Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JANÚAR 2001
Á
TTUNDI áratugur 19.
aldar var Íslendingum
erfiður. Askja gaus 1875
og fór illa með sveitir
norðanlands og austan.
Vesturheimsferðirnar
voru svar landsmanna
við hörmungunum sem
af því leiddu. Það var ekki til að bæta
ástandið á næstu árum að hafís var löngum
landfastur við landið. Þegar leið að lokum
aldarinnar tóku atvinnuhættir að breytast.
Útvegur var í örum vexti við strendur
landsins og leiddi það til vaxandi uppbygg-
ingar og þéttbýlismyndunar. Fólk gat flutt í
sjávarbyggðirnar og sótt þangað lifibrauð
sitt. Á þessu var þó einn hængur, vinnulög-
gjöf landsins var ekki sniðin að þessum
breyttu aðstæðum. Vinnufólki sem ekki gat
framfleytt sér í lausamennsku var skylt að
ráða sig í ársvistir á lögbýlum. Refsingin
við slíkri vanrækslu var opinber hýðing.
Ýmsum fannst að breyta þyrfti lögunum
svo að útvegurinn stæði jafnfætis landbún-
aðinum í baráttunni um vinnuaflið. Þær
raddir heyrðust einnig að breytt löggjöf
væri landbúnaðinum sjálfum fyrir bestu,
óbreyttir búskaparhættir stæðu öllum
framförum fyrir þrifum.
Árið 1888 skrifaði Hermann Jónasson
(1858–1923), skólastjóri bændaskólans á
Hólum í Hjaltadal og ritstjóri Búnaðarrits-
ins, grein í rit sitt undir titlinum „At-
hugasemdir um heimilisstjórn, vinnu-
mennsku og lausamennsku“. Í greininni
fjallar Hermann um það stjórnleysi og aga-
leysi sem hann taldi viðgangast í íslenskum
sveitum. Hann sagði margt vinnufólk fara
sínu fram í vinnu og gera ósanngjarnar
kaupkröfur. Húsráðendur létu síðan allt
danka með gamla laginu, til þess að kaupa
sér húsfrið og tryggja sér hjúahald eins og
sagði í greininni. Hermann sagði þetta ást-
and koma illa niður á vinnusömum og
hlýðnum hjúum er tækju alla ábyrgðina á
sig án þess að bera meira úr býtum. Her-
mann sagði marga efnisbændur flýja vestur
til Ameríku undan stjórnleysinu í landinu.
Hermann taldi einu lausnina í þessu máli
vera þá að gera húsbændur og vinnuhjú
sem lausast bundin hvor öðrum. Þá gætu
bændur rekið hyskið hjú úr þjónustu sinni
og vinnusamt og áreiðanlegt hjú gæti sagt
sig úr vist frá stjórnlitlum húsráðanda.
Það þurfti að breyta löggjöf landsins ættu
þessar hugmyndir Hermanns Jónassonar að
ganga eftir. Þar kom til kasta þingsins,
enda þurfti ekki að bíða lengi eftir við-
brögðum þess. Árið 1889 fluttu Páll Briem
(1856–1904) og Þorlákur Guðmundsson
(1834–1906) frumvarp til laga um lausa-
menn. Það frumvarp olli nokkrum deilum í
þinginu. Á næstu árum skiptust þingmenn á
skoðunum um hvort ætti að rýmka ákvæðin
um lausamennsku í landinu. Eins og kunn-
ugt er fór svo að vistarskyldan var í raun
afnumin með lögum sem tóku gildi árið
1894. Hér á eftir er ætlunin að ræða nokkuð
þau rök sem komu fram með og á móti vist-
arskyldu í þinginu.
Ólík
viðhorf?
Í grófum dráttum má segja að tvær meg-
inástæður hafi verið þess valdandi að menn
vildu fara sér hægt í að losa um vist-
arbandið. Annars vegar lögðu þeir áherslu á
hina sérstöku landshætti hér á landi og hins
vegar varð þeim tíðrætt um uppeldislegt
gildi vistarskyldunnar. Hvað fyrrnefnda at-
riðið varðaði var áberandi hve talsmenn
óbreytts ástands vantreystu útveginum til
að taka við öllum þeim mannafla sem leitaði
í sjávarbyggðirnar í atvinnuleit. Í þessu
sambandi sagði Einar Jónsson (1853–1931)
útveginn ekki kominn í það horf að hann
gæti tekið á móti fleiri mönnum en nú væri
kostur. Guðlaugur Guðmundsson (1856–
1913) taldi þetta vanmat á gildi landbún-
aðarins fyrir landið stafa af almennri til-
hneigingu manna til „lukkuspils“. Hann
sagði það yfirleitt leiða til þess að fólk færi
á höfuðið og síðan á sveitina. Þingmenn
hræddust ekki einungis að vinnufólkið kæmi
sér á vonarvöl með óábyrgu líferni heldur
höfðu þeir líka áhyggjur af þeim áhrifum
sem umskiptin yfir í almenna lausamennsku
hefðu á bændastéttina í landinu. Ýmsir
þingmenn töldu að bændur myndu flosna af
jörðum sínum í stórum stíl. Sérstaklega
töldu þeir þær sveitir í hættu þar sem að-
albjargræðistími landbúnaðar og útvegs fór
saman, sbr. á Norður- og Austurlandi. Þær
raddir heyrðust einnig að samgönguleysið í
landinu ynni gegn hugmyndum um skilvirkt
daglaunakerfi. Guðjón Guðlaugsson (1857–
1939) sagði bændur þurfa að halda uppi
stöðugri fyrirhyggju til að tryggja sér nægj-
anlegt vinnuafl, oftar en ekki leiddi það til
tímasóunar og annars óhagræðis í strjálum
byggðum. Guðjón nefndi líka hve miklu dýr-
ara það væri fyrir bóndann að halda úti ein-
tómum daglaunamönnum út árið en gera
árssamning við hvern og einn. Hann sagði
það eðli allra viðskipta að stórkaup væru
hentugri fyrir kaupanda en smákaup. Mönn-
um fannst fyrirkomulagið hafa annan aug-
ljósan ókost, óhjákvæmilegt flakk lausa-
manna um sveitir landsins. Ýmsir töldu
flakkið hafa ófyrirsjáanlegar afleiðingar í
för með sér þar sem almenn greiðasala tíðk-
aðist ekki í landinu. Talsmenn vistarbands-
ins héldu uppeldislegu gildi þess á lofti.
