Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. MARS 2001
S
AMKVÆMT Glermanninum,
annarri aðalsöguhetju myndar-
innar The Unbreakable (M.
Night Shyamalan, 2000), geym-
ir myndasagan fölnaðar leifar af
goðsagnalegu mynstri um bar-
áttu góðs og ills. Í myndasög-
unni eru hetjur stöðugt að berj-
ast við andhetjur, og þannig er ævafornri
baráttu guða og demóna viðhaldið, þarsem ein-
staklingar með ofurmannlega eiginleika, guðir
eða hálfguðir, forða heiminum frá því að verða
kaosinu að bráð. Þrátt fyrir að nútímamaðurinn
trúi ekki lengur á þessa baráttu andstæðra afla,
þá hefur hann þörf fyrir hana, líkt og mannlegt
samfélag þarf enn og ávallt á vernd ofurmenna
að halda. Og því eru þessi goðsögulegu átök sí-
endurtekin í myndasögunni, sem þá tekur
væntanlega á sig form goðsögu.
Bókmenntafræðingurinn Harold Schechter
hefur skrifað um tengsl sagnahefðar, þjóð-
sagna, mýta og afþreyingarmenningar og segir
að það sé í gegnum afþreyingarmenningu sem
nútímamaðurinn fái fullnægt megninu af þörf
sinni fyrir sögur. En afþreyingarmenningin
miðlar ekki aðeins sagnahefð heldur skapar sín-
ar eigin mýtur eins og Roland Barthes hefur
minnt á. Í Mythologies (1957) ræðir Barthes
goðsagnasköpun afþreyingarmenningar og
tengir hana táknmáli ímyndaframleiðslunnar;
dægurmenning er drifin áfram af táknum og
ímyndum sem taka á sig goðsögulega mynd,
verða að einskonar íkonum. Barthes var á sín-
um tíma gagnrýninn á þessa (útþynntu) goð-
sagnasköpun nútímans en fyrir Schechter er
þetta gott mál og hann leggur einmitt jákvæða
áherslu á ánægjuna af hinni gamaldags frá-
sögn, sem hann tengir goðsögum og þjóðsög-
um. Hugmyndin um ánægju og skemmtun er
orðin mjög mikilvæg í menningarfræðum, enda
óaðskiljanleg frá öllum hugmyndum um vin-
sældir og neyslu, og Schechter leggur áherslu á
að afþreyingarmenning höfði oft til tilfinninga
fremur en vitræns mats sem er þá byggt á fjar-
lægð, öfugt við þá samsömun sem verður við til-
finningalega upplifun. Ræðir hann þetta sér-
staklega í tengslum við hugmyndina um sjálfa
frásöguna, og tengir þetta reyndar alltsaman
við hið kvenlega í nútíma menningarumhverfi.
Þessi kvenlega áhersla hefur verið útfærð frek-
ar af sagnfræðingnum og rithöfundinum Mar-
inu Warner, en hún hefur einmitt lagt áherslu á
tengsl kvenna og sögumennsku, og einnig rætt
hvernig minni úr þjóðfræði, ævintýrum og goð-
sögum ganga ljósum logum í afurðum afþrey-
ingarmenningar; sem eru jafnframt aðalbirt-
ingarform þjóðsagna, ævintýra og mýta í
nútímamenningu.
Goðsöguleg veröld Sandmans
Og þá ætla ég loksins að koma mér að efninu,
sem er saga Neils Gaimans, The Sandman, sem
einmitt er dæmi um nútímagoðsögu, eða það
hvernig afþreyingarafurð eins og myndasagan
miðlar goðsögum til nútímans, og hefur að lok-
um sjálf tekið á sig mynd – ímynd – goðsögu.
Myndasögusyrpan The Sandman er líklega
ein áhrifamesta myndasaga síðustu tveggja
áratuga, áratuga sem hafa einkennst af miklum
breytingum á myndasöguforminu, sérstaklega
þó því enskumælandi. Þessar breytingar hafa
borið með sér breytt viðhorf gagnvart mynda-
sögunni, sem hægt og hægt er að ávinna sér
sterkari stöðu sem „viðurkennt“ listform.
