Morgunblaðið - 24.08.2003, Side 9

hirslum
Hann skrifaði: „Við höfum haft talsvert ónæði á
nóttunni undanfarið af flugárásum. Fyrstu nótt-
ina féll mjög stór sprengja í Harburg og hrist-
ust húsin hér all mikið. Ég heyrði líka hvellina í
fyrri nótt af sprengjunum, sem kastað var í
Weddel og Bergedorf, var þá úti á balkon að líta
eftir. Það eru óskemmtilegar heimsóknir.“
Næst talar Björn um loftárásir í bréfi til Jóns
Leifs, í júní 1942. Hann segist ekki óttast tund-
urdufl á siglingarleiðinni til Íslands, af þeim sé
ekki meiri hætta en loftárásunum á Hamborg.
Sem betur fer hafi hann þó fengið frið frá þeim í
sjö vikur. Lítið sem ekkert er minnst aftur á
loftárásir fyrr en í apríl 1943 þegar Björn segir
Magnúsi Z. Magnússyni, deildarforseta félags-
ins í Leipzig, að hann hafi orðið fyrir skaða
vegna loftárásar aðfaranótt 27. júlí 1942, þegar
þakið á húsi hans skemmdist nokkuð og rúður
brotnuðu. Í febrúar 1943 brann „eitthvað ofan af
húsi“ Kristjáns Albertssonar í Berlín og „eitt-
hvað af bókum hans skemmdist“. Hann yfirgaf
húsið og gisti um nóttina heima hjá Jóni Leifs
og fjölskyldu. Eftir hinar stórkostlegu árásir
sem gerðar voru á Hamborg í júlílok 1943, skrif-
aði Björn Magnúsi og lét hann vita að allt sé í
lagi hjá sér eftir árásirnar. Hann skrifaði:
„Kæri Magnús:
Þessar línur aðeins til að láta þig vita, að hjá
mér er alt heilt eftir hinar voðalegu loftárásir á
borgina undanfarnar nætur og daga. Því miður
hefi ég ekki getað haft neinar fréttir af lönd-
unum inni í bænum ennþá, þar sem síminn er
ekki kominn í lag enn og ég hefi ekki farið inn
eftir, því að það tekur þrjá tíma hvora leið. Eyði-
leggingar í borginni eru óskaplegar og í flestum
borgarhlutum. Hingað út er komið margt flótta-
fólk, ein stúlka hefir fengið húsaskjól hjá mér.
Konan fór í s.l. viku…til Hafnar og drengirnir
eru því betur ekki heima…[N]ú er öllu verk-
færu fólki bannað að fara burt frá borgarsvæð-
inu.“
Eftir þessa stórárás þurfti Björn að flytja til
Danmerkur með fjölskyldu sína. Hús hans, sem
var eitt af fáum húsum í Hamborg sem enn voru
lítið skemmd, var notað af yfirvöldum sem skjól
fyrir fólk sem misst hafði heimili sín í loftárás-
unum.
Deilur við nasista í
Íslendingafélaginu
Magnús Guðbjörnsson hafði verið félagi í
Flokki Þjóðernissinna heima á Íslandi og var nú
settur deildarformaður F.Í.Þ. í Berlín. Í bréfum
Magnúsar til Björns Kristjánssonar kemur
heimsskoðun hans oft greinilega í ljós og talar
hann þá oft með vanþóknun um „ákafa lýðræð-
issinna“ og ber mikið lof á foringjaræðið. Hann
skrifar meðal annars: „Tvær meginstefnur berj-
ast…um völdin á öllum sviðum mannlífsins nú á
dögum. Önnur þeirra sú eldri og þegar úrelt, er
lýðræðið! Hin, sú yngri og merkisberi framtíð-
arinnar, er FORINGJARÆÐIÐ!“
Þegar deilurnar um stjórnarfyrirkomulag fé-
lagsins stóðu sem hæst skrifaði Magnús Z. Sig-
urðsson Birni Kristjánssyni bréf og kvað flesta
félaga vilja koma félaginu á hreinan lýðræð-
isgrundvöll, „að undanskildum þeim nasistum
sem í félaginu eru“. Af þessum orðum má ráða
að innan félagsins hafi verið nokkrir yfirlýstir
nasistar, en meginþorri félagsmanna hafi verið
hlynntur lýðræðislegri skipan. Forsvarsmenn
F.Í.Þ. voru án efa flestir miklir þjóðernissinnar
eins og kemur fram í ótal bréfa þeirra, en ekki
er þar með sagt að þeir hafi verið nasistar. Þeir
voru vissulega ánægðir með þá athygli sem
margir Þjóðverjar sýndu Íslandi og íslenskri
menningu og tungu og veittu nokkrum nasistum
heiðurssess innan félagsins.