Einar Jónsson sagði hjúin kynnast öllum al-
gengustu verkum til sveita í vistinni og
venjast við það á reglusemi og vandvirkni.
Guðjón Guðlaugsson ræddi hin nánu tengsl
sem mynduðust milli hjúa og húsbænda.
Hjúin væru ekki annað en yngri kynslóð
bændastéttarinnar og sem lærði verkin af
eldri kynslóðinni. Þeir sem vildu losa um
vistarbandið eða í besta falli afnema það
með öllu ræddu mjög um þá hagræðingu
sem það hefði í för með sér. Hermann Jón-
asson sagði í því sambandi að bændur
myndu aðeins ráða þá til sín sem full not
væru fyrir hverju sinni. Þeir gætu síðan los-
að sig við vinnuaflið eftir eigin hentugleika.
Sigurður Stefánsson (1854–1924) lagði á það
áherslu í orðum sínum að hjá frjálsu vinnu-
fólki yxi fyrirhyggjan og framsýnin yfir því
að þurfa að sjá fyrir sér upp á eigin spýtur.
Skúli Thoroddsen (1859–1916) sagði að ör-
yggisleysið og samkeppnin í lausamennsk-
unni yrði mönnuum hvöt til þess að sérhæfa
sig í ákveðnum störfum, s.s. fjárhirðingu,
formennsku og fleiru þess háttar. Reyndar
gætti töluverðrar vantrúar á framtíðar-
möguleika landbúnaðarins hjá Skúla. Hann
sagði landið bæði hrjóstrugt og fátækt en á
hinn bóginn geymdi sjórinn gnægð auðæfa.
Hvaðan komu
hugmyndirnar?
Hugmyndirnar um hinn frjálsa og skyn-
sama mann festu rætur í kenningum skoska
hagfræðingsins Adam Smith (1723–1790)
(Wealth of Nations 1776). Hann sagði ein-
staklinginn drifinn áfram af sjálfsbjargar-
viðleitninni og það stuðlaði að almennum
framförum úti í samfélaginu því að hags-
munir einstaklingsins og samfélagsins hlytu
að fara saman. Í því tilliti skipti mestu máli
að þegnarnir fengju frið frá öllu valdboði og
öðrum afskiptum valdhafanna. Vaxandi fjár-
magnsmyndun og þörfin fyrir hreyfanlegt
vinnuafl í kjölfar iðnbyltingarinnar krafðist
þess. Hinn frjálsi markaður átti síðan að
ákvarða kaup og kjör og verð á vöru og
þjónustu og sjá til þess að jafnvægi skap-
aðist. Andstæðingar vistarskyldunnar beittu
þessum hagkenningum fyrir sig í málflutn-
ingi sínum. Jón Jónsson sagði það t.d. ekk-
ert óumflýjanlegt lögmál að ef kaupið hækk-
aði flykktust menn að sjónum, það færi
alfarið eftir árferðinu hverju sinni því kaup-
ið myndi lækka í slæmum aflaárum. Skúli
Thoroddsen sagði ýmsa vilja halda í vist-
AFNÁM VISTARSKYLDUNNAR
OG FRJÁLSLYNDISSTEFNAN
UMRÆÐAN UM ATVINNUFRELSI Á ÍSLANDI 1888–1893
Talsmenn vistarbandsins héldu uppeldislegu gildi þess
á lofti og vantreystu útveginum til að taka við öllum
þeim mannafla sem leitaði í sjávarbyggðirnar í at-
vinnuleit. Þeir sem vildu losa um vistarbandið eða í
besta falli afnema það með öllu ræddu mjög um þá
hagræðingu sem það hefði í för með sér. Umræðan
endurspeglaði hugmyndalegar hræringar erlendis.
Húsbændur og hjú í lok 19. aldar að Stóruborg í Víðidal, um svipað leyti og Alþingismenn deildu um það hvort rýmka ætti ákvæði um lausamennsku í landinu. Eins og kunnugt er fór svo að vist-
arskyldan var í raun afnumin með lögum sem tóku gildi árið 1894.
E F T I R S I G U R G E I R
G U Ð J Ó N S S O N