Vísir - 15.12.1980, Blaðsíða 4

vtsm
Ég sá kettling i sumar koma út
úr kviönum á mömmu sinni.
Hvernig hann komst þangaö inn,
eöa visir aö honum, 9 vikum fyrr,
þaö er svo sem ekkert leyndar-
mál eöa leyndardómur.
En nú birtist þetta litla, gula
kvikindi, blint og ófélegt, og er
strax komiö á spena, veit
upp á hár, hvar þaö á aö
leita næringar. Og mamman
sem er ekki lærö á bók, veit lika
allt um sitt hlutverk. Og þaö
sem nýfæddur vesalingur þarf
til þess lífs, sem honum er ætl-
aö, er á sinum staö, veiöihár,
þófar, klær, eyru og augu, sem
bráöum fara aö sjá. Meöal ann-
arra orða: Hefuröu horfti augum
á dýri? Hefuröu hugsaö út i, hvað
þetta eina hversdagslega fyrir-
bæri, auga i ketti eöa hundi eöa
fugli, er flókiö, margbrotið og
furöulegt? Segöu mér ekki, að
þetta sé ekkert undur, það megi
lesa i bókum allt um auga hvers
kvikindis. Ég veit þetta. En það
sem i bókunum stendur eöa þaö
sem sérfræðingar vita, segir mér
ekki neitt sem fletti þannig
sundur þessu furöuverki, aö
uridriö hverfi. Hitt er heldur, að
sundurliöuö, visindaleg vitneskja
um þaö, hvernig augað er úr
garöi gert.hvernig öllu er fyrir
komið I kattarenni eöa hundshaus
eða jafnvel þorskhaus, slik vitn-
eskja, þótt tæmandi væri, gerir
ekki undriö minna, heldur stórum
meira. Og sá maöur, sem hefur
hlaðið aö sér úr bókum eöa með
rannsóknartækjum ^ þekkingu,
sem verkar þannig a hann, að
hann finnur ekki lengur til undr-
unar, lotningar, aödáunar, hann
hefur svipt sig mennskri skynjun
og viðbrögöum og gert sig að
dauöum tölvuheila. Ef visindin
færu þannig meö manninn, yröu
þau banabiti lifandi hugsunar.
Þvi undrunin er móöir hugsunar-
innar, það vissu Grikkirnir gömlu
og Hebrearnir lika. Gef gaum aö
dásemdum drottins, sagöi Hebrei
forn. Og undrunin á þvi stigi, á
því þroskaða, mennska stigi sem
er tilbeiðsla, er hið jarðneska
móðurskaut trúarinnar. Sú af-
staöa þaggar engar raunhæfar
spurningar á mannlegu reynslu-
sviöi, heftir ekki spurulan anda.
Þvert á móti. Og þvi meira sem
visindi leiða i ljós af staöreynd-
um, þvi undursamlegri veröur sá
veruleiki, sem þau birta, hvort
sem um er að ræöa þróun lifsins,
sem vér köllum svo, eöa alheim
efnisins, feril hans og skipan, aö
þvi leyti, sem hugur manns og
skilningur fær náð einhverju taki
á þeim fimindum. Þvi meira sem
kristnum trúmanni auönast aö
vita um raunstaöreyndir náttúr-
unnar, þvf dýpri veröur lotning
hans fyrir þeim skapara, sem
hann skynjar aö baki alls, sem
er. Um þetta mætti kveðja tíl
vitnis marga trúaöa yfirburöa-
menn i vi'sindum, bæöi fyrr og
siöar.
Þvi er stundum haldiö fram aö
kristin trú sé leifar af frumstæðri
hugsun, bamalegum skýringar-
tilraunum manna, sem ekkert
vissu og skildu fátt. Þetta er ekki
nýtt. Trúin er blekking, sem
þekkingin afhjúpar eftir þvi sem
ijós hennar hækkar og breiöist út.