Einn heiðursfélaga F.Í.Þ. var yfir-lautinant í
þýska hernum, hinn vest-prússneski barón, dr.
Reinhard Prinz. Dr. Prinz var mikill Íslands-
vinur og heimsótti landið oft og dvaldi þar í
langdvölum. Doktorsritgerð sína skrifaði hann
um Gísla sögu Súrssonar og gaf meðal annars út
myndabók með myndum frá Íslandi sem nefnd-
ist Das unbekannte Island þar sem hann birti
yfirlit um menningu og sögu Íslands. Hann
skrifaði líka margar greinar um Ísland í þýsk
blöð og hélt fyrirlestra um landið.
Hann var sannfærður nasisti eins og kemur
skýrt fram í bréfum sem hann skrifaði Birni
Kristjánssyni frá austurvígstöðvunum. Hann
taldi sig standa í brjóstvörn siðmenntaðra þjóða
gegn þeirri hættu sem steðjaði að vesturlöndum
í formi rússneskra kommúnista. Þessi hætta
steðjaði ekki aðeins að Þýskalandi, heldur allri
Evrópu og honum var fyrirmunað að skilja
hvers vegna Bretar væru ekki í bandalagi með
Þjóðverjum gegn rauðu hættunni.
„Þeir Englendingar, sem hafa dómgreind, sjá
að þýskir hermenn eru að berjast og fórna sér
fyrir sjálfstæði þeirra og menningaröryggi,“
skrifaði baróninn. Dr. Prinz barðist á austurvíg-
stöðvunum og særðist þar, sennilega oftar en
einu sinni. Eftir að hann særðist í janúar árið
1945, var hann sendur heim á leið með flugvél,
en hún kom ekki fram og var líklega skotin nið-
ur.
Flestir vildu hlutleysi
Almennir félagsmenn vildu þó ekki að félagið
skipaði sér í lið með öðrum hvorum stríðsaði-
laum. Til að mynda var mikil óánægja með þá
pólitísku afstöðu sem tekin var í félagstilkynn-
ingu í október 1941, þar sem rædd var innganga
tveggja Íslendinga í Waffen-SS og þátttöku
þeirra í „herförinni gegn bolsjevismanum“. Sú
tilkynning var afar andkommúnísk og í henni
tekin bein afstaða með Þjóðverjum í stríði
þeirra gegn Sovétmönnum.
Í bréfi til Björns Kristjánssonar lýsti Stefán
Bjarnason, þáverandi umboðsmaður F.Í.Þ. í
Berlín, hugmyndum fólks um félagið: „Hér eru
flestir óánægðir með þá pólitísku afstöðu sem
tekin er í síðasta blaði félagsins. Allir álíta að fé-
lagið og blað þess sé fullkomlega ópólitískt og
eigi aðeins að halda uppi sambandi milli Íslend-
inga hér í landi og auka kynningu á Íslandi.
Þetta er almenn skoðun hér sem menn halda
fast við og sumir hóta að segja sig úr félaginu ef
slíkt endurtaki sig.“
Nokkrir félagsmenn voru svo heillaðir af hug-
myndafræði nasismans að þeir töldu það skyldu
sína að berjast með oddi og egg fyrir framgöngu
hans. Eins og sannfærðir nasistar af fjölmörgu
öðru þjóðerni gengu þessir menn í Waffen-SS,
hernaðararm hinna illræmdu SS-sveita Hein-
richs Himmler. Þekktastur þessara manna var
án efa Björn Sveinsson Björnsson, sonur Sveins
Björnssonar, síðar fyrsta forseta Íslands.
Íslendingur var félagi í
Hauskúpusveitunum
Einn þessara manna, Sölvi K. Friðriksson,
starfaði sem fangavörður í tveimur af illræmd-
ustu fangabúðum nasista: í Neuengamme, fyrir
sunnan Hamborg, og í Nordhausen í Harz-fjall-
lendinu. Sölvi var meðlimur í Hauskúpusveit-
unum svokölluðu, Totenkopf, sem stofnaðar
voru til þess að gæta pólitískra fanga í einangr-
unarbúðakerfi nasista. Á grunni þessara sveita
var síðar mynduð herdeild innan Waffen-SS,
SS-Division Totenkopf. Sú deild var ein sú allra
harðskeyttasta í stríðsvél nasista og voru með-
limir hennar valdir úr hópi hörðustu nasista.
Búðirnar í Nordhausen, þar sem V-1 og V-2
flugskeytin voru framleidd, gengu undir dul-
nefninu „Dora“ og voru einstaklega illræmdar.
