Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MARS 2001 3
A
Ð undanförnu hefur hug-
takið sjálfsvirðing heyrst
víða í fjölmiðlum og á
öðrum opinberum vett-
vangi. Þetta er fallegt
orð, gegnsætt eins og
mörg önnur íslensk, og í
því felst hvernig ein-
staklingar meta sjálfa sig. Hins vegar liggur
ekki í augum uppi hver mælikvarðinn er.
Getur verið að fólk skuli meta sig eftir þeim
verðmiða sem það leggur á störf sín og próf-
gráður? Sé svo hlýtur láglaunamaðurinn að
hafa afar takmarkaða sjálfsvirðingu en sá
sem klifið hefur fimlega upp launastigann
getur með sanni breitt úr sér án tillits til
mannkosta. Þetta finnst mér leiðinlegur
hugsunarháttur og óviðeigandi en því miður
furðu almennur. Að minni hyggju er sjálfs-
virðing huglægt ástand sem á lítið skylt við
beinharða peninga. Raunar var ég orðin ríg-
fullorðin þegar ég gaf þessu hugtaki gaum
en tek svo djúpt í árinni að það hafi haft
hausaskipti á rótgrónum viðmiðum sem
voru næsta einföld og fávísleg og áttu ým-
islegt skylt við þá merkingu sem margir
virðast leggja í það nú um stundir.
Ég var stödd úti í Danmörku á heimili
aldraðs fjölskylduvinar. Hann hafði þá sér-
stöku útgeislun sem fylgir þroskuðum og
háttvísum einstaklingum enda naut hann al-
mennrar virðingar þótt hann hefði hvorki
safnað að sér auði né metorðum. Heimili
hans hefði aldrei hlotið náð fyrir ritstjórum
Bo bedre þótt þar stafaði hlýju af hverjum
hlut, ekki síst rykföllnum bókastöflum og
þar skartaði íslenski fáninn á stuðlabergs-
stalli þótt húsráðendur væru danskir í húð
og hár. – Já, sjáðu til. Ég þekki sorphirðu-
mann, sem fann þennan grip í rusli, og þar
sem hann vissi að ég hefði áhuga á Íslandi
þurrkaði hann af honum óhreinindin og
færði mér að gjöf, – sagði hann.
En að þessu sinni var íslenski fáninn ekki
umræðuefnið heldur útprjónaðir ull-
arsokkar sem hann hafði þegið í tilefni sjö-
tugsafmælis síns. – Þeir eru mér meira virði
en flest annað sem ég fékk á þeim merk-
isdegi, – sagði hann. – Háöldruð frænka mín
prjónaði þá. Hún er nýkomin á elliheimili og
ég var svo hræddur um að hún glataði við
það sjálfsvirðingunni. En þessir sokkar sýna
að hún heldur henni enn. Sjálfsvirðingin er
nefnilega það sem öllu skiptir. Glati maður
henni er ekkert eftir.
Einhvern veginn mundi ég ekki eftir að
hafa heyrt orðið sjálfsvirðing þótt sjálfsagt
hefði það sveimað fyrir eyrunum án þess að
ég hefði gefið því gaum. En í þessu sérstaka
samhengi öðlaðist það svo djúpa og tæra
merkingu að þarna var líklega á ferðinni
eitthvað sem vísir menn myndu kalla hug-
ljómun og hefur hún fremur magnast en
fölnað með árunum. Í rauninni ætti sjálfs-
virðingin að vera það leiðarljós sem fylgir
sérhverjum einstaklingi frá fyrstu bernsku-
sporum þar til kraftar hans eru á þrotum og
hann sofnar að endingu svefni hinna réttlátu
en réttlátur maður hlýtur að hafa borið virð-
ingu fyrir sjálfum sér.
Ég tók það ekki fram að ég og vinurinn
minn danski höfðum afar ólíkar lífsskoðanir.
