Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2001, Blaðsíða 9

sónur úr sögum Halldórs Laxness, einsog
Jón Hreggviðsson, Árna Magnússon og Ólaf
Kárason.
...
Hafi menn litið á fornsögurnar sem ein-
hvers konar sagnfræði hefur skilningurinn á
veruleikanum líka verið annar. Galdrar, furð-
ur og yfirskilvitlegir atburðir, einsog víða er
að finna í fornsögunum, myndu seint stan-
dast próf vísindalegrar sagnfræði. En þá er
þess að gæta að hugarheimur manna til forna
var annar. Og hér birtist okkur athyglisverð
þversögn, nefnilega að þeir skáldsöguhöf-
undar sem telja má sögulega sinnaða hverfa
oft í heimssýn sinni aftur fyrir daga upplýs-
ingar og skynsemishyggju, en án þess að ein-
falda margbrotinn nútímaveruleikann. Þeir
hverfa aftur fyrir daga skáldsögunnar áður
en hún fæddist með sinni einstaklingsvitund
en yfirgefa ekki heldur það tilverustig henn-
ar eða upplausn þess á síðustu öld. Samt held
ég ekki, sé sköpunarferlið skoðað, að slíkar
nútímasögur verði til út frá þaulhugsaðri að-
ferð. Aðferð skáldsögunnar býr að hluta í
dulvitund tímans og öðlast ekki meðvitund
um eigin samsetningu fyrr en hún er klædd
og komin á ról, ef hún þá öðlast þá meðvit-
und. Á yfirborðinu er slík saga skemmtisaga
sem vekur til umhugsunar og hittir á mót-
tökustöðvar lesandans eða ekki, en þær eru
síðan margbreytilegar og ólíkar.
...
Í nútímasögunni ryðjast þjóðsögur, goð-
sögur og munnmæli inn í hinn smágerða heim
sem með sínum hætti er tjáning á öllum
heiminum. Og þá er kominn tími til að spyrja:
Hver er munurinn á hinni nútímalegu hvers-
dagssögu sagnfræðinganna, stundum nefnd
einsaga, og hinni margræðu veröld skáldsög-
unnar? Ég treysti mér ekki til að svara því,
nema hvað hin tilbúna veröld skáldsögunnar
er að miklu leyti tilbúningur, sama hve ann-
álseðlið er mikið eða hve margar staðreyndir
búa að baki, en það er einsaga sagnfræðings-
ins væntanlega ekki því að annars væri hún
ekki sagnfræði. Nú gildir auðvitað það sama
um sagnfræðinga og rithöfunda, að ritleikni
þeirra er mismikil, og það að sagnfræðingur
bregði á leik í stíl og sviðsetningu, eða jafnvel
sjónarhorni, veltur einvörðungu á því hvern-
ig til tekst, hvort tilfinningin sem textinn
miðlar eigi sér hlutlæga samsvörun, einsog
það heitir í bókmenntunum, því að krafan um
trúverðugleika er auðvitað enn meiri í rit-
verki sagnfræðingsins. Með öðrum orðum má
gera ráð fyrir að skáldsaga búi yfir mörgum
og mótsagnakenndum þáttum frá sagnfræði-
legu sjónarmiði enda sá skilningur oft
ríkjandi í skáldskap að tími sé ekki til sam-
kvæmt tímatali sagnfræðinnar, að allur tími
sé að eilífu til staðar, að verið sé að fjalla um
sammannlega þætti og svo framvegis, að sér-
hver höfundur búi sjálfur til forvera sína
einsog Jorge Luis Borges orðaði það.
IV
„Sagnaskáld eru annálahöfundar í hjarta
sínu en ævintýrasmiðir að íþrótt,“ segir Hall-
dór Laxness. „Sannleikur er þeim hugtak úr
háspekinni. Jafnvel orðið sannleikur eitt
saman felur í sér ógeðfelda rétttrúnaðarhug-
mynd sem krefst viðurkenningar í eitt skifti
fyrir öll með tilstilli einhvers konar einok-
unar. Í þeim tilfellum þar sem sannleikur
merkir ekki goðsögn um staðreyndir, merkir
hann goðsagnir án staðreynda. Hugtök yf-
irleitt, en þó einkum tilbúnar skilgreiningar,
eru góðum skáldsagnahöfundi lítt hugarhald-
in. Honum fellur ekki að líta á veröldina eins-
og hólinn þar sem Opinberunin birtist, held-
ur plássið þar sem staðreyndir gerast; og
hann gerir sér mat úr staðreyndum eftir því
sem þær ber að, einni í senn. Sögumanni sem
gleymir staðreyndum vegna áhuga síns á Op-
inberuninni eða boðun sannleikans, honum
hættir til að lenda í sala með helgisagnarit-
urum.“ Já, sannleikurinn er undarlegur leik-
ur. Það sem var laukrétt fyrir tíu árum er
haugalygi í dag. Skynsemi gærdagsins
hljómar sem framandi særingarþula. Kenn-
ingar, sem borið hafa uppi heilar aldir, enda
sem litlir skýringartextar í alfræðiorðabók-
um. Sá hugsunarháttur sem við tengjum
fornri sagnalist er að mörgu leyti andhverfur
lífsskilningi efnishyggjunnar. Er ekki ís-
lenska draugatrúin skyldari austrænum end-
urholdgunarkenningum en vestrænni skyn-
semishyggju? Hinn sanni vísindamaður lærir
jafnmikið af hinum röngu niðurstöðum og
þeim réttu en handhafar sannleikans víkja
aldrei frá sannfæringu sinni og halda í sína
bjargföstu trú sama hvað dynur yfir. Ef
kenningin passar ekki við raunveruleikann
hefur raunveruleikinn á röngu að standa.