Hvergi mun hafa verið jafnhá dánartíðni meðal
fanga og þar, ef frá eru taldar hinar eiginlegu
útrýmingarbúðir. Þarna starfaði Sölvi sennilega
frá hausti 1943. Á síðasta manntali Félags Ís-
lendinga í Þýskalandi er hann enn skráður með
póstfang á þessum stað.
Snorri G. Bergsson sagnfræðingur, sem
fjallaði um feril Sölva í grein í tímaritinu Mann-
lífi árið 2000, bendir þó á að það sé ekki víst að á
þeim tíma hafi hann enn verið við störf í Doru-
búðunum því fangabúðakerfi nasista var þannig
skipulagt að gæslumenn búðanna voru aldrei
lengi á sama stað. Þeir fengu öðru hverju að
hverfa til annarra starfa bæði vegna sálarheilsu
þeirra og til viðhalds bardagaþjálfun þeirra.
Snorri segir ennfremur frá því að um mitt ár
1944 hafi gæslumönnum við búðirnar í Doru
verið skipt út í nokkrum áföngum og telur hann
líklegt að Sölvi hafi verið meðal þeirra. Talið er
að hann hafi barist á austurvígstöðvunum allt til
stríðsloka en hann komst síðar heim til Íslands
þar sem hann lést fyrir um það bil áratug.
Stefnt heim á leið
Vegna þeirra erfiðleika sem Íslendingarnir,
eins og aðrir sem bjuggu í Þýskalandi, áttu við
að etja, var fólki ekki rótt þar í landi. Félagið
sendi margar fyrirspurnir til sendiráða Íslands í
Danmörku og í Svíþjóð varðandi möguleika á
heimferð. Allar tilraunir í þessa átt mistókust þó
og þegar leið á stríðið og loftárásir hörðnuðu,
varð sífellt erfiðara fyrir félagið að henda reiður
á félögum sínum, bæði heimilisföngum og heild-
artölu.
Félagsmenn höfðu dreifst um landið en sum-
ir, eins og flestir stjórnarmenn þess, höfðu kom-
ist til Danmerkur eða Svíþjóðar. Það var ekki
fyrr en í júní 1945, um það bil mánuði eftir að
Evrópustyrjöldinni lauk, að boð barst um það að
fararleyfi hefði fengist fyrir Íslendinga frá meg-
inlandinu og að skip myndi sigla með þá heim
innan skamms. Rúmlega 300 Íslendingar sigldu
heim með Esju frá Danmörku 5. júlí 1945 og
komu til Íslands 9. júlí.
Adolf Hitler þakkar Íslendingafélaginu kveðjur á fimmtugsafmælinu.
ndamanna í desember 1943. Gríðarleg eyðilegging varð í árásunum á borgina enda var sprengjum látið
tjánsson lýsir ástandinu eftir árásirnar í bréfum, en vegna þeirra flutti hann til Kaupmannahafnar.
’ Eyðileggingar í borginni eru óskaplegar og í flestum borgarhlutum. Hingað út er komið margt
flóttafólk, ein stúlka hefir fengið húsaskjól hjá mér. ‘
AP
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. ÁGÚST 2003 B 9
arhöld voru í kringum afmæli Hitlers og bárust honum ham-
ingjuóskir og gjafir úr öllum heimshornum. Það verður því að
teljast útilokað að hann hafi sjálfur komið nálægt sendingu
þakkarbréfa af þessu tagi. Engu að síður er þetta for-
vitnilegur gripur, ritaður á bréfsefni skrifstofu Hitlers.
Bréf þetta minnir á að Íslendingarnir í Félagi Íslendinga í
Þýskalandi voru gestir í Þriðja ríki Hitlers. Það er kannski ekki
að furða að menn óskuðu eftir vinsamlegum samskiptum við
æðstu menn stjórnarinnar. Þessi bréfaskipti fóru ennfremur
fram fyrir stríð, áður en hin allra verstu einkenni nasismans
komu fram í dagsljósið.
æli í dag!
m sinn vakti mesta athygli mína, er bréf
rir hamingjuóskir á fimmtugsafmæli
39. Undir hinar fáu línur bréfsins ritar
f Hitler. Þetta bréf var þannig til komið
Hitlers sendi Björn Kristjánsson, for-
m hamingjuóskir í nafni Félags Íslend-
félaginu svar frá skrifstofu Hitlers, með
“, þar sem hann þakkaði hjartanlega
kir. Undirskriftin virðist þó vera annað-
mpluð, ekki handskrifuð. Mikil hátíð-