Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 5
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JANÚAR 2001 5 var að ná völdum á öllum skaganum, bjarga sálum frá trúvillu og reka Mára aftur til Afríku. Þetta tímabil er vel þekkt undir heitinu la Reconquista. Helsti lífsmáti Spán- verjanna var að ráðast á ríkar borgir Mára og láta greipar sópa um þær eða skattleggja þær í formi gulls. Þjóðfélagskipunin var op- in í þessum kristnu konungsríkjum í þeim skilningi að karlmaður gat komist til vel- megunar, sama úr hvaða þjóðfélagsstiga hann kom. En það gerði hann með því að bjóða konungi þjónustu sína og taka þátt í hern- aði, helst gegn Márum. Ef hann varð farsæll biðu hans mikil auðæfi og sæmd. Ýmis kvæði og söngvar eru til frá mið- öldum Spánar sem end- urspegla þetta lífsvið- horf. Hetjukvæði á borð við El Cantar de mio Cid er kannski besta og þekktasta dæmið. En El Cid komst m.a. yfir mikil auðæfi þegar hann her- nam borgina Valencíu sem þá hafði verið undir stjórn Mára. Ungir menn, sem dreymdu snemma um að klífa met- orðastigann, ólust upp við frásagnir af þess kon- ar sigrum yfir Márum, svo og fjársjóðum og ríkidæmi sem þeim fylgdu. La Reconquista kristnu konungsríkjanna lauk á Iberíuskaganum undir stjórn kaþólsku konungshjónanna Isabel af Castillu og Fernando af Aragon með hernámi síðasta vígis Mára, Gran- ada, árið 1492. Landfræðilega séð hafði út- þenslustefnan náð endamörkum á skagan- um. Márarnir voru yfirbugaðir og kristin trú hafði náð undirtökum á öllum skag- anum. En þar sem samfélagskerfið hafði verið byggt upp í kringum þessa sterku út- þenslustefnu var ekkert eðlilegra en að halda henni áfram vestur yfir haf. Það kem- ur því ekki á óvart þegar spænskir sagnarit- arar líkja borg Azteka, Tenochtitlán, við glæsiborgir Mára. Spánverjarnir voru ein- faldlega að leika sama leikinn í Ameríku og forfeður þeirra á Iberíuskaganum, þ.e.a.s. að ráðast á borgir trúvillinga, vinna sálir og hljóta heiður og ríkidæmi. Þannig komst t.d. Francisco Pizarro yfir ógrynni af gulli þeg- ar borg Inka, Cuzco, féll í hendur hans. Sumar lýsingar frá samtíðarmönnum Piz- arro eru nánast nákvæmar eftirlíkingar á þeim atburði þegar El Cid réðst inn í hina gullríku Valencíuborg. Á eftir fjársjóðum Azteca og Inka var þjóðsagan um El Dor- ado þriðja gullundrið í nýja heiminum. Hin óstöðvandi sókn í þjóðsöguna var um leið eðlilegt framhald af aldargömlum hefðum úr heimalandi Spánverjanna. Lifað fyrir drauminn En leitin að El Dorado var ekki einungis langlíf fyrir tilstuðlan þessarar menningar- arfleifðar. Hið gífurlega stóra landsvæði sem átti eftir að kanna í Suður-Ameríku, hlutverk innfæddra svo og hið frjóa ímynd- unarafl Spánverjanna átti líka sinn þátt í að ílengja gullæði þeirra. Indíánarnir sögðu Spánverjunum jafnan að handan árinnar, fjallsins, skógarins eða sjóndeildarhringsins lægi El Dorado. Voru þeir að blekkja gull- sjúku landvinningamennina? Það eru yfir þrjátíu þúsund gullskartgripir í gullsafni þjóðarbanka Kolumbíu í dag, sem gefur til kynna að gull hafi víða verið til, þ.e.a.s. að El Dorado hafi kannski ekki eingöngu verið ímyndun eða blekking heldur byggð á ein- hverjum staðreyndum. Ýmsir hafa bent á að gullæði Spánverjanna hafi verið komið á það stig að það þýddi lítið fyrir indíánana að draga úr þjóðsögunni um El Dorado, því þá voru þeir einfaldlega sakaðir um lygar og voru jafnan pyntaðir eða drepnir fyrir vikið. Gonzalo Pizarro, bróðir Francisco, var t.d. þekktur fyrir að brenna innfædda eða láta hunda sína éta þá lifandi ef þeir sögðu hon- um ekki jákvæðar fréttir af El Dorado. Þessar vangaveltur eru vissulega vel hald- bærar en það er þó álit margra fræðimanna að innfæddir hafi ekki áttað sig á því magni gulls sem landvinningamennirnir sáu fyrir sér eða þeir hafi einfaldlega spilað með gull- æði Spánverjanna og sagt þeim það sem þeir vildu heyra í von að koma þeim