Morgunblaðið - 02.11.2003, Blaðsíða 13

Morgunblaðið í 90 ár 1913 ∼ 2003 ∼ 13
urinn og myrkrið, og sólin gengin til viðar, en við sitjandi
í lítilli stofu, hlustandi á skáldið í þögninni. Það var aftur
hlýtt og notalegt, og Halldór Þorbjörnsson, fulltrúi sak-
sóknara, tekur upp koníakspela. Þeir skála. Ásthildur
kemur inn með kaffi: „Hefur nokkur verið kærður fyrir
að stela öskutunnu?“ spyr hún „sakadómarann“. „Það er
nýbúið að stela tunnunni okkar,“ bætir hún við. „Saka-
dómarinn“ hristir höfuðið og lítur síðan á skáldið og bíð-
ur.
„Já, mikið helvíti var það skrýtið,“ sagði skáldið, „að
þeir skyldu nenna að stela öskutunnunni. En hún var ný-
máluð og þeim hefur fundizt hún falleg. En ég ætla ekki
að kaupa aðra, onei – dettur það ekki í hug fyrst þær eru
ekki greiddar niður af ríkissjóði. Ég er bóndi og kaupi
ekki annað en það sem er niðurgreitt. En öskutunnur eru
bráðnauðsynlegar, og það er eins og sumir hafi aldrei nóg
af þeim.“
Hann strauk kettinum, kveikti í sígarettu og sagði svo:
„Það er undarlegt hvað maður getur vanizt rottum. Ég
bjó einu sinni í litlu herbergi, það var fyrir mörgum árum,
og ég átti ekkert nema borð og bókaskáp. Herbergið var
fullt af rottum, stórum og smáum rottum, og stundum
klifruðu þær upp á bókaskápinn og duttu niður á mig þar
sem ég lá í rúminu. Mér var lítið um þær gefið, en það er
skrýtið í þeim hljóðið og merkilegt hvað það getur verið
fallega lýrískt. Samt fékk ég mér rottueitur og setti það í
skál á borðinu. Ég man það nú ekki, en held það hafi bor-
ið einhvern árangur. Hitt var merkilegra að Ásmundur
frá Skúfsstöðum fékk sér vænan mola af því þegar hann
kom einhvern tíma í heimsókn. Það var von, þetta var
eins og lagkaka, ágætt á bragðið, en undarlegt að honum
skyldi ekkert verða meint af því.“
Louisa Matthíasdóttir
„Varstu með hugann við af-
straktlist í París?“
„Ég man ekki til ég væri með
hugann við afstraktverk frekar
en aðrar myndir. Afstrakt eða
ekki – það hefur aldrei skipt mig
neinu máli.“
„Hvað kom þér mest á óvart í
París?“
„Það hefur aldrei neitt komið
mér á óvart í listum. Mér hefur
aldrei fundizt ég sjá neitt nýtt.“
„Aldrei neitt nýtt(!) Ekki frek-
ar en Prédikarinn?“
„Nei. Mér hefur alltaf fundizt allt eins og það á að vera.
Hef aldrei haft neinar áhyggjur af því hvort eitthvað er
nýtt eða óvænt – eða ekki. Fell ekki í stafi yfir því sem ég
sé.“
„Engin tímamótaáhrif í París?“
„Nei, alls engin(!) Maður sér svo mikið af bókum um
list að það er ekkert sem kemur á óvart í þeim efnum. En
það er auðvitað allt nýtt fyrir þeim sem eru alltaf með
lokuð augu. Sá sem er með opin augu upplifir umhverfið
eins og það er, eðlilegt.“
„En listmálarar sem þú kynntist?“
„Það getur verið að ég hafi hitt Júlíönu, en man það þó
ekki. Skiptir ekki máli. Foreldrar mínir þekktu Jón Stef-
ánsson og ég sá hann telpa. Kynntist honum þó ekki. Man
ekki eftir neinni manneskju hvorki listmálara né öðrum
sem ég var að tala við á þessum árum.“
„En um?“
„Tala um, nei!“
„Jerry Tallmer nefnir Matisse.“
„Tallmer, hver er það?“
„Blaðamaður New York Post sem skrifaði samtal við
þig í fyrra.“
„Æ-já, hann. Það er rétt. Ég hef alltaf verið hrifin af
Matisse. En ég er búin að gleyma hvað mér fannst um
aðra málara á þessum árum. Fór auðvitað á margar list-
sýningar, en á erfitt með að nefna málara sem urðu mér
öðrum minnisstæðari.“
Etelríður Pálsdóttir
Ég spurði nú Etelríði um sam-
bandið milli Steins og föður hans og
hún sagði, að sér væri óhætt að full-
yrða, að það hafi ekkert verið. Og
hún bætti við: „Það má búast við
því, að það sé brostinn hlekkur,
þegar svo er.“
„En reyndir þú ekki að ganga
honum í föðurstað?“
„Ég sagði áðan við þig, að mér
hefði fundizt, að ég ætti hann ein,