Kenningin er ekki epísk.
...
Epík er skilgreind sem viðleitni manna til
að varðveita eftirminnilega reynslu. Epískur
höfundur stendur andspænis viðfangsefni
sínu og skoðar það úr fjarlægð. Slíkar frá-
sagnir eru vanalega í þátíð og þriðju persónu.
Nútímabókmenntirnar eru fyrir löngu
búnar að fokka þessu upp, einsog ungling-
arnir segja. Blikktromma Günters Grass er
til dæmis saga sem varðveitir eftirminnilega
reynslu og þar stendur höfundur andspænis
viðfangsefni sínu og skoðar það úr fjarlægð.
En sagan er bæði í nútíð og þátíð og sögð í
fyrstu persónu, af sögumanni sem flestir
myndu telja frekar ótrúverðugan.
Merkir epík það sama í sagnaskáldskap og
sagnfræði? Er sagnfræði kannski sagna-
skáldskapur án ævintýris eða fabúlu? Hvað
þá með sagnfræðinginn? Hver er staða hans í
verkinu? Að hve miklu leyti er miðlunin,
tungumálið, stíllinn, hluti af verkinu og þeirri
sögu sem það vill koma til skila? Slíkt er auð-
vitað óaðgreinanlegt í skáldsögu. Þar er
formið hluti af innihaldinu og frásögnin mót-
ast af því hvernig hún er sögð.
...
„Íslenskir sagnfræðingar hafa fyrir löngu
lokað sig inni í fílabeinsturni rannsóknar-
sagnfræðinnar,“ segir í grein í Skírni frá
árinu 1996 og ljóst er að það sem menn kalla
einsögu er tilraun til að brjótast út úr þessum
fílabeinsturni, það er að segja sé þetta rétt.
Mín skoðun er sú að hvort heldur um er að
ræða sagnfræði eða sagnaskáldskap sé engin
ein aðferð rétt. Hlið við hlið eru ótal greinar
sem allar þurfa að njóta sín. Það eru alltaf ell-
efu önnur viðhorf. Svonefnd rannsóknar-
sagnfræði og einsaga eiga að vera hvor ann-
arri styrkur, fremur en að vegast á í
einhverjum aðferðarfræðilegum sparðatín-
ingi. Lesandinn bíður eftir fróðleiknum sem
sagnfræðingarnir leggja á borðið en vill síður
týna sér í einhverri fegurðarsamkeppni að-
ferða.
Innan skáldsögunnar eru ótal viðhorf og
aðferðir á lofti og þegar öllu er á botninn
hvolft tel ég að það sýni lífsanda skáldsög-
unnar. Hin epíska skáldsaga er einsog
svampur sem virðist geta drukkið allt í sig,
jafnvel atlögur að sér og uppreisnir gegn sér.
Enginn skáldsagnahöfundur í nútímanum
kemst framhjá þeim atlögum og uppreisnum.
Að fylgja einni stefnu í skáldskap er álíka fá-
ránlegt og að styðja sama stjórnmálaflokkinn
allt sitt líf. Ef höfundur gerir til að mynda
surrealismann eða þjóðfélagsraunsæið að
boðskap sem ekki megi víkja út frá er eins
víst að saga hans lendi í þröngu einstigi. Þá
er aðferðin einungis áhugaverð sakir sinnar
eigin tímaskekkju.
Nútímaskáldsagan er löngu búin að
sprengja af sér allar kreddur einnar aðferð-
ar. Í henni hafa allar aðferðir lent í einum
hrærigraut, eða réttara sagt, hún þarf að
grípa til allra meðala án þess að nokkurt
þeirra sé sérstaklega á lyfseðli hennar.
...