Sigmund Freud skrifaöi bók, sem
heitir „Framtiö blekkingar”. Þaö
er kristin trú, sem hann á viö.
Hann var tlmamótamaöur I sál-
fræöi og vildi afhjúpa blekking-
una meö sinum aöferöum. Hann
þykir nú ekki sérlega djúpsær i
þessu riti sinu. Og sjálfur taldi
hann, aö viöleitni hans myndi
koma fyrir ekki aö sinni, trúin
myndi hjara, alltjent fyrst um
sinn, af þvi aö manneskjan er nú
einu sinni ekki merkilegri en hún
er. Ýmsir höfðu veriö bjartsýnni 1
þessu en Freud. Friörik konungur
mikli skrifaöi I bréfi til Voltaires
áriö 1767, aö nú gæti ekkert nema
kraftaverk bjargaö kirkjunni.
Svo viss var hann, að skynsemin,
sem haföi eignast slika höfuö-
kempu sem Voltaire myndi ganga
meö skjótan sigur af hólmi I við-
ureigninni viö trúna. Ekkert skal
ég um þaö segja, hvort hann
myndi, ef hann liti upp úr gröf
sinni eftir þessi 200 ár, telja, aö
kraftaverk heföi gerst i raun og
veru, en hinu gæti hann ekki neit-
aö, að kristin kirkja lifir, og hafa
þó margir „miklir”, bæöi ein-
staklingar og stefnur, greitt henni
þung högg siöan, konunglega úti
látin. Það yröi löng upptalning, ef
Mánudagur 15. desember 1980.
Dr. Siguröjörn Einarsson, biskup:
Þekklng og trú
nefna ætti alla þá, sem hafa spáö
þvi, aö dagar kristinnar trúar
væru taldir, aö Biblian og þar
meö kirkjan væri komin I gröfina,
husluö af hetjum skynseminnar
og þekkingarinnar eöa um þaö bil
aö veröa þaö. Þannig hugsaöi
Feuerbach og þannig hugsaöi
Auguste Comte, svo nefndir séu 2
áhrifamenn frá siöustu öld, annar
þýzkur, hinn franskur, báðir full-
trúar ákveöinna viöhorfa, sem
hafa orkað mjög á samtimann,
ekki sist um farveg marxismar.s.
Hvorugur þessara manna var
visindamaöur, báöir flokkast með
þeirri marglitu hjörð, sem
kennd er við' heimspeki. Comte
var meira að segja svo spakur,
að hann gat fyrir fram nefnt
ártaliö, þegar höfuökirkja Par-
isarborgar, Notre Dame, yrði
helguö kenningum hans, ekki
Krists. Hann spáöi þvi árið
1851, aö þessi sigur yröi aö
fullu unninn áriö 1860. Þaö má
nefna þaö líka, aö Comte fullyrti
þaö, aö varanlegur heimsfriöur
myndi renna upp innan skamms
af sjálfu sér, af innri nauösyn
vegna þess, aö iðnaðarþjóöfélag
væri i eöli sinu mannfélag friöar-
ins. Þessar framtiöarspár reynd-
ust ekki alveg nákvæmar. Þannig
kemur þaö fyrir, aö menn, sem af
miklum móöi veitast aö þvi, sem
þeir telja blekkingar, eru sjálfir
hrapallega blekktir. Nú, þaö er
alltaf auðvelt aö vpra vitur eftir á
og aldrei er það stórmannlegt aö
gera sig merkilegan yfir missýn-
ingum annarra, slst þegar þeir
eru löngu dauöir. En vilji menn
eitthvaö læra af sögunni veröa
þeirlika aö muna eftir misstigum
og missýningum og ihuga slikar
staöreyndir einnig. Og skoöa þær
ekki alveg einhliöa. 1 aldagöml-
um átökum um kristna trú, hefur
gengiö á ýmsu og þar standa fleiri
hallir en málssvarar kristin-
dómsins, þó aö þeirra áföll, raun-
veruleg og imynduö, viröist
þykja skemmtilegri til frásagnar,
ef dæma má eftir ýmsum bókum,
jafnvel kennslubókum.
