Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 13

arskylduna því þeir hræddust að annars
yrði vinnuaflið bændum of dýrt. Í þessu
ljósi taldi hann eina markmið vistarskyld-
unnar vera að halda kaupgjaldi í landinu
niðri.
Trúin á náttúruréttinn og hin frjálsu
markaðsöfl fór minnkandi eftir því sem leið
á 19. öldina. Vaxandi stéttaskipting og ör-
birgð almúgans breytti þar mestu um.
Enski hagspekingurinn Jeremy Bentham
(1748–1832) lagaði kenningar sínar að þess-
um breyttu aðstæðum. Hann trúði ekki á
náttúruréttinn einan og sér heldur taldi
stofnanir samfélagsins og styrka löggjöf
best þjóna hagsmunum þegnanna og sam-
félagsins. Í því tilliti hafði hann nytsemdina
(utility) að leiðarljósi. Þessar hugmyndir
áttu mikinn hljómgrunn meðal andstæðinga
vistarbandsins. Þeir litu svo á að leysing
þess væri í þágu allra hlutaðeigandi, vinnu-
fólksins, bænda og samfélagsins. Skrif Her-
manns Jónassonar voru í þessum anda og
taldi hann vistarskylduna órökrétta og þjóð-
hagslega óhagkvæma. Hann sagði afnám
vistarskyldunnar leiða til þess að meira yrði
unnið í landinu. Bændur hefðu betri stjórn á
því hvenær og hve lengi þeir hefðu fólk í
vinnu og þeir gættu þess að vinnufólkið
hefði alltaf nóg fyrir stafni á vinnutímanum.
Að sama skapi myndi vinnufólkið leggja sig
fram því það fengi borgað eftir dugnaði og
áreiðanleika. Umræðan um öryggisleysi og
nauðsynlega samkeppni vinnufólksins inn-
byrðis bar keim af félagslegum darwinisma.
Hugmyndafræðingur þeirrar stefnu var
enski heimspekingurinn Herbert Spencer
(1820–1903). Hann yfirfærði náttúruvals-
kenningar Charles Darwins, Uppruna teg-
undanna (Origin of Species 1859), yfir á
mannfélagið. Setningin fræga, hinir hæfustu
lifa af (survival of the fittest), kemur úr
smiðju Spencers. Í orðunum grundvallast sú
hugmynd að sérhver einstaklingur reyni að
koma hagsmunum sínum fram án tillits til
annarra. Það leiði til óhjákvæmilegrar kúg-
unar þeirra sem betur mega sín á hinum
veikari. Spencer áleit því alla samhjálp þýð-
ingarlausa. Einasta markmið yfirvalda ætti
því að vera það að gera þegnana sem best
undirbúna til þess að mæta samkeppninni í
samfélaginu. Í þessu ljósi segir Hermann
Jónasson mörg vandamál sem koma upp til
sveita stafa af því að fólk sé óvant að bjarga
sér sjálft þegar út í sjálfstæðan búskap er
komið. Viðkomandi hirði hvorki um að til-
einka sér ákveðna verklagni né skilji mik-
ilvægi þess að sjá sér farborða. Þorlákur
Guðmundsson talar í þessum sama tón og
segir vistarbandið oft lélegan undirbúning
undir lífið. Hjúin séu oft árum saman á af-
skekktum stöðum, „þar sem lífið er fáskrúð-
ugt og einstrengingslegt með tilliti til at-
vinnu og vinnubragða, en getur þar fyrir
liðið allvel til fata og matar, en sálin er í
nokkurs konar einhýsi“.
Það þarf í sjálfu sér ekki að koma á óvart
að áhrifa frjálslyndisstefnunnar hafi síður
gætt í málflutningi þeirra sem töluðu gegn
óheftri lausamennsku. Atvinnufrelsið var
einn af hornsteinum stefnunnar. Það má þó
lesa ýmislegt út úr málflutningi þeirra þeg-
ar betur er að gáð. Þar virðist t.d. gæta
áhrifa frá fólksfjöldakenningum Thomasar
Róberts Malthuss (1766–1834). Það var
svartsýnistónn í því sem Malthus boðaði þar
sem hann var undir áhrifum frá hinni vax-
andi þéttbýlismyndun í kjölfar iðnbylting-
arinnar og fólksfjölguninni sem henni
fylgdi. Kenningar Malthusar höfðu áhrif á
ýmsa forvígismenn frjálslyndisstefnunnar á
19. öld. Hann kom þeirri hugmynd inn hjá
þeim að grunntónn lífsins væri baráttan fyr-
ir hinum takmörkuðu lífsgæðum. Málflutn-
ingur þeirra sem voru andvígir frjálsum að-
gangi að lausamennsku fékk stundum á sig
töluverðan malthusarblæ. Guðlaugur Guð-
mundsson sagði í þessu sambandi að eftir
harðindin 1882 hefði fólk streymt í fiski-
plássin austur á landi. Þar hefði það dvalið í
2–3 ár eða þann tíma sem það hafði atvinnu,
þá hefði upphafist hið mesta los á fólkinu.