The Sandman segir, eins og titillinn gefur til
kynna, frá Sandmanninum, Morfeusi konungi
draumanna, sem er, eins og hin mýtólógíska og
skáldlega klisja gefur til kynna, bróðir dauðans
– að því leyti sem sandmyndmálið vísar einnig
til svefnsins, en flestir muna eftir sögu H.C.
Andersen um Óla lokbrá sem dreifir sandi á
augnlok barna til að svæfa þau. Reyndar eru
þau 7 systkinin, Draumur (Dream), Dauði
(Death), Örlög (Destiny), Óráð (Delirium), Tor-
tíming (Destruction), Örvænting (Despair) og
Þrá (Desire). Öll eru þau, líkt og önnur goð-
mögn, persónugervingar þeirra afla sem þau
standa fyrir.
Í fyrstu bókinni segir frá galdramanninum
Roderick Burgess, sem árið 1916 fangar
Draum. Hann hafði ætlað sér að ná Dauðanum
á sitt vald til að öðlast ódauðleika, en sat uppi
með Morfeus og varð hundfúll þegar hann upp-
götvaði mistökin, og dó svo síðar í hárri elli.
Sonur hans, öllu miður heppnaður galdramað-
ur, sleppir Sandmanninum lausum (árið 1988,
sama ár og fyrsta Sandman-sagan kemur út)
sem hefst strax handa við að lagfæra það sem
úrskeiðis hafði farið í ríki draumanna meðan
hann var í burtu. En fangavistin hefur breytt
honum á óafturkræfan hátt og hann er ekki
samur maður – eða guð, eða goð, eftir. Þannig
hefst ferðalag gegnum tíma og rúm, þarsem
lesendur kynnast ekki aðeins konungi
draumanna og systkinum hans, heldur einnig
þeim margvíslega goðsögulega félagsskap sem
byggir ríki hans; dreymendum, skáldum og álf-
um sem tengjast Sandmanninum á ýmsan hátt.
Hægt og rólega, sögu fyrir sögu, stein fyrir
stein, byggir Gaiman upp heilan heim, drauma-
heim, goðaheim, álfaheim og mannheim, helvíti,
borg hinna dauðu og heim utan heima, sem birt-
ist í gamalli krá á enda veraldar, þarsem allir
heimar og allir tímar mætast.
Þessi goðsögulega veröld er samsett úr goð-
sögum heimsins og því þarf lesandi að vera
nokkuð vel að sér í trúarbrögðum mannkyns til
að fylgja sögunni eftir. Þarna ægir öllu saman;
Kain, Abel og Eva eru meðal þeirra sem hafa
búið sér heimili í ríki Draumsins, og goð og
mögn úr norrænni goðafræði eru einnig áber-
andi, sérstaklega að því leyti sem varhugaver-
ðasta fígúra norrænnar heiðni, Loki, hefur lyk-
ilhlutverki að gegna í þróun sögunnar. Egypska
kattargyðjan Bast birtist þarna einnig, svo og
fulltrúar grískra og rómverskra goða, en skáld-
gyðjan Kallíope er fyrrum eiginkona Draums.
Og í því hjónabandi birtist annar meginþráður
sögunnar, en það eru tengslin við skáldskapinn.
Því Gaiman teflir ekki aðeins fram gyðjum og
guðum, heldur stráir sögurnar bókmenntatil-
vitnunum og vísunum, og þættir úr öllu þessu
hreint magnaðan vef mynda og orða, skáld-
skapar og goðsagna. Athyglisverðasta bók-
menntadæmið er þó líklega samskipti Draums
og skáldsins Shakespeares, sem mynda eins-
konar ramma um söguna.