Á milli hinnar viðurkenndu sagnfræði og
skáldsögunnar er sagnaþátturinn einsog
barn sem enginn vill kannast við að eiga. Á
sviði sagnaþáttarins höfum við átt marga frá-
bæra höfunda sem lítillar eða engrar viður-
kenningar hafa notið. Þeir hafa verið álitnir
annars flokks rithöfundar og þriðja flokks
sagnfræðingar. Hér mætti nefna höfunda
einsog Brynjúlf frá Minna-Núpi, Gísla Kon-
ráðsson, Magnús Björnsson frá Syðra-Hóli
og fleiri og fleiri, en sagnaþátturinn lifir góðu
lífi, meðal annars hjá virtum skáldum einsog
Þorsteini frá Hamri og Hannesi Péturssyni.
Sagnaþátturinn er líklega eitt langlífasta
formið í bókmenntasögu okkar.
Hvatinn á bak við skáldsöguna og hvers-
dagssöguna eða einsöguna er ekki ósvipaður:
að skilja fólk á eigin forsendum og komast
handan almennra sanninda, stofnanaviðhorfa
sem oft enda sem tugga, yfirbreiðsla og ein-
faldanir. Skáldsagan og einsagan mynda
ákveðið sniðmengi í skilningi á mannlífi, að
komast hjá stofnanasögu og mikilmennasögu
inn í lífskviku atburðanna.
...
Það sem kallað er einsaga er rannsókn-
araðferð í sagnfræði og breytist seint í skáld-
sögu. Hins vegar er ekki útlokað að skáld-
saga beri keim af einsögu. Hið smáa samfélag
skáldsögunnar sem speglar allan heiminn.
Upplýsingagildi skáldsögunnar mun alltaf
vera afstætt. Eftir lestur Heimsljóss er
þekking okkar á sögu niðursetninga og töku-
barna ef til vill lítið meiri en hún var fyrir, en
skilningur okkar á tilveru þeirra er allur ann-
ar. Skáldsöguhöfundur endurskapar tímann,
auðvitað á grunvelli staðreynda, en líka á
grundvelli tilfinninga. Auga hans fyrir því
hvað er fréttnæmt og hvað ekki byggist
fremur á innsýn og lífsskilningi en vísinda-
legri natni. Hvort hann fylgir því sem sann-
ara reynist er alls ekki víst, því sannleikurinn
er sjaldnast hlutlæg staðreynd í skáldskap.
Að öllum líkindum er afstaða skáldsagna-
höfundar til heimilda og þekkingar önnur en
sagnfræðingsins. Skáldsagnahöfundurinn
þarf vissulega að kynna sér efnið sem hann er
að fjalla um, en verkið verður til á einhverju
svæði á milli þess sem hann veit og veit ekki, í
öryggi vissunnar, í frjósemi óvissunnar.
Höfundur er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MARS 2001 9
Á
áttunda áratugnum bar
nokkuð á því sem kall-
að er „opið ljóð“ í ís-
lenskri ljóðagerð. Í því
felst að sneiða hjá svo-
kölluðum ljóðrænum
tilþrifum svo sem lík-
ingum, persónugerv-
ingum, myndhverfingum, færslu milli
skynsviða eða táknum. Tónninn er nálægt
hverdagsmáli, myndmálið einfaldar beinar
myndir og stíllinn blátt áfram með eðli-
legri orðaröð. Þetta er svo sem hvorki nýtt
né nýstárlegt fyrirbæri og má nefna sem
dæmi Jacques Prévert í franskri ljóðlist
og bók hans Paroles (1945), sem Sigurður
Pálsson kallar reyndar Ljóð í mæltu máli í
þýðingu sinni (Mál og menning, 1987). Ein-
hvern tíma var talað um að rata hið þrönga
einstigi milli skáldskapar og leirburðar, en
í þessu fyrirbæri snýst galdurinn um að ná
fram myndrænni stemningu sem talar til
lesandans milli línanna og birtir með því
víðari skírskotun en orðin segja til um, –
þrátt fyrir einfaldleika í málbeitingu. Þetta
kann að sýnast auðvelt, en er í raun mikill
vandi. Það er nefnilega næsta torvelt að
ganga svo nálægt hversdagsmáli án þess
að glata skáldlegum áhrifum. Finnlands-
sænska skáldið Lars Huldén er dæmi um
útsmoginn meistara í þessari listgrein.