Þeir sem þannig töluðu treystu útveginum
ekki til að sjá mannfjöldanum farborða. Þar
vantaði allt afkomuöryggi og leiddi það til
einskis annars en vonlítils flakks um landið.
Guðlaugur sagði ábyrgð þeirra þunga sem
vildu leysa vistarbandið: „Leysingin mundi
því skapa skríl (proletariat) hjer á landi . . .“
Grímur Thomsen (1820–1896) talaði í svip-
uðum tón og sagði flakkið ekki gera annað
en auka ómagaframfærslu hreppanna. Sér-
staklega myndi flakkið fara illa með þá
stærri þegar lausamenn leituðu aftur í fæð-
ingarhrepp sinn eftir margra ára flakk víðs-
vegar um landið.
Af þessu má sjá að umræðan í þinginu
veturna 1891 og 1893 endurspeglaði vel
hræringarnar sem þingmenn kynntust er-
lendis eða lásu um.
Höfundur er kennari í Framhaldsskólanum
í Austur-Skaftafellssýslu og MA í sagnfræði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JANÚAR 2001 13
V
ETRARKVÖLD árið 1786 lá
gamall maður, sem hafði
verið matsveinn greifynju,
banaleguna í litlu timbur-
húsi í útjaðri Vínarborgar.
Það var nú eiginlega ekki
hægt að kalla það hús, held-
ur var það niðurníddur kofi í
garðshorni. Brotnar trjágreinar sem vindur-
inn hafði feykt lágu um allan garð. Þær brustu
þegar á þær var stigið og gamli varðhundurinn
urraði lágt, hann var eins og húsbóndinn, kom-
inn að fótum fram og gat ekki gelt lengur.
Matsveinninn sem hafði smátt og smátt orð-
ið blindur í áranna rás, vegna hitans frá bak-
arofnunum, fékk afnot af kofanum ásamt fá-
einum krónum af og til sér til viðurværis.
Hjá honum bjó dóttir hans, María, átján ára
stúlka. Innanstokks var heldur fátæklegt,
rúm, nokkrir valtir bekkir, borð, eldhúsáhöld
úr leir og síðast en ekki sízt harpsikord, eina
eign Maríu.
Hljóðfærið var svo gamalt að strengirnir
ómuðu þýðlega lengi eftir að einhver hafði
hreyft sig í námunda við það. Í gríni kallaði
matsveinninn það húsvörðinn. Enginn kom inn
í kofann án þess að hljóðfærið heilsaði titrandi
tónum.
Þegar María hafði þvegið deyjandi mann-
inum og klætt hann í hreina skyrtu, sagði
hann:
„Mér hafa aldrei fallið prestar eða munkar,
svo ég get ekki sent eftir skriftaföður, samt
get ég ekki dáið án þess að hafa hreina sam-
vizku.“
„Hvað á ég að gera?“ spurði María ráðvillt.
„Farðu út á götu,“ sagði gamli maðurinn,
„biddu fyrstu manneskjuna, sem á vegi þínum
verður, að koma innfyrir og hlusta á skrifta-
mál deyjandi manns, það mun enginn neita
bón þinni.“
„Það er svo fáförult um götuna okkar,“
sagði María, en setti á sig sjal og fór út.
Hún fór í gegnum garðinn, opnaði ryðgað
hliðið með erfiðismunum og stanzaði. Gatan
var auð. Vindurinn sópaði sölnuðum laufum á
undan sér og regndropa sleit úr næturhimni.
Drjúga stund beið María og lagði við hlustir.
Þegar hún heyrði mann koma raulandi með-
fram garðinum, gekk hún í veg fyrir hann.
Maðurinn stanzaði og spurði: „Hver fer þar?“
María greip í handlegg hans og bar óstyrk
fram ósk föður síns.