Minnt á tilvist hins annarlega
The Sandman kom fyrst út í stökum heftum
eins og amerísk myndasöguhefð segir til um og
var síðan endurútgefin í 10 bókum. Sagan er
nokkuð línuleg í tíma, en flakkar þó annaðslagið
til og frá. Mér finnst vafasamt að kalla söguna
skáldsögu, því hún ber of mörg einkenni
myndasöguseríu til þess, þrátt fyrir að vera
nokkuð heildstæð í byggingu og söguþræði. En
þessi söguþráður er í raun fjöldi smærri sagna,
sem eru einskonar sögur ofnar inní söguna, og
stundum er einnig að finna sögur innan þeirra
sagna og sem enn aðrar sögur hafa hreiðrað um
sig í. Í þriðja bindi er til dæmis að finna þrjár
ótengdar „smásögur“ innan „stóru sögunnar“. Í
einni sögunni segir frá farandleikhúsi sem fær
það verkefni að setja upp nýtt leikrit leikskálds-
ins Williams Shakespeares, Draumur á Jóns-
messunótt. Shakespeare er sjálfur með í för og
leiðir hópinn til fundar við aðalsmann nokkurn,
sem glöggir lesendur þekkja strax sem Mor-
feus. Áhorfendur er enga að sjá en að boði að-
alsmannsins byrja leikararnir að undirbúa sýn-
inguna úti á víðavangi, klæða sig í búninga og
setja upp leiktjöld. Skyndilega birtast áhorf-
endur, og minna þá ekki lítið á þær persónur
sem leikararnir eru í óða önn að setja á svið.
Draumur hafði gert samning við Shakespeare;
ódauðlegan skáldskap í skiptum fyrir tvö leik-
rit; annað á að fjalla um hina ævafornu og
þverrandi trú á álfa og konungsríki þeirra. Og
þarna sitja þessi uppáhaldshjón leikbók-
menntanna, Óberon og Títanía, með Bokka við
fætur sér og hirðina allt um kring, og horfa með
athygli á leiksýningu um Óberon og Títaníu og
skemmta sér konunglega. „En hvers vegna?“
spyr Títanía Morfeus, sem svarar: „Svo að þið
gleymist ekki.“
Svarið endurspeglar greinilega ætlunarverk
Gaimans sjálfs, svo og grunnþráð verksins, sem
er einmitt staða goða og guða, álfa og engla í
samtíma sem er orðinn guðlaus og efnislegur.
Hversvegna að skrifa sögu um goð sem við trú-
um ekki lengur á? Til að minna á tilvist hins
annarlega í heimi þarsem raunsæi raunvísinda
er ríkjandi.
Draumur og skáldskapur
Í þessari hreint frábæru og ógleymanlegu
sögu birtist líka sú þétta samþætting skáld-
skapar og trúarbragða sem Gaiman vinnur
með. Hjónaband Sandmannsins við skáldgyðj-
una Kallíope sýnir að Gaiman álítur að draumar
og skáldskapur séu samtvinnuð, að innblástur
skálda eigi sér rætur í draumum: Sandmaður-
inn er líka prins sagnanna, enda finnast allir
draumar sem sögur á bókasafni hans. Að auki
þættir Gaiman inn goðafræði, að því leyti sem
goðmögn eru skrifuð inn í skáldskap, jafnframt
því að birtast sem skáldskapur. Þessi sýn á goð-
mögn sem skáldskap birtist einna skýrast í
fjórða bindinu, Season of Mists, þegar fulltrúar
ÓLI LOKBRÁ: MYNDA-
SÖGUR OG GOÐSÖGUR
Óráð reynist óhefðbundin og áreiðanlega ógleymanleg bílstýra á ferða-
lagi þeirra systkina, Draums og Óráðs, í leit að bróður þeirra Tortímingu.
Sagan Brief Lifes er reyndar sérlega skemmtilegt stef við hina klass-
ísku vegasögu bandaríkjamanna.
Forsíða Dave McKean að fyrstu Sandman bókinni er nokkuð dæmigerð
fyrir það útlit sem mótaði bæði seríuna sjálfa og viðtökur hennar. Í dag
er orðið æ algengara að sjá óvenjulegar forsíður á myndasögum, nýj-
asta dæmið eru forsíðurnar á Spawn seríunni.
„Myndasögusyrpan
The Sandman er líklega
ein áhrifamesta mynda-
saga síðustu tveggja ára-
tuga, áratuga sem hafa
einkennst af miklum
breytingum á mynda-
söguforminu, sérstaklega
þó því enskumælandi.
Þessar breytingar hafa
borið með sér breytt við-
horf gagnvart myndasög-
unni, sem hægt og hægt
er að ávinna sér sterkari
stöðu sem „viðurkennt“
listform.“
E F T I R Ú L F H I L D I
D A G S D Ó T T U R