Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.2001, Page 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MARS 2001
Ö
LLUM fornleifum fylgir
sá kostur að þær eru
áþreifanlegar og ótví-
ræðar að vissu marki.
Rituð heimild getur ver-
ið tilbúin eða ýkt, en
sverð er sverð og spjót
er spjót, hvorki meira
né minna,“ sagði Kristján Eldjárn í lokaorðum
rannsóknar sinnar á íslenskum kumlum og
haugfé árið 1956. Það er ekki laust við að það
hlakki aðeins í Kristjáni, og í þessum orðum má
sjá yfirlýsingu um að fornleifar séu – vegna
áþreifanleika þeirra – betri heimildir um fortíð-
ina en ritheimildir. Kristján átti að vísu aðeins
við að spjót og sverð frá víkingaöld væru betri
heimildir um spjót og sverð frá víkingaöld held-
ur en ritheimildir frá miðöldum sem geta um
slík vopn. Gripurinn er betri heimild um sjálfan
sig en lýsing á honum – og held ég að flestir geti
fallist á þetta. Sjálfur taldi Kristján að fornleifar
gætu ekki orðið undirstaða sjálfstæðrar sögu-
ritunar – þær gætu aldrei orðið annað en hjálp-
argögn til nánari útskýringar sagnfræðilegum
álitamálum.
En til hvers grafa menn þá eftir fornleifum og
hætta lungum sínum við að handfjalla þær á
rykugum söfnum? Hvað er vert að vita um
sverð og spjót víkingaaldar annað en það sem
fram kemur í ritheimildum: að þau voru til og
notuð til að drepa menn? Þurfum við gripinn
sjálfan til að skilja það?
Nei, það held ég ekki – og um þetta mun ég
fjalla meira hér á eftir – en menn hafa fyrir
löngu komist að því að af fornleifum er hægt að
draga ályktanir um ýmislegt annað en þær
sjálfar. Það er að segja sverð er ekki bara sverð
það er líka afurð ákveðinnar tækni, járnvinnslu
og járnsmíða, það er verslunarvara og það get-
ur falið í sér tákn um hugmyndafræði, stétta-
skiptingu eða áhuga á ofbeldi til dæmis. Eitt
stakt sverð getur gefið okkur ýmislegt til kynna
um þessi atriði en mörg sverð frá löngum tíma
og stóru svæði eru heimildasafn sem felur í sér
möguleikann á sjálfstæðri söguritun.
Leifar um fræga menn
Á 19. öld áttuðu menn sig á því að í fornleifum
væru faldar heimildir um liðna tíð og vildu
sporna við því að þær væru bræddar niður af
fjárplógsmönnum eða að þær yrðu arinskart
smekklausra minjagripasafnara sem ekkert
skynbragð báru á íslenska sögu eða menningu.
Heimildagildi fornleifa má telja að hafi verið
álitið tvennslags á 19. öld. Annars vegar var
mikill áhugi á fornleifum sem höfðu verið eign
eða á einhvern hátt tengdust frægum einstak-
lingum – margir vildu finna öxina Rimmugígi,
einn fann steininn sem Ingjaldsfíflið var bundið
við og skyr Bergþóru var rannsakað af færustu
efnafræðingum Kaupmannahafnarháskóla.
Þessi áhugi er auðvitað enn við lýði og er
skemmst að minnast leitar að höfuðbeinum Eg-
ils Skallagrímssonar. Okkur finnst líka sjálfsagt
að geta skoðað skrifpúlt Jóns Sigurðssonar á
Þjóðminjasafninu. Ef við leiðum hugann að því
þá er auðvitað ólíklegt að það að geta horft á og
jafnvel stolist til að snerta þetta skrifpúlt auki
skilning okkar á sjálfstæðisbaráttu Íslendinga
eða kjörum íslenskra fræðimanna í Kaup-
mannahöfn á 19. öld. Gidi skrifpúltsins er fyrst
og fremst tilfinningalegt – það færir okkur nær
sögupersónunni og tíma hans og er jafnframt
tákn fyrir heilmikla sögu sem sögð er á bókum
og skiptir okkur máli. Ég myndi hins vegar
efast um að það væri í fræðilegum skilningi
hægt að líta á skrifpúlt Jóns sem heimild um
hann. Skrifpúltið er „curiosum“ um Jón. Sama
má segja um steinþró þá sem kennd er við Pál
biskup Jónsson og fannst í Skálholti 1954. Sá
fundur vakti mikla athygli – ekki endilega af því
að mönnum fyndust steinkistur svo æðislegar
eða þessi svo óskaplega fín – heldur af því að
mönnum fannst – og finnst enn – að kistan stað-
festi einhvern veginn frásögn Páls sögu og jafn-
vel fornrita almennt. Í Páls sögu er frá því sagt
að Páll biskup hafi verið lagður í steinþró við
dauða sinn 1211 og hafi verið grafinn í henni.