svo útlista ég það ekki meir.“
„Ertu trúhneigð kona, Etel-
ríður?“
„Mér finnst ég trúa. Ég hef sterka trú á öllu því, sem mér
hefur verið kennt.“
„Kenndir þú Steini að trúa?“
„Hann var svo lítið undir minni hendi á þeim aldri.“
„Líklega hefur hann beðið verulegt tjón af því að vera
ekki meira hjá þér?“
„Það er nú kannski of mikið álit á sjálfri sér að segja það,
en ég álít nú samt, að það sé léleg móðir, sem er ekki betri
fyrir börnin að fá að njóta í uppeldinu en ókunnugt fólk,
sem gengur þeim í föður- eða móðurstað. Sá, sem missir
móður sína eða föður, hann missir mikið.“
„Þú hefur auðvitað alltaf verið að hlusta eftir því, hvernig
honum vegnaði fyrir vestan?“
„Já, já, ég gerði það, heyrði t.a.m. um lærdóminn, hvað
honum gekk prýðilega að læra. Þær komu til mín að segja
mér það, og ég mat það mikils. Svo kom presturinn til mín,
þegar hann skrapp í sóknina, þar sem Steinn var og sagði
mér, hvað hann væri vel gefinn. Það þótti mér vænt um. Og
ég var sannfærð um það með sjálfri mér, að það væri illa
farið, ef hann kæmist ekki áfram í lífinu. En ég mátti mín
einskis. Ég bara hlustaði.“
„En varstu viðstödd, þegar hann var fermdur?“
„Já, hann var þá á Miklagarði.“
„Ertu stolt af Steini?“ hef ég nú spurt undir lokin.
En Etelríður svaraði:
„Ég hef aldrei fundið til stolts. En mér hefur þótt vænt
um að vita, að það óx álit á honum. Mér þótti skáldskapur
hans í fyrstu hálfgert bull. En það eru merkir menn sem
hafa álit á skáldskapnum hans, og þeir vita þetta betur en
ég. Og nú eru gagnrýnisraddirnar að þagna.“
Louis Armstrong
„Þegar þú varst drengur, fannst
þér þá erfitt að lifa?“
„Nei, ekki mjög. Við sem vorum
músikantar, áttum góða ævi; fólkið
sóttist eftir okkur til að hlusta á
okkur spila, við fengum alltaf
nokkrum dollurum meira en hinir.
En þeir höfðu lítið, verkamennirnir
í þá daga.“
„En hvernig er nú að vera svert-
ingi í Suðurríkjunum?“
„Ég trúi og veit, að það er allt
annað nú en áður. Þá áttum við
enga framtíð, sem ástæða var að hlakka til. Við fengum að
vísu að spila á fínum stöðum. Fína fólkið klappaði fyrir okk-
ur, við fengum vel borgað. Við vorum hamingjusamir. En
við vorum alltaf látnir ganga um bakdyrnar. Samt leið okk-
ur vel, eins og ég sagði. Og miklu betur en öðrum svert-
ingjum. Nú hefur orðið mikil breyting. Ungir svertingjar
hafa fulla ástæðu til að líta björtum augum á framtíðina í
Bandaríkjunum. Þetta er allt annað en þegar við vorum
ungir.“
„Hefurðu mjög ríka tilfinningu fyrir því, að þú sért Am-
eríkani?“
Hann hugsaði sig um andartak, var í vafa, hvernig hann
ætti að svara, sagði síðan:
„Ég hef ríka tilfinningu fyrir því, að ég er maður.“
„Þykir þér gott að vera frægur?“
„Gott? Já, ágætt. En það var ekki ég, sem gerði mig fræg-
an, heldur fólkið. Það tók list mína upp á arma sér, og ég er
þakklátur því fyrir það. Eins og það metur mig, þannig hef
ég einnig ástæðu til að meta það. Mér þykir gaman að lifa og
gaman að vera metinn. En ég hef alla mína hentisemi, raka
mig hægt og rólega, fæ mér einn lítinn … ég má ekki bjóða
ykkur einn kátan?“
„Þakka þér fyrir. Ætlar þú að fá þér líka?“
,Já, auðvitað, ekki skota samt, drekk aldrei skota.“
„En hvað með heilsuna? Heldurðu að það sé gott fyrir
hana að fá sér einn lítinn?“
„Hví ekki það? Læknar ráðleggja áfengi við sumum kvill-
um. Hvaða viskí framleiðið þið hér á íslandi?“
„Ekkert.“
„Hvað þá?“
„Við lögum vín, sem heitir Svarti dauði.“
„Ég þarf endilega að reyna það,“ sagði hann. „Ég er
ákveðinn í því. Black Death, what a name!“
Svavar Guðnason
Svavar Guðnason er að opna sýn-
ingu í Listamannaskálanum. Ein af
myndunum á sýningunni heitir
„Næturútvarp á Öræfajökli“. Hún
mun vera máluð til heiðurs Jóni
Leifs.