burtu úr landi sínu og inn í víðáttu skóglendis Suður-Ameríku þar sem þeir áttu sjaldan afturkvæmt. Trúlega var létt verk að örva ímyndunar- afl Spánverjanna. Í Evrópu hafði safnast saman fjöldi af forvitnilegum hugmyndum og sögum í gegnum aldirnar og það var loks hægt að byggja á þeim í nýja heiminum sem var framandi og ögraði allri hefðbundinni skynsemi. Spánverjarnir létu ímyndunarafl- ið hlaupa með sig í gönur og fullyrtu t.d. að hafa séð ýmis fyrirbæri þessara sagna í Am- eríku. Nægir þar að nefna afmyndaðar ver- ur Acephali sem reyndust vera fræg skrímsli úr gamla heiminum, risar og dýr með mannshöfuð, verur sem höfðu andlit sín á brjóstkassanum, innfæddir sem voru bláir á lit með ferningshöfuð og svo hinn þekkti þjóðflokkur kvenna sem lifði án karlmanna og var seinna kenndur við Amazon. Sjaldan hefur raunveruleikinn og fantasían tekist að mynda eins sterka heild og á þessum tíma. Ef Evrópumenn fylltu Ameríku með æv- intýrasögum úr sínum eigin heimi, af hverju var þá ekki hægt að trúa á sögur úr nýja heiminum eins og El Dorado? Sagan um gyllta höfðingjann þótti vera jafn sönn og gull Mochtezuma, keisara Azteca og gull Atahualpa, keisara Inka. Spánverjarnir virt- ust því trúa statt og stöðugt að handan sjón- deildarhringsins væri að finna El Dorado. Líf margra þessara landvinningamanna var eins og líf Don Quijote de la Mancha, hugsjónamanni spænska rithöfundarins Miguel de Cervantes, í þeim skilningi að hyrfi draumurinn, þá væri ekkert til að lifa fyrir. En það var einmitt sagt um menn að þegar gullæði rynni á þá skipti það víst litlu máli hvort takmarkið væri raunverulegt eð- ur ei svo lengi sem það væri trúanlegt. Gonzalo Jimenez de Quesada, landvinninga- maður í Kólumbíu, er kannski besta dæmið um þessa óstöðvandi trú Spánverjans á að komast yfir gull og þá tálsýn sem knúði menn áfram til að verða stórmenni í þá daga. Quesada þessi fór í nokkra leiðangra inn í frumskóga Kólumbíu, þann síðasta árið 1569, þá 70 ára gamall. Í þeim leiðangri fylgdu honum 300 spænskir hermenn, 1500 indíánar, 1000 hestar auk dráttardýra. Þremur árum síðar sneri hann aftur með fá- eina hermenn og indíána og 18 hesta. Allt fylgdarlið hans dó úr sjúkdómum, hungri eða gerðist liðhlaupar. Quesada andaðist nokkru síðar beygður maður og gjaldþrota eins og svo margur annar sem lagt hafði af stað til að finna El Dorado, en vissi ekki hvar hennar væri að leita. Höfundur er magister í menningarsögu Rómönsku Ameríku. Samsett skreyting úr gulli og fjöðrum, hluti skreytingar sem Moctezuma astekafursti sendi Cortési og hann sendi síðan áfram til Spánarkonungs.               ! "   #    $ "     $                 Máni! – minn, ég sá þig gegnum gluggann, gekkst þú inn í svarta jarðar skuggann. Smátt og smátt þú huldist dimm- um dökkva, drifhvítar um fannir tók að rökkva. Ef þú værir alltaf svona dökkur yrði dapurt langra nótta rökkur. Út, – í frost ég fór að sjá þig bet- ur, finna hvernig myrkvast án þín getur. Upp af þér stóð lítið ljós er vakti, ljós frá jarðar hjúp – er ekki blakti. Silfurgullið sortadjúp þig hylur, sést í gegnum myrkvan er þig dylur. Síðan kom sem rönd af lampa- ljósi, ljómi glampar yfir mjöll og ósi. Aftur komstu glaður, geislahvít- ur, gleðst nú sérhvert auga sem þig lýtur. Föla ljósið, bjart á himni bláum blikar yfir jarðardölum lágum. Tungl og norðurljós með nætur- stjörnum, nóttin skín um hjarn – við jarð- arbörnum. RÓSA B. BLÖNDALS TUNGL- MYRKVI Á HRÍMKÖLDU, HEIÐSKÍRU VETRARKVELDI, KL. 19.30 TIL 20.00 10. JANÚAR ÁRIÐ 2001 Höfundur er skáld í Reykjavík. Ertu þarna einhvers staðar í alheims geimi ofan við skýin hvít handan við ljósið langt að baki blámanum einhvers staðar í órafjarlægum launkofum döggvotum myrkviðum slungnum úrgum stjörnuþokum um kringum en ekki hér? HALLDÓR ÁRMANN SIGURÐSSON AÐ BAKI BLÁMANUM Höfundurinn býr í Svíþjóð.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.