Þegar svo kistan kom í ljós fannst mönnum eins
og fengist hefði staðesting á einhverju mikil-
vægu: höfundur Páls sögu var sem sagt ekki að
ljúga. Þetta gengur hins vegar ekki upp ef
grannt er skoðað. Í fyrsta lagi er alveg hægt að
efast um að kistan sé sú sem Páll lét setja sig í –
eina heimildin um að þetta sé kista Páls er Páls
saga – en við vitum auðvitað lítið um grafsiði
annara biskupa og er ekkert sem útilokar að
fleiri hafi leikið þennan leik. Hitt er líka sjálf-
sagt að efast um að líkamsleifarnar séu Páls –
annað eins gerðist nú í grafreitum miðalda eins
og að skipt væri um lík í góðum kistum. Aðal-
málið er hins vegar að jafnvel þótt þróin hefði
ekki fundist þá hefði ekki verið ástæða til að
efast um heimildagildi Páls sögu. Með öðrum
orðum byggist matið á heimildagildi Páls sögu
ekki á fornleifum heldur á textafræðilegum og
sagnfræðilegum röksemdafærslum. Þær eru
nokkuð góðar og geta ekki haggast, alveg sama
hvað við finnum eða finnum ekki af fornleifum –
ég mun víkja að þessu aftur.
Leifar um mikilvæg málefni
Hin hliðin á heimildagildi fornleifa sem þró-
aðist á 19. öld var af sama meiði en snerist ekki
um einstaklinga eða atburði heldur um meira
abstrakt hugmyndir, um þjóðfélagsskipan,
efnahagsástand, verslunarsambönd og þess
háttar. Sem dæmi má nefna rannsókn Þorsteins
Erlingssonar á Flókatóftum hjá Brjánslæk. Það
er nokkuð ljóst að Þorsteinn taldi ekki að rann-
sókn á mannvistarleifum þar gæti varpað nýju
ljósi á ferð Hrafna Flóka og vist hans á Íslandi –
fyrir Þorsteini var þegar allt vitað sem ástæða
var til að vita um það mál og öfugt við marga
rómantískari samferðamenn hans var hann
ekki uppveðraður yfir því þó leifar fyndust um
búsetu frægra forfeðra – hann trúði sögunum
betur en svo. Það sem vakti fyrir honum með
rannsókninni á Brjánslæk var að afla saman-
burðargagna svo hægt væri að bera kennsl á
naust og bráðabirgðahúsnæði norrænna land-
könnuða í Ameríku. Með öðrum orðum leit hann
á mannvirkjaleifarnar á Brjánslæk sem heim-
ildir um landkönnun og frumbýlingsháttu og
taldi að þær mætti nota sem vísbendingar um
slíkt athæfi í öðrum heimsálfum. Sams konar
aðferðafræði lá að baki uppgrefti Finns Jóns-
sonar og Daniels Bruun á Hofstöðum 1908. Hof-
staða er hvergi getið í fornritum en þeir kærðu
sig kollótta um það – þeir voru ekki að grafa á
Hofstöðum til að varpa ljósi á Hofstaði heldur til
að finna gott dæmi um norrænt hof. Skálinn
sem þeir grófu upp var fyrir þeim heimild um
heiðið helgihald og þjóðfélagsskipan víkingaald-
ar.
Kristján Eldjárn tilheyrði sama skóla – fyrir
honum var haugfé ekki heimild um einstakling-
inn sem átti það heldur um tímasetningu land-
náms og kristnitöku. Það var jafnframt tákn
fyrir ákveðið tækni- og menningarstig, um
heiðni og víkingaöld, og skýr vísbending um
þjóðerni landnámsmanna. Um miðja 20. öld
hafði akademísk fornleifafræði þróast frá ein-
faldri þróunarhyggju þar sem forngripum var
raðað í tímaröð til að sýna fram á framþróun
mannsins frá apa til séntilmanns, í átt að því
sem kalla má menningarfornleifafræði. Menn
höfðu komist að því að mannskepnan hafði ekki
þróast í takt um alla jörð, heldur voru einstakir
hópar mislangt á veg komnir á mismunandi tím-
um. Fornleifafræðingar fóru þá að leggja
áherslu á að skilgreina þessa hópa, safn gripa
með ákveðin einkenni sem finnast á sama svæði
á sama tímabili, og túlkuðu slík söfn sem mis-
munandi þjóðir eða samfélög. Herúlakenning
Barða Guðmundssonar er eina markverða
framlag Íslendinga á þessu sviði en ljóst er að
Kristján Eldjárn var undir sterkum ahrifum af
þessum skóla, þótt hann fyndi ekki annan vett-
vang fyrir þessar aðferðir en að sýna fram á að
Íslendingar væru af norrænu bergi brotnir.
