Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MARS 2001
F
yrir mörgum árum leigði ég mér
vinnuaðstöðu í kjallara við
Grettisgötuna. Leigan var lág,
staðurinn góður. Ég gekk um-
hverfis húsið um dyr á hárri tré-
girðingu, opnaði útidyrnar og
stóð á ganginum. Inn af honum
voru tvö herbergi og klósett. Ég
vann í öðru herberginu. Þar var gamalt ferm-
ingarskrifborð, tölva sem nú væri álitin forn-
gripur og bækur. Í hinu herberginu geymdi
ég kassa sem ekki komust fyrir á heimilinu. Á
borðplötu var sjálfvirk kaffivél. Nú er það
kunnara en frá þurfi að segja hve náið sam-
band er á milli kaffidrykkju og ritstarfa. Í
Mannkynssögu Ólafs Hanssonar segir í yf-
irliti um menningu Frakka: „Balzac var mik-
ill rithöfundur. Hann dó úr kaffieitrun.“
Margir hafa hent gaman að þessari sagn-
fræði en hún er ekkert verri en hver önnur.
Mörgum árum fyrr sótti ég tíma í sagnfræði
hjá Ólafi Hanssyni. Á skrifstofu hans var
ekki mikið um þykkar fræðibækur en hill-
urnar fullar af pappírskiljum, aðallega leyni-
lögreglusögum. Fræðiritin geymdi hann inni
í sér. Það var stórmerkilegt að kynnast Ólafi
Hanssyni, ekki síður en fræðigreininni sem
hann kenndi. Þetta var á áttunda áratugnum
og menn höfðu ákveðnar skoðanir, ekki síst á
sögunni. Heimurinn var að breytast og rétt
söguskoðun, það var málið. Nú er frá því að
segja að einhverju sinni í tíma hjá Ólafi
Hanssyni varpaði hann fram spurningu. Ekki
man ég lengur um hvað sú spurning snerist.
Hitt man ég að ég átti ekki í neinum vand-
ræðum með að svara henni. Skýrt og skor-
inort lagði ég minn skilning á borðið og lík-
lega í þeirri tóntegund að ekki væri um nein
önnur svör að ræða. Ólafur Hansson hlýddi á
mál mitt en sagði að því loknu: „Þetta er ein
skoðun, en það eru að minnsta kosti til ellefu
aðrar.“
...
Stuttu síðar ráðlagði Ólafur Hansson mér
að skrifa ritgerð um gríska efahyggjumenn,
sófistana, og rek ég upphaf minnar sögulegu
efahyggju til þessara daga þótt ekki tæki ég
sófistana bókstaflega í afneitun allra al-
mennra sanninda.
Hitt veit ég æ síðan að gott er að gera ráð
fyrir því að alltaf finnist ellefu önnur viðhorf,
svipað og skáldskapurinn hefur kennt mér að
það er engin mótsögn fólgin í því að vera í
mótsögn við sjálfan sig.
Það eru mannréttindi og raunar, þegar öllu
er á botninn hvolft, hinn margradda tónn
skáldskaparins. Krafan um að vera sjálfum
sér samkvæmur og sömu skoðunar allt sitt líf
líkist meira rétttrúnaði trúarbragða en sátt-
fýsi við breytileika tilverunnar.
Ég vil eigi að síður halda því fram að hin
róttæka lífsskoðun sögulegrar efnishyggju
sem í æsku minni sveif um loftin blá standi
fyrir sínu þó að hún yrði formúlukennd í
höndum misviturra manna, einsog verða vill
með alla lífsspeki.
Söguleg efnishyggja kenndi mönnum að
skoða samhengi hlutanna og það að ekkert
gerist í sögulegu tómarúmi. Jafnvel tilviljanir
lúta lögmálum, svipað og í sagnaskáldskap
þar sem allt öðlast merkingu, samanber þau
orð Antons Tsjekhovs að hangi byssa á vegg í
upphafi verks verði einhvern tímann að
hleypa af henni. Árin í sagnfræðinni, þegar
efahyggjan og efnishyggjan vógu salt í höfði
mínu, ferðaðist ég með Breiðholtsstrætó og
þeir eru ekki margir strætisvagnarnir sem
ég hef ort fleiri ljóð í, það er að segja ef ljóð
skyldi kalla.
Eitt þeirra hét einmitt Samhengi hlutanna
I.
húsmæður allra bæja
hafið hugfast:
þó mjólkin sé ekki
frá samyrkjubúi
er hluti kúbanskrar sykurekru
í kaffibollanum
Þetta ljóð birtist síðar í ljóðabók sem heitir
Er nokkur í kórónafötum hér inni? en hana
gaf ég út sjálfur og seldi á götum borgarinnar
ásamt öðru kveri, Sendisveinninn er ein-
mana. Þá stóð Herrahúsið við Aðalstræti og
ég bað þá að styrkja útgáfuna af því að þeir
framleiddu kórónaföt og önnur bókin var
kennd við þann fatnað. Ég sagðist auglýsa
fötin þeirra. Þeir hjá Herrahúsinu tóku er-
indi mínu vel en vildu ekki styrkja útgáfuna.
Á hinn bóginn buðu þeir mér kórónaföt og
sögðu að slíkur fatnaður væri meira við al-
þýðuskap en leðurjakkinn sem ég gekk í þá.
Ég var hins vegar of stór upp á mig til að
þiggja þetta kostaboð og sé mikið eftir því
nú. Það er síðan kaldhæðnislegt að þessi
þunna ljóðabók standi sem minnisvarði um
útdauða fataframleiðslu, en sýnir ef til vill að
ekki eru allar iðngreinar jafnlífseigar og
ljóðið.