Hann var íhaldsmaður af gamla skólanum
og mikill föðurlandsvinur enda hafði hann
upplifað skelfingar heimsstyrjaldarinnar
fyrri undir hernámi Þjóðverja. Hann hafði
fylgst með ógnarstjórn og alræði og honum
varð tíðrætt um hvernig þjóðir Austur-
Evrópu lokuðust að baki rússnesku járn-
tjaldi án þess að fá rönd við reist. Hann trúði
á fullkomið skoðanafrelsi og reisn ein-
staklingsins. Engar alræðisstjórnir höfðu
nokkru sinni ógnað tilveru minni né granna
minna og heimsmyndin var svo einföld að
jöfn skipting auðs, félagslegar lausnir og af-
nám hvers kyns misréttis áttu að leysa allan
vanda. Samkvæmt því var einstaklings-
hyggja af hinu illa. Slík sjónarmið voru al-
geng meðal minnar kynslóðar á sjöunda ára-
tugnum, jafnvel lengur, og trúlega hefur
hugtakið sjálfsvirðing flokkast undir ein-
staklingshyggju af verstu gráðu enda heyrð-
ist það ekki oft.
En þar sem ég horfði á þennan sannfærða
íhaldsmann með ullarsokkana frá frænku
sinni í höndunum við hliðina á íslenska fán-
anum, sem hirtur hafði verið af dönskum
ruslahaug, varð mér ljóst að hann var meiri
mannvinur en flestir þeir sósíalistar sem ég
hafði borið mesta lotningu fyrir. Og ég gerði
mér jafnframt ljóst að útgeislun hans fólst í
sjálfsvirðingunni sem hann áleit hin æðstu
verðmæti. Sú kennd kom fram í störfum
hans og allri háttsemi – ekki síst þeirri virð-
ingu sem hann bar fyrir öðrum og skoðunum
þeirra. Þetta var gagnvirkt á sama hátt og
virðingarleysi býður heim óvirðingu. Af
þessu hef ég dregið ómetanlegan lærdóm.
Nú kann einhver að spyrja hvernig menn
öðlist sjálfsvirðingu. Svarið hefur eiginlega
þegar komið fram. Hún er gagnvirk. Með
því að koma fram við aðra af háttvísi og virð-
ingu uppskerum við oftast slíkt hið sama.
Það sem maður gerir öðrum speglast til
baka. Góðar tilfinningar endurkastast til
okkar og á sama hátt og hinar slæmu. Þetta
birtist ekki síst í kennslustarfi. Með því að
bera virðingu fyrir nemendum, meta þá að
verðleikum og uppörva svara þeir iðulega í
sömu mynt og leggja sig fram. Verði manni
hins vegar á að vanmeta þá og hrakyrða
,,versnar allur vinskapur“ eins og segir í
Hávamálum. Í því kvæði er líka brýnt fyrir
ríkum sem fátækum að virða sjálfa sig til
sálar og líkama svo að hér eru á ferðinni
ævaforn sannindi sem hvorki geta rúmast í
innan ramma laga eða falist í félagslegum
lausnum eingöngu, hversu góðar sem þær
kunna að vera.
Hollur er heimanfenginn baggi, segir
gamalt máltæki. Grandvarir og ástríkir upp-
alendur leggja að sjálfsögðu grunn að sjálfs-
virðingu hjá börnum sínum með því að vega
og meta þarfir þeirra og efla þá kosti sem
þeir eru búnir. Á sama hátt geta ósann-
gjarnar kröfur og fyrirlitning skekið þennan
grunn snemma á æskuárunum og stuðlað að
sjálfsafneitun og annarri vanlíðan. Oft hefur
verið bent á að börn, sem ekki eru metin að
verðleikum heima fyrir, eiga erfitt upp-
dráttar í skóla og meðal jafnaldra og þeim er
hættara en öðrum að temja sér óæskilega
hegðun á unglingsárum. Bagginn að heiman
getur nefnilega orðið að fargi sem þrúgar
einstaklinginn alla ævi. Ýmsar stofnanir
samfélagsins og sértæk úrræði létta róð-
urinn með ýmsum hætti en þær eiga ekki að
svipta menn ábyrgð, allra síst á sjúkum ást-
vinum, öldruðum og vanheilum. Ræktarsemi
og kærleiksþel stuðlar að bættri líðan þeirra
og sjálfsvirðingu – en án hennar er ekkert
eftir eins og danski öðlingurinn tók til orða.
