerðin, hljóti að
halda áfram að vera mikilvægasti at-
vinnuvegurinn á Íslandi – um aldur
og ævi og alla ókomna tíð; síðan dreg-
ur hann ályktun af þessari arfavit-
lausu forsendu og kemst að þeirri nið-
urstöðu að ESB-aðild Íslands sé ekki
á dagskrá og muni ekki vera á dag-
skrá – svo lengi sem sjávarútvegur-
inn, einkum stórútgerðin, heldur
áfram að vera mikilvægasti atvinnu-
vegurinn á Íslandi o.s.frv. Ekki er öll
vitleysan eins!
Í þessu samhengi ber t.d. að skilja
lögin um kvótasetningu smábáta frá
því fyrir ári: þessi lög sem samin voru
á skrifstofu LÍÚ og voru ekkert ann-
að en bein atlaga – hermdarverk –
gagnvart sjávarbyggðunum kringum
landið. Annað, en náskylt mál var það,
hins vegar – og aldeilis makalaust
grín – þegar sjávarútvegsráðherra
setti á laggirnar endurskoðunar-
nefndina frægu (sem leitast skyldi við
að ná fram sátt um stjórn fiskveiða)
og mætti svo á landsfundi yfirboðara
sinna – þ.e. LÍÚ – og kvartaði sáran
undan illu framferði vondu strákanna
í nefndinni sem enga sátt vildu hafa
um tillögur (og raunar fyrirmæli)
LÚÍ í málinu. Ráðherrann var svo sár
og honum var svo mikið niðrifyrir!
Davíð Oddsson hefur þráfaldlega
látið eftir sér hafa að hann bara skilji
ekki viðhorf þeirra sem efast um að
hagsmunum Íslands sé borgið með
EES-samningnum (þótt samningur-
inn hafi auðvitað verið mikilvægur
áfangi á sínum tíma) og sem telja því
rétt að knýja á dyr ESB. Þetta er við-
horf sem forsætisráðherra bara getur
ekki skilið. Ég ætla því að gera tilraun
til að útskýra á sem einfaldastan hátt
hvað málið gengur út á; svo einfaldan
hátt að allir ættu að geta skilið – jafn-
vel Davíð Oddsson. Í þessu augnamiði
ætla ég að taka dæmi af Lúxemborg.
Lúxemborg er dvergríki eins og Ís-
land; ríkin tvö með áþekkan íbúa-
fjölda. Áður en Lúxemborg gekk í
ESB (EB hét það á sínum tíma) var
atvinnulíf landsmanna mjög einhæft.
Verðmætasköpun í landinu hvíldi að
stofninum til á einum meginatvinnu-
vegi sem í þokkabót var frumvinnslu-
grein, þ.e. málmvinnsla. Staða málm-
vinnslunnar í Lúxemborg á þessum
tíma var að minnsta kosti jafnmikil-
væg og staða fiskvinnslunnar á Ís-
landi í dag. Íbúar Lúxemborgar eru,
hins vegar, alveg einstaklega vel gert
og framsýnt fólk og sáu því fljótt í
hendi sér að við þessar aðstæður varð
ekki unað til lengdar. Íbúar Lúxem-
borgar kusu m.ö.o. að ganga til sam-
vinnu við aðrar þjóðir Evrópu –
ganga í Evrópusamfélagið – með það
markmið í huga að skjóta fleiri stoð-
um undir atvinnuvegi landsins. Og
þetta gekk eftir. Innan vébanda Evr-
ópusamfélagsins gáfust iðnaði og
þjónustugreinum landsmanna fjöl-
mörg sóknarfæri sem þetta framsýna
fólk nýtti sér til fullnustu. Frum-
vinnslugreinin – málmvinnslan – hélt
sínum hlut þrátt fyrir sviptingarnar
en var ekki lengur – auðvitað ekki;
sem betur fer ekki – sá meginatvinnu-
vegur sem allt þjóðlífið snerist um.