Það var kannski tíðindaleysið sem fólst í
þeirri niðurstöðu og árangursleysi leitar Krist-
jáns að ummerkjum um búsetu papa í Papey
sem leiddi til þess að hann var ekki trúaður á að
fornleifafræðin gæti bætt neinu nýju eða mark-
verðu við Íslandssöguna. Ég held samt að það
hafi frekar verið afstaða hans til heimildagildis
fornleifa sem kom í veg fyrir að hann sæi að
fornleifafræðin gæti orðið að verulegu gagni.
Þessi afstaða kemur fram á tvennan hátt:
Annars vegar má nota um þetta hið ágæta
skandinavíska orð problemstilling. Vandmálin
sem Kristján var að reyna að leysa voru sagn-
fræðilegs eðlis. Skilgreiningar á því hvað væri
áhugavert, hvað væri rannsóknarefni og þess
virði að leggja eitthvað á sig til að vita meira um,
voru allar komnar úr sagnfræði eða jafnvel bók-
menntafræði. Og það eru einfaldlega takmörk á
því hvað fornleifar henta til að varpa ljósi á slík
mál. Tímasetning landnáms og lok heiðni eru
dæmi um álitamál sem má ræða með sagnfræði-
legum heimildum og aðferðum, en fornleifar
henta í raun betur til að skýra. Það verður hins
vegar mjög pínlegt þegar á að fara að nota forn-
leifar til að varpa ljósi á Njálsbrennu. Kristján
tók sjálfur þátt í að reyna til þrautar hvort ekki
væri nú hægt að finna einhverjar brunarústir á
Bergþórshvoli og gróf þar fram fjós og hlöðu
sem gæti hafa brunnið nokkurn veginn á réttu
tímabili, en alveg vantar ennþá brunarústir
skálans og hefur þó verið grafið meira á Berg-
þórshvoli en flestum íslenskum bæjarhólum.
Hér gegnir svipuðu máli og með kistu Páls –
hvort sem brunarústir finnast eða ekki þá
breytir það í raun engu um Njáls sögu eða það
hvernig við notum hana sem heimild eða njótum
hennar sem listaverks.
Hin afstaðan sem kom í veg fyrir að Kristján
sæi fyrir sér að fornleifafræði gæti orðið að
miklu gagni er að hann nálgaðist fornleifar eins
og ritheimildir, sem einstaklinga sem hægt væri
að túlka. Þetta á stundum við og sennilega mun
frægðarsól Kristjáns lifa lengst í þeim ritgerð-
um hans sem fjalla um einstaka gripi. Þetta á
hins vegar aðallega við um staka listmuni, um
Valþjófsstaðahurðir, Grundarstóla og Eyrar-
landslíkneski. Þessir gripir eru sérstakir og
UM HVAÐ ERU
FORNLEIFAR HEIMILDIR?
E F T I R O R R A V É S T E I N S S O N
Til hvers grafa menn þá eftir fornleifum og hætta
lungum sínum við að handfjalla þær á rykugum söfn-
um? Hvað er vert að vita um sverð og spjót víkinga-
aldar annað en það sem fram kemur í ritheimildum:
að þau voru til og notuð til að drepa menn? Þurfum
við gripinn sjálfan til að skilja það?
Þróun íslenska torfbæjarins. Efst er skáli á Ís-
leifsstöðum í Borgarfirði, talinn frá 9. eða 10.
öld. Næst er bærinn á Stöng, frá 13. öld, þá
bær í Gröf í Öræfum sem fór í eyði í Öræfajök-
ulsgosi 1362 og er elsta dæmi um gangabæ
sem þekkt er á Íslandi. Neðst til vinstri er bær-
inn á Fornu-Lá í Eyrarsveit frá 14. eða 15. öld
og til hægri endurgerð Harðar Ágústssonar af
bænum í Laufási í Eyjafirði eins og hann gæti
hafa litið út á seinni hluta 16. aldar. Grunn-
myndirnar eru ekki í réttum hlutföllum.
Hofstaðir í Mývatnssveit. 1908 grófu Daniel Bruun og Finnur Jónsson þar upp stóra skálatóft
sem þeir töldu vera frábært dæmi um hof frá víkingaöld. Teikning Daniels Bruuns og er horft úr
„goðastúkunni“ yfir veisluskálann mikla.
Öxin Rimmugýgur. Teikning úr eigu Sigurðar
Guðmundssonar málara af öxi sem til var í
Skálholti á 18. öld og þá var talin vopn Skarp-
héðins. Til hennar hefur ekki spurst síðan
1804 en þá var hún gefin jústitsráði Thorkelín
eins og fram kemur í texta á axarblaðinu. Hún
gæti hafa brunnið með safni hans 1807.