Um leið og hann sagði mér frá frænku
sinni og ullarsokkunum rifjaðist upp fyrir
mér ógleymanleg minning frá sokkabands-
árum mínum í blaðamennsku. Ég var að
skrifa greinaflokk um málefni þeirra sem þá
hétu vangefnir en kallast nú þroskaheftir. Á
því sviði höfðu þróast marvísleg úrræði og
aðbúnaður þótti almennt góður. Leiðin lá
um ýmsar vel búnar stofnanir, vistmenn
voru misjafnlega á sig komnir og ég gekk
um, vorkunnlát á svip, eins og mér þótti
hæfa tilefninu. Á einni vinnustofunni, þar
sem fólk sat niðurlútt og svipbrigðalitið við
föndur, veifaði til mín brosandi kona. Hún
benti stolt á dúk sem hún var að hekla með
fallegu mynstri. Ég reyndi að tala við hana
en hún reyndist algerlega málstola – hamp-
aði bara dúknum sínum með gleðibjarma í
augum.
Starfsmaður lét þess getið að móðir henn-
ar hefði líklega kennt henni handbragðið og
þá brosti hún alveg út að eyrum. Bros henn-
ar var skærasta ljósið sem ég eygði á þessu
ferðalagi um stofnanir vangefinna. Það var
bros sjálfsvirðingarinnar.
BROS SJÁLFSVIRÐ-
INGARINNAR
RABB
G U Ð R Ú N E G I L S O N
JÓNAS HALLGRÍMSSON
TIL BJARNA
THORARENSEN
„Hans undir rætur
hverfðu tungu“:
sýndu þeim sandgröf
sögurnar góðu;
sýndu þeim it snauða,
sópaða brjóst,
illum öndum
opið að byggja.
„Hans undir rætur
hverfðu tungu“:
öllum þeim átta
í eyra seg:
landtjón, lýðtjón,
lokinn sóma,
þegnskyldurof
og þaðana verra.
Jónas Hallgrímsson (1807–1845) hefur stundum verið sagður sporgöngumaður
Bjarna Thorarensen. Sagt er að Bjarni hafi látið svo ummælt að sér væri best að
hætta að yrkja eftir að hann las Gunnarshólma Jónasar.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
9 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 Á R G A N G U R
EFNI
Heimildagildi
fornleifa er umfjöllunarefni Orra Vésteins-
sonar í grein sem hann nefnir Um hvað eru
fornleifar heimildir? Orri segir að til sé að
verða félagsleg fornleifafræði landnáms-
aldar og sjálfstæð orðræða um hana.
Að lesa myndir
nefnist önnur grein Rögnu Sigurðardóttur
um orð í myndlist fyrr og nú. Listamenn
sem koma við sögu að þessu sinni eru eink-
um Carlo Carrà, René Magritte, Paul Klee,
Kurt Schwitters og Marcel Broodthaers.
Þéttbýlishefð
á Íslandi er umfjöllunarefni Péturs H. Ár-
mannssonar þar sem hann heldur því fram
að á fyrri hluta tuttugustu aldar hafi orðið
til vísir að merkilegri þéttbýlishefð hér á
landi sem óumdeilanlega sé hluti af ís-
lenskri menningu.
Náttúrusýnir
er yfirskrift sýningar á franskri nítjándu
aldar landslagslist sem er að hefjast í
Listasafni Íslands. Þar eru ennfremur verk
eftir hollenska og flæmska listamenn frá
sautjándu öld sem voru um margt boðberar
þess sem átti eftir að setja svip sinn á þróun
landslagsmálverksins í Evrópu á þeirri
nítjándu.
FORSÍÐUMYNDIN
CANTELEU eftir Jean-Baptiste Corot, olía á striga, 1872. Verk á sýningu Lista-
safns Íslands, Náttúrusýnir. Ljósmynd: Kjartan Þorbjörnsson.