Og hvernig hefur íbúum Lúxemborg-
ar svo vegnað eftir að landið gekk í
ESB? Er skemmst frá því að segja að
íbúar Lúxemborgar eru þessi miss-
erin sennilega ríkasta fólk í heimi.
Sjá menn ekki hliðstæðuna við Ís-
land í þessu dæmi? Aðstæðurnar fyr-
ir inngöngu eru nánast hinar sömu í
báðum löndunum: tvö dvergríki,
menntaður mannafli – en bara einn
meginatvinnuvegur sem í þokkabót
er frumvinnslugrein. Eftir inngöng-
una, hins vegar, hefur íbúum Lúxem-
borgar vegnað miklu betur heldur en
okkur. Hvers vegna? Vegna þess að
atvinnulíf þeirra er miklu fjölskrúð-
ugra og öflugra heldur en atvinnulíf
okkar; vegna þess að atvinnulíf þeirra
býr við það efnahagslega umhverfi
(stöðugt gengi; lítil verðbólga; lágir
vextir o.s.frv.) sem ESB-aðild býður
upp á. Er þetta ekki alveg augljóst;
aldeilis kristaltært mál sem allir ættu
að geta skilið, jafnvel …?
Það er engin ástæða til að ætla að
okkur muni vegna eitthvað síður en
Lúxemborg í samfélagi Evrópuþjóða.
Auðvitað yrði – í væntanlegum samn-
ingaviðræðum – tekið tillit til sér-
stöðu okkar: lítið eyríki með mjög ein-
hæft atvinnulíf þar sem sjávarfang
nemur 60% af útflutningi landsins.
Þess vegna þurfum við ekki að óttast
um fiskimiðin. Fiskveiðifloti ESB
fengi aldrei aðgang að miðunum í
kringum landið – a.m.k. ekki næstu
áratugina, eða svo lengi sem útflutn-
ingur okkar er að stofni til sjávarfang.
Með inngöngu fengjum við Íslending-
ar, hins vegar, veruleg áhrif á fisk-
veiðistefnu sambandsins – en það eitt
gæti skipt sköpum á ögurstundu. Auk
þess mundi stórútgerðin íslenska –
líka hún – eignast sín sóknarfæri inn-
an ESB og gæti því á margan hátt
hagnast á inngöngunni. Hitt er svo
deginum ljósara að ef/þegar að ESB-
aðild Íslands kemur hættir sjávarút-
vegurinn fljótlega að skipa þann sess í
atvinnulífi þjóðarinnar sem hann ger-
ir í dag: ekki vegna þess að þessi meg-
inatvinnuvegur okkar (sem nú er) fari
halloka innan Evrópusamfélagsins,
heldur vegna þess að með inngöng-
unni skapast svigrúm fyrir annan at-
vinnurekstur sem líka fær að dafna:
auðvitað; sem betur fer!
Nú er rétt að nálgast málefni Ís-
lands og ESB frá öðru sjónarhorni og
spyrja eftirfarandi spurningar: Í
hverju felst áhættan fyrir Ísland við
að sækja ekki um aðild að ESB? Þetta
er mjög mikilvæg spurning sem
menn hafa leitt hjá sér alltof lengi. Og
auðvitað geta svörin ekki orðið ítarleg
í þessari litlu grein. Þó er augljóst í
hverju hættan mikla felst. Hættan er
sú að fiskvinnslan íslenska haldi
áfram að vera – um aldur og ævi og
alla ókomna tíð – sá meginatvinnu-
vegur sem allt snýst um; að umhverfi
efnahagslífsins haldi áfram að miðast
við þarfir þessa eina atvinnureksturs;
að efnahagslífið – af þeim sökum –
haldi áfram að vera eins og hneppt í
fjötra; að fiskvinnslan haldi áfram að
hvíla eins og mara á efnahagslífinu
þannig að ekki skapist raunverulegt
svigrúm fyrir neinn annan atvinnu-
rekstur. Hættan mikla er endanlega
þessi: að við brennum inni með einn
meginatvinnuveg og höfum ekki í
nein önnur hús að venda; að við
brennum inni með einn meginat-
vinnuveg sem aukin heldur er frum-
vinnslugrein sem aldrei getur skilað
hátekjustörfum inn í þjóðarbúið.
