Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 8

Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 8
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JANÚAR 2001 E INHVER hafði orð á því við mig á dögunum að viðhorf mitt til leikhússins væri á þeim nótum að það væri á leiðinni til „and- skotans fyrir fullu húsi“. Og felst í þessum útúrsnúningi sú túlkun að flest sé hjóm eitt og ómerki- legheitum undirorpið sem birt- ist á fjölunum en áhorfendur láta sér vel líka. Má þetta á vissan hátt til sanns vegar færa þó kaldranalegt sé. Hinn hefðbundni leikhúsrekstur eins og hann hefur tíðkast hér á landi lengst af, og orðið ung- um mönnum fyrirmynd að rekstri einkaleik- húsa í borginni á undanförnum árum, er um margt stórgallaður og ólíklegur til að reka ís- lenska leiklist upp úr því afþreyingarfari sem hún hvílir í og hjakkar svo notalega eftir áleiðis til „andskotans fyrir fullu húsi“. Leikhússtjórn í íslenskum leikhúsum felst í því að fela einum einstaklingi listræna stjórn og setur hann þannig persónulegt mark sitt á stefnuna þann tíma sem hann gegnir starfinu. Lykilatriði í þessari hugsun er að hver einstak- lingur sé ekki við stjórn nema afmarkaðan tíma og þannig geti leikhúsið notið frumkvæðis hans og persónulegs smekks án þess að festast til langframa í tilteknu fari. Í lok áttunda áratugarins var tekin merk ákvörðun um ráðningartíma Þjóðleikhússtjóra þegar ákveðið var í lögum að enginn skyldi gegna starfinu lengur en átta ár að hámarki. Aðeins einn þjóðleikhússtjóri (Gísli Alfreðsson) af þeim fjórum sem gegnt hafa starfinu varð að hlíta þessum lögum til fulls og gegndi starfinu í nákvæmlega átta ár (1983-1991). Fyrir tveimur árum var lögum um Þjóðleikhús breytt á þann veg að þjóðleikhússtjóra má endurráða á fimm ára fresti þar til hann nær eftirlaunaaldri svo fremi hann sæki um og menntamálaráðherra vilji staðfesta ráðninguna. Fyrir leiklistarlíf í landinu er þetta veruleg afturför. Vandinn við þessa umræðu hefur alltaf verið sá að erfitt hef- ur reynst að skilja á milli þess einstaklings sem gegnir starfinu þá stundina og faglegrar um- ræðu um mikilvægi endurnýjunar í starfi þjóð- leikhússtjórans. Ástæður þess að svo nauðsynlegt er að end- urnýjun eigi sér stað eru skýrar. Listræn stjórnun leikhúss lýtur ekki sömu lögmálum og fyrirtækjarekstur. Það má jafnvel færa gild rök fyrir því að góð listræn stjórn og góð fjármála- stjórn fari ekki alltaf saman í leikhúsrekstri. Listrænn stjórnandi sem fer ekki troðnar slóð- ir, bryddar upp á nýjungum og tekur áhættu varðandi mannval og verkefni er eðli málsins samkvæmt ekki að taka öruggustu fjármála- ákvarðanirnar. Það má því lengi deila um hvað felst í orðalaginu „vel rekið“ leikhús. Bríet Héðinsdóttir, sú merka leikhúskona, sagði eitt sinn í viðtali að hún væri orðin hlynnt „menntuðu einveldi“ í leikhúsinu. Vafalaust hef- ur ekki hvarflað annað að henni á þeim tíma en að um tímabundið einveldi væri að ræða enda lögin um átta ára ráðningartíma þá í fullu gildi. Fleiri hafa tekið undir þetta sjónarmið um „menntaðan einvald“ við stjórnvölinn í leikhús- inu og lýst því fjálglega að það sé eina leiðin til að reka leikhús. Hópvinna og lýðræði hafi fyrir löngu gengið sér til húðar í leikhúsvinnu, það sé tímasóun að bíða eftir að allir fái að leggja eitt- hvað til málanna. Best sé að einn maður, leik- hússtjórinn, velji verkefnin, hann ákveði síðan hverjir leikstýri og hafi styrka hönd í bagga með hverjir leiki, enda hefur hann oftar en ekki valið verkefnin með ákveðna leikara í huga og fráleitt að leikstjórinn fari að breyta því. Útífrá heitir þetta að leikhússtjórinn og leikstjórinn hafi komist að samkomulagi um skipan leikenda í hlutverkin. Síðan er það hlutverk leikstjórans að virkja hópinn – sem hann valdi ekki – til listrænnar sköpunar á verki – sem hann valdi ekki – og ná þeim sjálfsagða árangri að sýningin verði sann- kallaður listviðburður byggður á frumsköpun og innblæstri þeirra sem að unnu. Þetta tekst yfirleitt ekki. Árangurinn er þegar best lætur