„Jæja,“ sagði maðurinn rólega. „Ég er ekki
prestur, en það gerir ekkert. Við skulum sjá.“
Þegar þau komu inn í ljósið í kofanum og
maðurinn hafði farið úr blautri yfirhöfninni sá
María að hann var lítill og grannur, látlaust en
vel klæddur. Kertaloginn glampaði á jakkann
og blúnduhálstauið.
Sá ókunni virtist mjög ungur. Hann hristi
höfuðið og hagræddi púðraðri hárkollunni,
færði stól að rúminu, settist og leit ákveðið en
glaðlega í augu hins deyjandi manns.
„Talaðu!“ sagði hann. „Kannski að ég geti,
ekki í nafni Guðs, heldur þeirrar listar sem ég
þjóna, auðveldað þér síðustu augnablikin og
lyft fargi af sálu þinni.“
„Ég vann alla ævi þar til ég varð blindur,“
hvíslaði gamli maðurinn, hann greip í hönd
hins ókunna og dró hann nær.
„Sá sem vinnur hefir ekki tíma til að syndga.
Þegar konan mín, sem hét Marta, varð veik af
tæringu og læknarnir fyrirskipuðu ýmis dýr
lyf, ásamt því að hún skyldi fá rjóma, borða
fíkjur og drekka volgt rauðvín, stal ég litlum
gulldiski úr borðbúnaði greifynjunnar, bútaði
hann niður og seldi. Það er erfitt að rifja þetta
upp og halda leyndu fyrir dóttur minni, sem ég
kenndi að snerta ekki minnstu ögn sem til-
heyrði öðrum.“
„Kom þetta niður á einhverju af þjónustu-
fólki greifynjunnar?“ spurði sá ókunni. „Nei,
það sver ég,“ gamli maðurinn fór að kjökra.
„Ég hefði ekki stolið hefði ég vitað að það
gagnaðist ekki henni Mörtu minni.“
„Hvað heitirðu?“ spurði sá ókunni.
„Jóhann Meyer.“
„Jæja, Jóhann Meyer,“ sagði sá ókunni, og
lagði lófann yfir blind augu hans, „þú ert sak-
laus. Þú drýgðir enga synd, og ekki var það
þjófnaður. Hinsvegar má telja það þér til
tekna sem líknarverk.“
„Amen,“ hvíslaði gamli maðurinn.
„Amen,“ endurtók sá ókunni.“ „Berðu nú
fram hinztu bón þína.“
„Ég vil að einhver hugsi um Maríu.“
„Ég skal sjá um það. Hvað annað viltu?“
Þá brosti sá dauðvona og sagði skýrri
röddu:
„Mig langar til að sjá Mörtu eins og ég man
hana sem unga manneskju. Að sjá sólina og
þennan gamla garð þegar hann er í blóma
vorsins. En hvernig læt ég, það er ógerlegt,
fyrirgefðu óráð deyjandi manns.“
„Gott,“ sagði sá ókunni, og stóð á fætur.
„Gott,“ endurtók hann og settist niður við
hljóðfærið. „Gott,“ sagði hann í hið þriðja sinn
hárri röddu og það var eins og hljómur ótal
smábjalla færi um kofann.
„Hlustaðu,“ sagði hann, „hlustaðu og
horfðu.“
Hann hóf að leika á hljóðfærið. Þegar hann
snerti nótnaborðið færðist undarlegur fölvi yf-
ir andlitið og kertaloginn speglaðist í dökkum
augunum.
Hljóðfærið ómaði af öllum sínum styrk í
fyrsta skipti í mörg ár. Tónar þess hljómuðu
ekki aðeins um kofann heldur líka um allan
garðinn. Gamli hundurinn skreið úr bæli sínu,
sperrti eyrun og hallaði undir flatt.
Það var farið að snjóa, en hann sat og dillaði
skottinu.
„Ég sé!“ sagði gamli maðurinn og reis upp
við dogg, „ég sé, þegar ég hitti Mörtu í fyrsta
sinn og hún braut mjólkurkönnuna í fáti. Það
var snjór í fjöllum. Himinninn var heiður eins
og blátt gler, og Marta var hlæjandi.
Hlæjandi“ endurtók hann og hlustaði á flóð
tónanna.
Sá ókunni lék á hljóðfærið og starði í myrkr-
ið fyrir utan.
„Núna,“ spurði hann, „hvað sérðu núna?“
Gamli maðurinn þagði og hlustaði af athygli.