Ég nefndi dæmi úr sögunni.
Enn skal ég nefna dæmi og þá úr
eigin reynslu. Fyrir 50 árum
skrifaöi einn skólafélagi minn,
gáfaöur piltur, grein i Skólablaö
Menntaskólans um Ernst
Haeckel og heimspeki hans.
Haeckel má ekki rugla saman viö
Friedrich Hegel, sem var allt
annar maöur og stórum merkari.
Frægasta bók Haeckel hét Die
Weltratzel, Heimsgátan. Hún
kom út árið 1899 og fór mikla
sigurför. Grein vinar mins og fé-
laga var soöin upp úr aögengi-
legri og nokkuö áróöurskenndri
timaritsgrein. Bók Haeckels var
oröin 30 ára gömul þá og allar þær
forsendur i efnisvisindum, sem
hún skirskotaöi til, gjörfallnar f.
löngu, þar stóö ekki steinn yfir
steini. 1 visindum var Haeckel
raunar aldrei neinn bógur og ekki
i heimspeki heldur. En hann var á
sinni tlö magnaöur áróöursmaö-
ur. Og bókin, sem ég nefndi og ég
kynntist af orðspori 1930 fyrir
meöalgöngu jafnaldra mins, en
hann var I bili næsta gagntekinn
af hugmyndum hennar, hún hét
hvorki meira né minna en Heims-
gátan, hún átti aö vera allsherj-
arlausn á þeirri gátu út frá nibur-
stööum visinda, og lausnin var
einsæ um þaö — til þess var leik-
urinn geröur — aö hún kvað niður
kristindóminn aö fullu. Þessu
trúöu ýmsir enn, þegar ég var
ungur, ekki aðeins menntaskóla-
nemar, heldur einhverjir kennar-
ar til og frá um hnöttinn, jafnvel
háskólakennarar. Haeckel var
einn af mörgum i allstórri fylk-
ingu aldamótamanna, sem töldu
sér og öörum trú um, aö eðlis-
fræöi og liffræöi þeirra tima væri
nánast búin aö leysa heimsgát-
una, og aö þær spurningar, sem
efnisvisindin leystu ekki úr, ef
einhverjar væru, þær væru ekki
þess viröi aö spyrja þeirra. Þetta
viöhorf sáöi sér nokkuö djúpt og
eimir eftir af þvi enn, enda er þaö
nært i andrúmslofti hálfmenntun-
ar og áróöurs. Þaö er öllum, sem
eitthvaö vita, ljóst, að þessi
gömlu viðhorf voru blekking,
ályktanir þeirra manna, sem þá
sungu liksöngva yfir kristinni trú,
voru fjærri þvi aö vera nein vis-
indi, þær voru hugarburðir, og
þau visindi, sem þeir báru fyrir
sig, eru ekki skóbótar virði, nema
i augum þeirra, sem vita ekki, aö
Einstein var til eöa Max Planck
eða Niels Bohr, svo að þeir einir
séu nefndir. Ég vil meö þessu
hafa sagt það, aö margnefnd og
rangnefnd barátta þekkingar og
trúar, vísinda og kristindóms, var
ekki og er ekki barátta raun-
hyggju gegn hleypidómum, það
sem kirkjan hefur átt viö aö etja,
er áróöur fyrir lifsskoöun, aldrei
annaö. Ef menn halda þvi fram,
að Darwin hafi sett skaparann af,
þá er þaö trú, hvorki annað né
meira. Og þó aö til hafi verið
kristnir menn sem töldu sig þurfa
að kveöa niður visindalegar til-
gátur eöa niðurstöður um þróun
tru”.
til þess að bjarga skaparanum,
þá er þaö misskilningur á' mála-
vöxtum og i andstööu viö Bibli-
una. En hitinn sefm hljóp i umræð-
ur um kenningar Darwins á sin-
um tima og enn getur brunnið á
stöku staö, stafar af þvi, aö Dar-
win er teflt fram sem úrslitavitni
i trúboði. Hann á sjálfur ekki sök
á þvi og rökin eru engin fyrir þvi,
ef um allsgáöa hugsun er aö ræöa.