vandaðar, vel unnar sýningar, fagmennska í fyrirrúmi, leikurinn góður og umgjörðin falleg, stílhrein eða hvað annað orð sem hafa á yfir það; en sem listræn frumsköpun veltir leiksýning eftir þessari forskrift litlu hlassi og skiptir eng- um sköpum. Vandinn við að meta hana sem slíka og láta ekki blekkjast af fagmennskunni er þó vissulega til staðar og segja má að hér á landi blómstri nú leiklistarlíf þar sem fagmennska og snyrtimennska koma iðulega í stað kröftugrar listrænnar sköpunar þar sem markmiðið er ekki að þóknast áhorfendum heldur ögra þeim á allan hátt. Þýski leikhúsfrömuðurinn Max Reinhardt lét eitt sinn svo um mælt að leikhús sem gengi sífellt á eftir áhorfendum sínum sæi aldrei annað en bakhluta þeirra. Má það til sanns vegar færa. Það er kannski tímaskekkja að ætlast til þess að leikhús í okkar borgaralega neyslusamfélagi gegni öðru en því listræna afþreyingarhlutverki sem það hefur gegnt um árabil. Að leikhúsið hafi hlutverk sem leiðandi afl í samfélaginu er kannski úrelt hugmynd. Gamaldags hugsjóna- mennska sem ekki á við lengur. Fólk tekur ekki fullt mark á leikhúsinu lengur. Leikhúsið er ekki tekið alvarlega. Þangað sækir enginn upp- lýsingar um samfélagsgerðina eða hugmyndir um gagnrýna umfjöllun. Hugmyndafræðilega er heldur enginn ágreiningur um stefnur innan leikhússins, þar róa allir á sömu mið þó áralagið sé misjafnt og veiðitækin ekki hin sömu. Allir sækjast eftir sama afla, sumsé aðsókn og vin- sældum. Ríkjandi hugmyndir um leikhús eru reyndar svo einfaldar að iðulega er spurt hvort þetta sé ekki eðlilegt, hvort leikhús án aðsóknar sé ekki eins og fiskur á þurru landi, mótsögn í sjálfu sér. Vísað er til þess að verk mestu leik- húsmanna sögunnar, Shakespeares og Moli- éres meðal annarra, hafi notið mikilla vinsælda á sinni tíð og þar með er réttlætingunni fundinn staður. Að ekki sé minnst á Grikkina. Auðvitað er þetta misskilningur. Hlutverk leikhúss í því samfélagi sem Shakespeare, Moliére og Grikk- irnir lifðu í var allt annað en nú á dögum. Þarna verður hvorki horfið til baka né gerður raun- hæfur samanburður. Gullöld leikhússins á Eng- landi er frá miðri 16. öld og fram undir tíma Cromwells og samtímis á Spáni með Lopez de Vega í fararbroddi. Í Frakklandi er 17. öldin talin gullöldin, tími Corneilles, Racines og Mol- iére. En ef horfa á til vinsælda eingöngu þá mætti segja að gullöld leikhússins í Bretlandi sé 19. öldin þegar söngleikir og leiksýningar með yfirmáta rómantísku yfirbragði (melodrama) voru ein helsta alþýðuskemmtanin. Úr þeim jarðvegi spruttu hins vegar engin bitastæð leik- verk og má af því draga nokkurn lærdóm. Á dögum Shakespeares sótti alþýða manna leik- sýningar til jafns við hærra setta þegna en þeg- ar Karl II. tekur við eftir daga Cromwells verð- ur leikhúsið afþreying yfirstéttarinnar, leikhúsin eru ekki lengur undir beru lofti og al- þýðunni er úthýst. Breytingin á 19. öldinni helst í hendur við iðnbyltinguna og vaxandi borgar- samfélag með tilheyrandi verkalýðsstétt. Leik- hús verður helsta afþreyingin þar til kvikmynd- irnar koma til sögunnar og taka við þessu hlutverki. Þá verður leikhúsið aftur athvarf hinna borgarlegri stétta og hefur verið það síð- an ef horft er til Vesturlanda. Þróunin hér uppi á Íslandi var á annan veg, fyrst og fremst vegna þess hversu seint mynd- uðust þéttbýliskjarnar sem eru forsenda fyrir leikhússtarfi. Leikfélag Reykjavíkur er stofnað 1897, um svipað leyti og aðdráttarafl alþýðu- leikhússins á meginlandi Evrópu er að dvína og kvikmyndirnar að halda innreið sína. Fyrstu áratugir 20. aldarinnar eru byrjunar- og þróun- arskeið íslenskrar leiklistar og frá upphafi eru sýningar Leikfélagsins – og annarra áhugaleik- félaga víða um land – alþýðuskemmtun, enda leiklistin áhugastarf fólks af öllum stigum þjóð- félagsins. Stofnun Þjóðleikhússins skapar í fyrsta sinn aðstæður fyrir atvinnumennsku í leiklist og þannig hefst leikstarfsemin á nýjan stall og viðmiðin verða önnur, en þó heldur leik- húsið alþýðuhylli sinni þrátt fyrir formfastari og borgaralegri