Við stóðum fyrir framan þessa
ágætu mynd og virtum hana fyrir
okkur. Ég spurði listmálarann, hvort
hann gæti ekki sagt mér eitthvað
sérstakt um hana. Þá settist hann á
dálitlar trétröppur, sem þarna voru,
og ætlaði að grípa til gleraugnanna.
„Ég er nefnilega nýbúinn að fá þau,“ sagði hann afsak-
andi.
Svo kallaði hann til Gunnlaugs Schevings og spurði, hvort
hann hefði ekki séð þau.
„Jú, þau liggja hérna á borðinu,“ sagði Gunnlaugur.
Svavar sótti gleraugun og settist síðan aftur á tröppurnar.
Hann sneri gleraugunum án afláts, svo leit hann á mig og
sagði:
„Eitthvað sérstakt? Þegar ég hef lokið við að mála mynd,
þá er ég búinn með hana.“
Svo setti hann upp gleraugun og leit hvasst á myndina til
þess að ganga úr skugga um að svo væri.
„Já, þá er ég búinn með hana,“ sagði hann aftur með
áherzlu. „Svo legg ég hana fyrir daginn, og hann kveður upp
sinn dóm. Ég hef sagt allt, en svo kemur einhver jafnvitlaus
og þú og spyr með lokuðum augum: „Getið þér ekki sagt
mér eitthvað sérstakt um þessa mynd?“ Þá segi ég: „Nei,
myndin er þarna. Mig langar ekki til að forfúska eða for-
simpla hana með einhverju ómerkilegu blaðri, það heyrir til
litteratúrnum.“
Málið var útrætt.
Við gengum út í annað suðurhornið. Þar eru gamlar
myndir, sem áttu einhvern tímann að skreyta kvæðabækur
Kiljans. Fáir þekkja þær og enn færri hafa séð þær. List-
málarinn gaf þeim nöfn í samráði við Kiljan, en hinn síð-
arnefndi er sérfræðingur í slíku, eins og nöfnin bera með
sér:
„Hattur á syndlausri hóru heitir þessi.“
„Ég sé ekki hattinn,“ segi ég, „en þarna eru tvö stór
brjóst.“
„Hvað er brjóst og hvað er hattur?“ segir Svavar, og það
er ekki laust við, að hann sé dálítið hreykinn af því, hvernig
honum tekst að snúa sig út úr þessu.
Svo bætti hann við:
„En þarna er mynd, sem heitir: Járngrár víkingur, litirnir
kaldir, dálítið annað en rauði liturinn í haustskógarsinfón-
inum, þar er hiti, ástríður …“
„Já, litir eru mismunandi,“ segi ég. „Sumir eru ero-
tískir …“
„Ef þú ætlar að fara að tala um kvennfar á þessum stað,
þá fer ég fram og fæ mér einn lítinn, ég vil ekkert forspill-
ingartal við mínar myndir.“
Svo fór Svavar fram.
agt
atthíasar er mikilvæg. Hann dregur
ur hugtökum, annars vegar um spyr-
arnefnda lýsir því að viðmælandinn er
hreyfiafl samtalsins, hann hefur sam-
er höfundur þess því að hann spyr og
er viðfangið.
á viðmælandanum heldur virðingu á
r er orðið bókmenntir notað að yf-
enntir eins og blaðasamtöl geta sann-
að koma upplýsingum á framfæri eða
gflest blaðaviðtöl nú um stundir, held-
ýsing. Í samtölum Matthíasar er ekki
bara spurt og svarað, í þeim er einnig sviðsett, í þeim er að finna höfundarinn-
skot – og í þeim er spyrðillinn iðulega látinn mæla að sínum hætti, með sínu
persónulega orðfæri. Hann fær að koma til dyranna eins og hann er klæddur.
Heyri hann illa segir hann ha! í samtalinu, verði hann undrandi lætur hann það
í ljós með einhverjum hætti, misskilji hann eitthvað þá verður svo að vera, vilji
hann kveikja sér í vindli þá gerir hann það að lesandanum „sjáandi“ o.s.frv.
Það er með öðrum orðum eins og að detta ofan í skáldsögu að lesa samtal eftir
Matthías. Ástæðan er vafalítið sú að þau eru samin af höfundi sem ber ótak-
markaða virðingu fyrir viðfangsefni sínu.
Hér eru birt fáein brot úr samtölum eftir Matthías sem undirritaður hefur val-
ið. Samtölin birtust í Morgunblaðinu á um það bil þrjátíu ára tímabili.
Þröstur HelgasonMatthías Johannessen og Halldór Laxness á Morgunblaðinu.