Jóhann Hjálmarsson hefur gripið til
þessarar aðferðar, einkum í bókunum
Myndin af langafa (1975), Dagbók borg-
aralegs skálds (1976) og Frá Umsvölum
(1977). Af þess konar tagi er mynd Jó-
hanns af marsmorgni í Reykjavík sem hér
birtist. Þetta er opið ljóð, en þó ekki gal-
opið. Þar er ein líking („líkt og á hvíld-
ardegi“), og ég þykist greina þar tákn, þótt
slíkt sé að sjálfsögðu háð skilningi lesand-
ans. Ljóðið er sambland af mynd og atvik-
um og felur í sér eins konar frásagnar-
kjarna, enda líður nokkur tími frá upphafi
þess til loka, – um það bil tvær klukku-
stundir. Mælandinn (eða frásagnarröddin)
er alvitur, því að hann sér samtímis yfir
Reykjavík og nunnu að biðjast fyrir í kap-
ellunni í Landakotsspítala, – og heyrir
hvað hún segir. Eða réttara sagt, skynjar
að bænarmál hennar er framandi, Guð
einn skilur það. Í upphafi er dögun, him-
inninn rétt farinn að lýsast og lýsandi
krossinn á Hallgrímskirkju bjartur, en
fölnar í birtunni við sólris. Augljós tengsl
eru milli ljóssins í kapellunni, bænar nunn-
unnar og ljósakrossins á kirkjunni. Dag-
urinn vaknar, borgin vaknar, menn vakna,
– en einn maður vaknar ekki. Og einmitt
þar, í lokin, finnst mér skáldið segja of
mikið og ekki treysta lesanda sínum full-
komlega. En að vísu getur aðferð hins
opna ljóðs leitt til slíks. Mér finnst sem sé
að tveimur síðustu línunum sé ofaukið.
Hér ætti að nægja að skilja lesandann eftir
með myndina af svörtum bíl, sem ekið er
frá Landakotsspítala. Hann hlýtur að
skilja strax hvað í því felst.
En hversu langt skal ganga í umfjöllun
og túlkun? Hægt er að velta ýmsu fyrir
sér. Nunnan er að biðja fyrir þeim sem
lést, í óeigingjörnum kærleika sínum. Lýs-
andi kross kann að vera tákn fyrir von
þeirra sem aðhyllast kristna trú. Hann lýs-
ir í myrkri nætur og erfiðleika (hér við
dauðsfall), en fölnar er menn vakna til
starfa sinna og sýnist fjarlægur vegna
birtunnar, – gleymist í önn hversdagsins.
Lífið heldur áfram, fagur dagur rís, þótt
einn sé horfinn úr tölu lifenda. Tónn ljóðs-
ins er stillilegur, lýsingar hlutlægar, allt er
eðlilegt og óumflýjanlegt, mannsláti verð-
ur að taka eins og öllu öðru sem við ráðum
ekkert við.
PS: Í rauninni má segja að þetta ljóð
fjalli um hið sama og Skógarhind Davíðs
Stefánssonar sem ég rýndi síðast hér í
Lesbók 3. febrúar sl. – um óumflýjanleika
endaloka lífsins sem heldur áfram þótt
einn sé horfinn. Þar var sjónum beint að
hindinni, að þeim sem hvarf, en í lokin
dregin upp mynd af öllum hinum. Hér er
áherslan ekki eins mikil á hinum látna – og
mynd nunnunnar og krossins bendir til
trúarlegrar afstöðu (sem gætti reyndar
einnig í ljóði Davíðs þótt með öðrum hætti
væri). Jón Þ. Björnsson í Borgarnesi hefur
bent mér á að hann telji upphafsmynd
Davíðs sótta í ljóð eftir Stein Steinarr er
birtist í bók hans Ferð án fyrirheits (1942)
og heitir Skógur. Þar eru þessar línur:
Í vonlausri angist hin helsærða hind
inn í skógarins fylgsni flýr.
Telur Jón að Davíð velji ljóði sínu nafn
með beinni tilvísun í þetta ljóð og finnst
honum sem umfjöllun um ljóð Davíðs sé
ekki fullgerð „án þess að Steins sé getið“.
Ég þakka honum fyrir þessa ábendingu.
MARSMORGUNN
Í REYKJAVÍK
JÓHANN HJÁLMARSSON
N J Ö R Ð U R P. N J A R Ð V Í K
LJÓÐRÝNI
Á sjöunda tímanum
loga ljós
í kapellunni í Landakotsspítala.
Þar er útlend systir að biðjast fyrir
á máli sem aðeins Guð skilur.
Himinninn er farinn að lýsast í austri.
Það er logn og fjögurra stiga frost.
Turn Hallgrímskirkju gnæfir yfir hús og fjöll
með lýsandi krossi.
Í fáum húsum er ljós,
fáir eru á ferli
og fátt um bíla
líkt og á hvíldardegi.
En það varir ekki lengi.
Þegar sólin kemur upp
rétt fyrir hálf níu
er borgin vöknuð
og krossinn á Hallgrímskirkju
sýnist fjarlægur
vegna birtunnar.
Frá Landakotsspítala ekur svartur bíll
með einhvern sem ekki mun fá að sjá
þennan fagra dag.
(Dagbók borgaralegs skálds, 1976)