umgjörð. Leikfélag Reykjavík- ur fetar síðan sömu slóð rúmum áratug síðar og verður atvinnuleikhús 1963. Þannig þróast hér tvö ný atvinnuleikhús samhliða með miklum samgangi sín á milli, listræn stefna þeirra er all- ar götur mjög svipuð þó áherslumunur sé frá einu ári til annars. Einsleitt yfirbragð leikhús- anna í listrænum skilningi stafar ekki síst af því að listræn stjórn beggja leikhúsanna er í hönd- um tveggja manna fyrstu 33 árin. Guðlaugur Rósinkranz sem þjóðleikhústjóri frá 1950–72 og Sveinn Einarsson sem leikhússtjóri LR frá 1963–72 og þjóðleikhússtjóri frá 1972–83. Undir stjórn þessara tveggja manna mótast atvinnu- leikhús á Íslandi og sú stefna sem þeir leggja leikhúsunum til í upphafi hefur haldist lítið breytt til þessa dags. Listræn hugmyndafræði tveggja helstu atvinnuleikhúsa landsins er því orðin ríflega hálfrar aldar gömul og þó hún hafi framanaf reynst giftudrjúg þá mætti kannski segja að tímabært væri að taka hana til gagn- gerrar endurskoðunar. Mótrökin við slíkum hugmyndum eru oftast þau að áhuginn og að- sóknin sé svo góð að gera megi því skóna að ís- lensk leiklist sé á réttri braut og leikhússtjórar undanfarinna ára hafi haft fingurinn á púls al- mennings. Með sömu rökum má benda á að verkefnaval leikhúsanna hefur tekið æ meira mið af því efni sem er á boðstólum allt í kringum okkur; söngleikir, gamanleikir og erlend dramatísk verk, ný og klassísk hafa verið í af- gerandi meirihluta. Þó vekur athygli þegar bor- ið er saman verkefnaval í Þjóðleikhúsinu ára- tuginn milli 1950–60 annars vegar og 1990–2000 hinsvegar, hversu svipað það er í öllum meg- inatriðum. Þetta mætti orða þannig að grund- vallarbreytingar í samfélaginu á þessu tímabili hafa ekki fundið sér listrænan farveg í íslensku leikhúsi. Undir stjórn Sveins Einarssonar hjá LR mótaðist meðvituð stefna um sviðsetningar nýrra íslenskra leikverka og hélt hann þeirri stefnu áfram eftir að hann kom í Þjóðleikhúsið. Á þeim árum varð til sú viðmiðun að fast að helmingur frumsýndra verka á hverju ári skyldi vera íslenskur og þó að það takmark næðist sjaldnast hefur þetta loðað við. Á tímum alþjóðlegrar fjöldamenningar er þetta hlutverk orðið enn brýnna en áður. Lengi vel var eitt aðalhlutverka atvinnuleik- húsanna ásamt stærsta leikhúsi þjóðarinnar (Útvarpsleikhúsinu), fólgið í þeim aðgangi sem þau veittu Íslendingum að leikbókmenntum heimsins, gömlum og nýjum. Gjörbreyttar að- stæður í rafrænni myndmiðlun og nánast óheft- um aðgangi alls almennings að myndbókasafni umheimsins hefur tekið þetta hlutverk af leik- húsunum á sama hátt og kvikmyndirnar tóku stóran spón úr afþreyingaraski hins vestræna leikhúss nær öld fyrr. Vandi nútímaleikhússins hér á Íslandi sem og víðar er fólginn í að finna sér annað hlutverk og merkara en það að bjóða bara upp á dýrari og listrænni valkost á ofmettuðum markaði sjón- rænnar afþreyingar. Hvort skilgreina eigi hlut- verkið fyrst og leika það síðan, eða leika af fingrum fram og skoða árangurinn eftirá er eitt ágreiningsefnanna; sumir segja að listin og þar með talin leiklistin finni sér þann farveg sem hún eigi skilinn. Þetta er rómantísk og úrelt hugsun í upphafi nýrrar aldar þar sem gera má þá kröfu til leikhússins að það taki afstöðu til þess flókna samfélags sem það er hluti af og birti nýjar hugmyndir um það í stað endurunn- inna spegilmynda. Í stað þess að upphefja sig sem spegil samfélagsins ætti leikhúsið að gegn- umlýsa eigið samfélag og andæfa gegn alþjóð- legri fjöldamenningu. Annars er hætt við að út- úrsnúningurinn hér í byrjun greinar verði að áhrínsorðum og leikhúsið dagi uppi á nýrri öld sem hugmyndasnauður ómerkingur þrátt fyrir ótvírætt skemmtigildi og að sjálfsögðu „fyrir fullu húsi“. T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN Ljósmynd/Vignir Íslenskt nútímaleikhús. Mýs og menn í uppfærslu LR 1954. LEIT AÐ VERÐUGU HLUTVERKI E F T I R H ÁVA R S I G U R J Ó N S S O N Höfundur er leikhúsfræðingur og blaðamaður á Morgunblaðinu.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.