Hættan er sú að við drögumst aftur
úr öðrum þjóðum, dæmd til að sligast
með úrelta atvinnuhætti þar sem eng-
in raunveruleg nýsköpun getur átt
sér stað – og iðnaðurinn er væng-
stýfður. Hin raunverulegu átök sem í
hönd fara í íslensku þjóðlífi eru því
átökin á milli stórútgerðarinnar og
iðnaðarins. Þessi átök eru þegar hafin
og hljóta fyrr eða síðar að koma upp á
yfirborðið. Fyrr eða síðar hlýtur iðn-
aðurinn að ganga fram fyrir skjöldu
og krefjast þess að tekið sé eðlilegt
tillit til þarfa hans.
Það eru, hins vegar, margar hliðar
á þessum flóknu málum – t.d. fisk-
eldið í Noregi. Frá Noregi berast þær
fréttir að fiskeldi þarlendra muni að
tíu árum liðnum framleiða sem nemur
400 þúsund tonnum af þorski árlega;
þ.e. helmingi meira – og rúmlega það
– en við Íslendingar höfum verið að
veiða síðustu misserin. Hvað táknar
þetta fyrir okkur hér uppi á skerinu?
Í grófum dráttum táknar þetta eft-
irfarandi: 1) Eftir aðeins stuttan tíma
– tíu, tuttugu, þrjátíu ár – verður stór-
útgerð af því taginu sem stunduð er á
Íslandi orðin úrelt. 2) Við Íslendingar
neyðumst til að leggja kvótakerfið
niður; verðmæti kvótans fellur niður í
núll. 3) Bankakerfið íslenska – sem
endalaust hefur lánað út á veð í kvóta
útgerðarinnar – hrynur til grunna.
Til þessa dags hafa fulltrúar banka-
kerfisins staðfastlega barist á móti
öllum breytingum á kvótakerfinu – af
hræðslu við að hafa ekki lengur gild
veð í skiptum fyrir þá fjármuni – sem
eru milljarðar á milljarða ofan – sem
stórútgerðin hefur fengið að láni til
þess að kaupa enn frekari kvóta af
þeim útgerðum (á landsbyggðinni)
sem minna mega sín; þeim útgerðum
sem ekki hafa staðist samkeppnina og
hafa séð hag sinn vænstan í að selja
kvótann út úr byggðarlaginu fyrir
tugi og hundruð milljóna. Eftir
standa kvótalausar sjávarbyggðir
umhverfis landið allt – eins og sviðin
jörð. Útgerðarmenn hafa m.ö.o.
stundað milljarðaviðskipti sín á milli
með kvótann (og þess vegna er fisk-
vinnslan í landinu ennþá rekin með
tapi) en þykjast þess ekki umkomnir
að greiða eðlilegt gjald fyrir réttinn á
hagnýtingu auðlindarinnar. En nú,
sem sagt, berast þær fréttir frá
frændum okkar í Noregi að ekki sé
víst að kvótinn sé jafnörugg ávísun á
verðmæti og menn hafa ætlað hingað
til. Þetta ættu forsvarsmenn banka-
kerfisins að ígrunda alvarlega – ekki
síst sjálfur stjórnarformaður Íslands-
banka: Kristján Ragnarsson, formað-
ur LÍÚ; hinn eiginlegi valdhafi lands-
ins.