Svo er annaö, sem helst ætti
ekki aö gleymast, aö-visindaleg-
um nýjungum var ekki alltaf vel
tekiö af visindamönnum. Darwin
átti andstööu aö mæta úr þeirri
átt.
Ég man eftir grein, sem Baldur
Hermannsson skrifaði I blað fyrir
nokkrum árum, þar sem hann
benti á þetta. Og siðan ræddi hann
um Einstein. Meðal annarra
orða: Var Einstein nokkru minni
timamótamaður I visindum en
Darwin? Og hver getur bent á
kirkjulega eða guðfræðilega and-
stöðu við kenningar hans? En vis-
indamenn stóðu fast gegn honum.
Baldur Hermannsson segir orð-
rétt, eftir að hann hefur vikið að
andstöðu visindamanna gegn
Darwin:
„Hinum byltingakenndu hug-
myndum (Einsteins) um tima og
rúm var ekki betur tekið og sat
hann lengi undir harðri gagnrýni.
Samkvæmt afstæðiskenningu
hans gerast ýmis furðuleg fyrir-
bæri.
....Þvi verður ekki neitað, að
þetta brýtur i bága við heilbrigða
skynsemi en er þó engu að siður
satt”. Tilvitnun lýkur. Ég leyfi
mér aö benda á það i leiðinni, að
visindamenn leiða i liós óyggj-
andi staðreyndir, sem brjóta i
bága við heilbrigða skynsemi.
Veitið þessu athygli. Það er
hverjum barnaskap algengara,
aö gera það að m ælikvarða á guð-
fræðikenningar, hvort þær sam-
rýmast þvi, sem kallað er heil-
brigö skynsemi, sem raunar er nú
ekki alttjent mjög heilbrigð, þeg-
ar stór og djúp lifssannindi eru
annars vegar, heldur tiðum af-
vegaleidd og pervisin gelgju-
speki, hlaðin fordómum. Reyndar
sagöi nú Einstein sjálfur:
„Heilbrigð skynsemi er i raun-
inni ekki annað en botnfallnir
hleypidómar, sem minni vort og
sálarlif hafa innbyrt fyrir 18 ára
aldur. Hver ný hugmynd, sem
fyrir manni verður siðar i lifinu
verður aö striða við þetta hrúgald
af skoðupum, sem menn telja
sjálfsagöar”.
Þegar verið erriý, undir lok 20.
aldar að vitna i fyrstu málsgrein-
ar Biblipnnar i þá veru, að þar sé
að firtqá hina kristnu samsvörun
ákveðinna visindakenninga i
náttúrufræði, þá er það, með leyfi
að segja, botnfallinn hleypidóm-
ur.
Ég býst þó varla viö, að þaö liði
sá dagur, að þessari bíekkingu sé
ekki haldið að börnum og ung-
lingum i skólum landsins. Ég segi
blekkingu, þvi blekking er það,
þótt hún sé sjaldnar visvitandi en
hugsunarlaus fordómur. Það er
fjærri öllum sanni og viti, að
listaverkið forna, sem á sinum
tima fékk sæti fremst i Bibliunni,
sé eins konar samsvörun raunvis-
indalegrar tilgátu eða niðurstöðu
á sviði liffræði eða jarðfræði. Að
ætla sér að gera sköpunarsöguna
s.n. að markleysu og þar með
Bibliuna alla og kristindóminn,
með þvi að leggja á hana raunvis-
indalegan mælikvarða, það er á-
móta djúpsætt og haldgott eins og
aðhalda þvi fram, að Kjarval eða
Asgrimur hafi logið einhverju
upp um jarðfræði Islands, eða að
Jónas hafi storkað allri grasa-
fræði og gerst fáviti þegar hann
yrkir: Smávinir fagrir, foldar-
skart, fifill i haga, rauð og blá
brekkusóley, við mættum margt
muna hvort öðru að segja frá.