„Sérðu ekki,“ sagði sá ókunni og hélt leik
sínum áfram, „að svört nóttin hefir breyst og
frá ljósbláum himni kemur ljós sem vermir og
gömlu trén standa í blóma, blómstra stórum
hvítum blómum, líkum túlípönum.
Sjáðu, fyrstu geislar sólarinnar verma garð-
inn og mistur stígur upp af rökum gróðrinum,
himinninn verður blárri og blárri, fuglar fljúga
til norðurs, yfir borgina okkar gömlu.“
„Ég sé þetta allt saman!“ sagði gamli mað-
urinn hrifinn.
Það brakaði ögn í fótstiginu og hljóðfærið
ómaði líkt og tónarnir kæmu úr fjarlægð, eins
og frá hundruðum fagnandi radda.
„Nei,“ sagði María við þann ókunna, „þessi
blóm eru ekki túlípanar. Það er eplatréð sem
hefir blómstrað á einni nóttu.“
„Já,“ sagði hann, „það er eplatréð, en blóm-
in eru stór.“
„Opnaðu gluggann María,“ bað gamli mað-
urinn.
María opnaði gluggann. Kalt loftið flæddi
inn.
Sá ókunni spilaði hægt og veikt.
Gamli maðurinn féll aftur í rúminu. And-
ardráttur hans varð ör, hann greip í sængina.
María flýtti sér til hans. Hljóðfærið þagnaði.
Og sá ókunni sat sem bergnuminn af eigin leik.
María tók andköf, hinn ókunni kom að rúminu.
Gamli maðurinn sagði andstuttur:
„Ég sá allt eins og það var, en ég vil ekki
deyja fyrr en ég veit … hver þú ert, hvert nafn
þitt er.“
„Nafn mitt er Wolfgang Amadeus Mozart,“
sagði sá ókunni. María hörfaði frá rúminu og
laut djúpt hinum mikla tónsnillingi. Þegar hún
leit upp hafði gamli maðurinn tekið hinzta and-
varpið.
Fyrir utan var risinn nýr dagur og í birtu
hans lýsti á snjódreifar um allan garðinn.
GAMLI
MATSVEINNINN
Höfundur smásögunnar er fæddur í Moskvu 1891,
ólst upp í Úkrainu og barðist með rauða hernum í
heimsstyrjöldinni síðari. Hann varð síðan rithöf-
undur og yrkisefni hans er Rússland og fólkið sem
þar býr. Þýðandinn býr og starfar í Borgarnesi.
S M Á S A G A E F T I R K O N S TA N T I N PA U S T O V S K Y
Á S G E I R Á S G E I R S S O N Þ Ý D D I .
Á MYNDINNI situr Sigurður sem var for-stöðumaður Forngripasafnsins 1874-1892 íöndvegi sem er myndað með útskornu stoð-unum frá Laufási við Eyjafjörð. Stoðirnar
voru upphaflega í kirkju sem reist var árið 1260 og því
eru þær með merkari húsaviðum sem varðveist hafa
hér á landi. Sigurður skartar fornmannabúningi sínum
sem hann hefur látið gera fyrir sig en ekkert hefur
varðveist af fatnaði frá fyrstu öldum Íslandsbyggðar.
Þá getur að líta nokkuð af öndvegisgripum safnsins
eins og þeim var komið fyrir á sýningu Forngripa-
safnsins á lofti Alþingishússins við Austurvöll þar sem
safnið var til húsa 1881-1899.
Sigurður Vigfússon var fylgismaður rómantísku
stefnunnar og átti sinn þátt í því að endurlífga hinn
forna sið að blóta þorra undir lok 19. aldar. Hann var
formaður Hins íslenska fornleifafélags sem hélt þorra-
blót árið 1890 í veitingahúsi í Hafnarstræti sem síðar
var þekkt undir nafninu Hótel Alexandra. Við það
tækifæri var því tjaldað sem til var og forstöðumaður
Forngripasafnsins flutti yfir í veitingahúsið forna gripi
úr safninu í því augnamiði að ná fram tilætluðum
andblæ á samkomuna eða eins og segir í Norðanfara þá
var salurinn tjaldaður fornum tjöldum, skjaldarmerki
voru hengd á veggi og fornar öndvegissúlur reistar.
Á ÞJÓÐMINJASAFNINU
LJÓSMYND AF SIGURÐI VIGFÚSSYNI
ÞJMS. MMS. 31969