Það er ekki nema ein leið út úr
þessum ógöngum: fella niður gjafa-
kvótann; innkalla aflaheimildir með
fyrningu og dreifa kvótanum síðan
aftur á grundvelli jafnréttis. Þjóðin
sættir sig aldrei við núverandi kerfi
sem færir tiltölulega fáum mönnum
einokun á þeirri auðlind sem á að vera
sameign hennar. Þetta er ekki aðeins
sanngirniskrafa. Í húfi er sjálft efna-
hagslegt sjálfstæði þjóðarinnar: Það
er aðeins tímaspursmál hvenær
hrikta fer í stoðum bankakerfisins ef
núverandi kerfi verður ekki afnumið.
Að endingu örfáar athugasemdir
um þjóðerni og sjálfstæði þjóðanna.
Andstæðingar Evrópuhugsjónarinn-
ar halda þeim kenningum gjarnan á
loft að við Íslendingar hljótum að
glata sjálfstæði okkar í yfirþjóðlegu
sambandi á borð við ESB. Forsvars-
mönnum þessara kenninga verður
tíðrætt um sjálfstæðisbaráttuna á 19.
öld; finnst sem til lítils hafi verið bar-
ist ef við nú afhendum höfuðstöðvum
ESB í Brussel sjálfstæði okkar. En
þetta eru augljóslega vangaveltur á
villigötum. Eða öllu heldur: þetta eru
vangaveltur og hugsjónir liðins tíma.
Þjóðernishyggja 19. aldar var borin
uppi af hugsjónum sem vissulega áttu
fullan rétt á sér á sínum tíma. Þetta
voru hugsjónir sem undirstrikuðu
sjálfsmynd og eigingildi þjóðanna:
undirstrikuðu mismuninn; það sem
greindi þjóð frá þjóð. Nú eru þessar
hugsjónir ekki lengur í takt við kröfur
tímans. Hugsjónir 21. aldar eru miklu
frekar þær hugsjónir sem undirstrika
sameiginleikann – það sem þjóðirnar
eiga sameiginlegt og það sem sam-
einar þær – og ekki það sem aðskilur.
Þetta eru hugsjónir sem undirstrika
mikilvægi þess að vera maður með
mönnum og þjóð meðal þjóða. Þetta
táknar því ekki að þjóðirnar fórni
þjóðerni sínu og sjálfstæði á altari
samvinnunnar. Þvert á móti: þjóðirn-
ar tjá sjálfstæði sitt í samvinnunni við
aðrar þjóðir álfunnar. Danir t.d. hafa
lengi tekið þátt í samfélagi Evrópu-
þjóða. Hverjum dettur sú firra í hug
að Danir séu á einhvern hátt hættir
að vera danskir fyrir vikið? Þvætting-
ur!
Hugsjónir 21. aldar eru þær hug-
sjónir sem horfast í augu við kröfur
og þarfir samtímans; þær hugsjónir
sem hræðast ekki samvinnu; þær
hugsjónir sem vita að „sameinaðir
stöndum við; sundraðir föllum við“.
Vandinn er ávallt sá að þekkja sinn
vitjunartíma og bregðast við kalli tím-
ans hverju sinni. Hitt er enginn vandi
– að vera hugsjónamaður í takt við
hugsjónir liðins tíma.
Eftir Þór Rögnvaldsson „Og það
merkilega er
að einmitt
þessi fylgi-
spekt Dav-
íðs Oddssonar við stór-
útgerðina útskýrir hvers
vegna hann nú hefur
öðlast eins konar heild-
arsýn yfir vettvang ís-
lenskra stjórnmála.“
Höfundur kennir listgreinar við
hönnunardeild Iðnskólans í
Reykjavík.
DAVÍÐ ODDSSON,
LÍÚ OG ÞJÓÐARSKÚTAN
Meðlagsgreiðendur!
Vinsamlegast gerið skil hið fyrsta
og forðist vexti og kostnað
Lágmúla 9 - 108 Reykjavík - Kt. 530372 0229 - www.medlag.is
Banki 0139-26-4700 - Sími 590 7100 - Fax 590 7101