Við hefðum verið og værum
heldur fátækir, ef ekki mætti tala
um heiminn, lifið og náttúruna
nema samkvæmt visindalegum
formúlum. Viðyrðum þá að hætta
að lifaveruleikann og túlka þá lif-
un i skáldskap og annarri list, að
ég ekki nefni trú.
Efnafræðingur veit allt, sem
vitað verður um liti og samsetn-
ingu þeirra. Reyndar veithann nú
lika, að i heimi visindanna eru
engir litir til, það sem við köllum
liti, er aðeins orð yfir ákveðna
skynjun, tiltekin óskýrð og óskýr-
anleg viðbrögð augans og heilans.
En þegar efnafræðingur skoðar
málverk eftir meistara, þá veit
hann, ef hann er ekki listblindur,
að hann getur eignast hlutdeild i
innblæstri, sem á ekkert skylt við
efnafræði eða önnur visindi, en
túlkar veruleik allt um það eða
reynslu af veruleikanum, sem er
fullgild á sinu sviði.
Það eru til viðhorf til veruleik-
ams og veruleikatúlkun, sem á
ekkert skylt við raunþekkingu, en
er fullmæt samt og ómissanleg.
Trúin er ekki að fullu sambærileg
við neitt slikt horf eða túlkun, en
trú er að lifa veruleikann á sinn
hátt, á mjög rikan og gagntækan
hátt, og sú lifun er jafnfjarlæg
visindalegri greiningu sama
veruleiks eins og innblástur mál-
arans og áhrif málverks eiga litið
skylt við efnafræði, svo góð og
gild sem hún er til sinna nota. Við
lifum veruleikann með ýmsu
móti, réttara sagt: Við lifum
hann fyrst og fremst, þann heim,
sem við byggjum, þá náttúru,
sem umhverfis er og við erum
hluti af, lifum þau atvik, sem að
steöja, þú lifir persónu þina i von-
um og draumum, gleði og sorg.
ást og óvild.
Sú greining náttúrunnar, sem
visindin hafa með höndum, er
mjög sérstök og afmörkuð með-
höndlun á umhverfi mannsins og
manninum sjálfum.
Þú, ungi vinur, sem hlustar á
mig, þú gætir tekið kærustuna
þina eða kærasta til visindalegr-
ar meöferðar, sem fyrirbæri,
mælt og vigtað, rannsakað blóð
og hjartslátt, gegnlýst og rönt-
genmyndað i hólf og gólf, skorið
sundur og saman og skrifað vis-
indalega greinargerð um fyrir-
bærið og orðiðdoktor út á afrekið.
En þetta er ekki alveg það nær-
tækasta, ef þú ert ástfanginn.
Að segja það er hreint ekki aö
gera lítið úr visindum og þeirra
tækjum og niðurstöðum, en ég er
hræddur um, aö þér þætti ég hafa
undarlegar hugmyndir um ást, ef
ég teldi þig úreltan i viðhorfum,
úr þvi þú getur hugsað þr önnur
viðskipti við elskuna þina en að
komast aö raunvisindalegum niö-
urstöðum um hana. Ef þér er
sagt, að það sé tæmandi, sem
raunvisindi hafa að segja um
elskuna þina, náttúruvisindin
með sinum aöferöum og i sinum
mikilvæga en afmarkaða til-
gangi, og aö allt, sem ekki rúmast
Sigurbjörn Einarsson, biskup: „Viö heföum veriö og værum heldur fá-
tækir, ef ekki mætti tala um heiminn, lifiö og náttúruna nema sam-
kvæmt visindalegum formúium. Viö yröum þá aö hætta aö lifa veru-
leikann og túlka þá lifun i skáidskap og annarri list, aö ég ekki nefni