II
En aftur að sagnfræðinni. Í inngangs-
plaggi sem Björn Þorsteinsson sagnfræðing-
ur afhenti okkur nemendum um fræðigrein-
ina segir: „Eitt af vandamálum sagnfræð-
innar eru sagnfræðingar, því að fræðigreinin
á allt sitt undir snilli þeirra og trúnaði. Bók-
menntir eru og verða til, og njóta vinsælda að
mestu óháð bókmenntafræðingum og rit-
skýrendum, en sagnfræði er ekki til nema í
verkum sagnfræðinga, og þeir eru mjög mis-
jafnir eins og annað fólk.“
Hér er ýjað að þessum einkennilegu landa-
mærum, landamærum skáldskapar og sagn-
fræði, en Jón prímus nefnir önnur í Kristni-
haldi undir jökli þegar hann segir: „Ég sé
ekki hvernig sköpunarverkinu verður breytt
í orð; þaðanafsíður bókstafi; – varla einusinni
lygasögu. Saga er einlægt eitthvað alt annað
en það sem hefur gerst. Staðreyndirnar eru
roknar frá þér áður en þú byrjar söguna.
Saga er aðeins staðreynd útaf fyrir sig. Og
því nær sem þú reynir að komast staðreynd-
um með sagnfræði, því dýpra sökkurðu í
skáldsögu. Af því meiri varfærni sem þú út-
skýrir staðreynd, þeim mun marklausari fab-
úlu veiðirðu úr ginnungagapi. Sama gildir um
veraldarsöguna. Munurinn á sagnaskáldi og
sagnfræðingi er sá að hann sem ég nefndi fyr
lýgur vísvitandi að gamni sínu; sagnfræðing-
urinn lýgur í einfeldni sinni og ímyndar sér
að hann sé að segja satt.“ Ég tel augljóst að
þau viðhorf sem Jón prímus tjáir þarna í
skáldsögu hafi leitað mjög á höfund hennar í
veruleikanum. Kristnihald undir jökli kemur
út eftir langa þögn hjá Halldóri Laxness á
sviði skáldsögunnar, en á þeim tíma verða til
leikrit og margvíslegar ritsmíðar, þar af
nokkrar þar sem hann víkur að þessu sama
efni, muninum á sagnfræði og skáldskap.
Í einni þeirra, Persónulegar minnisgreinar
um skáldsögur og leikrit, segir: „Talsverður
tími hefur farið í það fyrir mér að setja skáld-
sögur saman, svo ég komst ekki hjá því að fá
dálitla sjálfsreynslu af þessum miðli. Ég
reyndi að gera það sem ég gat úr því sem mér
virtust höfuðkostir þessa forms, sumum að
minnsta kosti. Einn þeirra og sá sem mér
hefur einlægt fundist nokkuð mikilvægur, ef
ekki aðalundirstaða þess, það er annálseðlið:
höfundur læst vera að breyta liðnum atburð-
um í skrifaða frásögn, breyta mannlegum
staðreyndum í bók. Hann fyllir bók að dæmi
sagnfræðings með fólki og atburðum. Óþarft
er að taka fram að sagnaritun til forna var
starfsemi sem liggur fjarri sagnfræði einsog
nú tíðkast; mörkin milli staðreyndar og sögu
færast úr stað eftir því sem tímar líða. Þó
hygg ég að sagnfræði áður fyrr hafi átt fleira
sammerkt við skáldsagnagerð vorra tíma en
við nútíma sagnfræði; ég á við að Þúkydídes
sé fjarskyldari nútímasagnfræði en nútíma-
skáldsögu.
III
Kannski er það kjarni málsins hvernig
mörkin á milli staðreyndar og sögu færast úr
stað. Skáldverk nútímans eru ef til vill sagn-
fræðirit framtíðarinnar, svipað og sagnfræði-
rit fortíðarinnar eru bókmenntaverk nú-
tímans.
Greinarmunur sagnfræði og sagnaskáld-
skapar verður alltaf að einhverju leyti
ógreinilegur.
Á tungu okkar nær orðið saga bæði yfir
það fyrirbæri sem við köllum skáldsögu sem
og þá sögu sem er viðfangsefni sagnfræð-
inga, en flest önnur tungumál greina þarna á
milli. Saga getur líka verið frásögn sem
hvorki flokkast undir sagnfræði né skáld-
skap, og þá er ekki verið að tala um íbúa á
Hótel Sögu eða farþega á Saga Class.
Og ekki verður greinarmunurinn greini-
legri sé hann skoðaður út frá skáldskapnum.
Við þekkjum ótal dæmi um hvernig persónur
úr bókmenntum hafa tekið sér bólfestu í vit-
und manna og orðið raunverulegar. Hamlet
Shakespeares verður raunverulegri en Aml-
óði Saxos og hver tími skapar sinn Hamlet út
frá áhersluatriðum eigin samtíðar. Síðan eru
persónur einsog Don Kíkóti sem orðið hafa
mælikvarði á athafnir manna og höfundar
einsog Franz Kafka sem skapað hafa and-
rúmsloft sem við lesum inn í ótal aðstæður.
Úr okkar sagnaveröld gætum við nefnt per-
AÐ BOÐA
SÖGU
Morgunblaðið/Kristinn
Skáldverk nútímans eru ef til vill sagnfræðirit framtíðarinnar, svipað og sagnfræðirit fortíðarinnar eru bókmenntaverk nútímans.
E F T I R E I N A R M Á G U Ð M U N D S S O N
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN