Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2001, Blaðsíða 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. MARS 2001
F
RÁ öndverðum fimmta áratugn-
um til loka hins sjötta voru
framleiddar á annað hundrað
kvikmyndir sem vegna sterkra
stílkenna og þematískra ein-
kenna hafa hlotið nafnbótina
film-noir eða noir-kvikmyndir.
Þetta voru sálfræðilegar
spennumyndir sem birtu myrka afkima
þjóðfélagsins og fjölluðu öðrum þræði um
firringu einstaklingsins frá umhverfi sínu.
Því hefur verið haldið fram að kvikmynda-
greinin tjái öðru fremur ofsóknar- og inni-
lokunarkennd, glötun og siðferðislega upp-
lausn, að þær lýsi mannlegri tilveru á tímum
uppflosnaðra samfélagsgilda í kjölfar heims-
styrjaldar. Sú gildiskreppa sem þannig er
talin endurspeglast í noir-kvikmyndum er
samofin spurningum um kynferði og þá
einkum hinnar kynferðislegu konu, en hið
háskalega, seiðandi tálkvendi, „femme
fatale“, sem freistar karlhetjunnar og leiðir
hann í glötun er miðlægur þáttur í noir-
hefðinni. Segja má að ímynd tálkvendisins
sé skýr holdgerving þeirrar ógnar og óvissu
sem einkenndi bandarískt samfélag á
fimmta og sjötta áratugnum. Ógnun kvení-
myndarinnar við karlhetju kvikmyndanna
speglar kreppu sem karlmaðurinn, máttar-
stólpi samfélagsins í karlmiðuðu gildiskerfi,
átti við að etja. Uppstokkun átti sér stað á
hefðbundnum kynhlutverkum í Bandaríkj-
unum á þessum tíma sem tengdust sókn
kvenna inn á vinnumarkaðinn í kjölfar íhlut-
unar þjóðarinnar í síðari heimsstyrjöldinni.
Konur voru hvattar til að ganga í störf karl-
manna sem sendir voru í herinn. Í stríðslok
náði fjöldi kvenna á vinnumarkaðnum tutt-
ugu milljónum og horfði til stórvandræða að
stríði loknu þegar karlmenn kæmu úr stríð-
inu að vitja stöðugilda sinna. Ekki bætti úr
skák fyrir ímynd karlmanna að konur í
þeirra störfum stóðu sig jafnvel betur, þær
þurftu minni leiðsögn, unnu hraðar, færri
vinnuslys áttu sér stað og færri verkfæri
voru skemmd.
Konur sneru aftur inn á heimilin í stríðs-
lok, margir vilja reyndar segja að þeim hafi
verið þröngvað aftur inn á heimilin, en þær
höfðu þó sýnt fram á hæfni sína til að ganga
í störf karlmanna og jafnvel gera betur en
þeir. Þetta leiddi til hugmyndafræðilegs
endurmats á forræði kynhlutverka auk þess
sem sókn kvenna inn á vinnumarkaðinn var
ógnun við hagfræðilegan stöðugleika sam-
félagsskipunar sem helgaði karlmanninum
svið vinnumarkaðarins en konunni svið
heimilis og umönnunar fjölskyldu.
Tálkvendi noir-hefðarinnar er ímynd hinn-
ar sjálfstæðu konu sem ógnar karlmann-
inum með því að stíga yfir mörkin í tvennd-
arkerfi kynerðis sem tengir karlmanninn
virkni en konuna óvirkni. Í myndum á borð
við Mildred Pierce (1945) og Laura (1944)
birtist kvenhetjan sem framakona sem tekur
eigin starfsferil fram yfir stofnun fjölskyldu
og þjónustu við eiginmenn en í öðrum mynd-
um er sjálfstæði hennar táknað með full-
kominni sjálfhverfu þar sem hún notar karl-
manninn aðeins til að svala eigin fýsnum,
líkt og í Double Indemnity (1944) og Scar-
lett Street (1945). En hún er ávallt virk,
metnaðarfull og kynferðislega ágeng. Hún
stendur jafnfætis karlmanninum en ekki í
skugga hans, dálítið eins og kvenhetja
„screwball“ gamanmyndanna og ólíkt heið-
virðu eða heimiliskæru konunni sem myndar
andhverfu tálkvendisins í noir-myndum.
Þetta gerir kvikmyndagreinina afar sér-
stæða, og er vísir að þeim breytingum sem
áttu eftir að verða á framsetningu kvenna í
Hollywood-myndum, en í öðrum minna
þekktum undirgreinum kvikmyndanna birt-
ast allt önnur viðhorf.
Frumskógarmyndin
Allsérstök kvikmyndategund sem naut
vinsælda á fimmta áratugnum var frum-
skógarmyndin svokallaða, eða „the goona-
goona movie“. Sérstaða þessarar kvik-
myndagreinar lá í umfjöllunarefninu en lífi
fjarlægra ættbálka var lýst og sérstök
áhersla lögð á frumstæða hegðun þeirra og
takmarkaða spéhræðslu. Notast var við
myndefni frá þriðja áratugnum þegar fjöldi
tökumanna ferðaðist um heiminn í leit að
óvenjulegu myndefni til að sýna í kvik-
myndahúsunum heima fyrir. Þar var fetað í
fótspor Roberts Flaherty en mynd hans
Nanook of the North (1922) er lykilverk í
mannfræðilegri kvikmyndagerð. Myndefnið
var síðarmeir endurunnið, klippt á nýjan
leik og sett í nýtt samhengi svo úr varð
frumskógarmyndin. Þar var hins vegar eng-
in virðing borin fyrir landafræði eða mann-
fræðilegum staðreyndum en hvoru tveggja
var á tryllingslegan hátt varpað fyrir róða.
Ekkert skipti máli svo lengi sem brjóstin
sem beruð voru frammi fyrir myndavélunum
voru raunveruleg. Efnistökunum má líkja
við æsiblaðamennsku, markmiðið var alltaf
að vekja forvitni og sterkar tilfinningar án
þess þó að misbjóða alvarlega. Yfirleitt áttu
þessir dularfullu ættbálkar að vera frá Afr-
íku en framleiðendurnir svifust einskis og
notuðu dulbúna Los Angelesbúa óspart sem
uppfyllingarefni ef svo bar undir.
Það er hins vegar ekki ýkja skemmtilegt
umhugsunarefni hvernig frumskógarmynd-
irnar komust hjá ritskoðun Velsæmissam-
bandsins og Hays-embættisins þar sem
langtum meira kvenmannshold var opinber-
að í þessum myndum en almennt var leyfi-
legt. Ástæðan fyrir áhugaleysi ritskoðunar-
sambandanna liggur sennilega í þeirri
staðreynd að um „frumstæða ættbálka“ var
að ræða. Það var ekki litið á skrælingjana
sem fólk, þeir voru ekki jafnmennskir í huga
þeirra sem dæmdu og hvítar aðalpersónur
þeirra mynda sem verst urðu úti hjá ritskoð-
unarnefndunum. Það má reyndar enn sjá
örla fyrir þessu viðhorfi. Í nýlegri kvikmynd
Stevens Spielbergs, Amistad (1997), sem
segir frá eftirköstum þrælauppreisnar um
borð í skipinu La Amistad, sést í kynfæri
blökkumannanna. Vissulega má færa rök
fyrir því að um raunsæja endursköpun lið-
inna atburða sé að ræða en það er ekki laust
við að maður velti fyrir sér hvort jafnmikil
áhersla hefði verið lögð á „raunsæi“ ef um
hvíta karlmenn hefði verið að ræða.
Tvöfalt siðgæði af þessu tagi átti sér
reyndar langa sögu í Hollywood. Á fyrstu
áratugum kvikmyndagerðar í Bandaríkjun-
um var framsetning á blökkumönnum ekki
einungis fordómafull heldur var þeim bók-
staflega haldið utan við kvikmyndaferlið
nema þeir væru nauðsynlegir söguþræðin-
um. Og ef svo bar undir voru hvítir leikarar
farðaðir með svörtum lit og notaðir sem
staðgenglar blökkumannanna. Tvöfalt sið-
gæði Hollywood birtist einnig í myndum Er-
ichs von Stroheim og Valentinos þar sem
kynferðislegar ástríður voru eignaðar Evr-
ópubúum meðan bandarísku persónurnar
voru skírlífar og saklausar allt þar til þær
lentu í klónum á evrópsku flögurunum.
Frumskógarmyndir fimmta áratugarins
voru hins vegar forverar hinna vinsælu
„mondo“ mynda sjöunda og áttunda áratug-
arins, sem og samtíma sjónvarpsefnis á borð
við þætti Jerry Springer sem einmitt lofa
áhorfendum „bláköldum raunveruleikanum“.
Hollywood riðar til falls
Enda þótt Hollywood hafi gengið allt í
haginn við lok seinni heimsstyrjaldarinnar
voru ýmsar blikur á lofti. Ný uppfinning,
sjónvarpið, var að ná útbreiðslu og mátti
teljast víst að vinsældir þess hefðu áhrif á
aðsókn í kvikmyndahús, sem varð svo sann-
arlega raunin. Framboð á afþreyingarmögu-
leikum jókst líka á flestum sviðum mannlífs-
ins, unglingar eignuðust nýjar hetjur í formi
tónlistarmanna og rokkstjarna og hermenn-
irnir sem sneru aftur úr seinni heimsstyrj-
öldinni einbeittu sér að starfsframa sínum
eða menntun. Barneignarsprenging eftir-
stríðsáranna leiddi líka til þess að fjöldi ný-
bakaðra foreldra sat heima hjá sér á kvöld-
in. Þá fluttist fólk í auknum mæli í úthverfi
þar sem færri kvikmyndahús var að finna.
Til viðbótar settu flestar ríkisstjórnir í Evr-
ópu viðskiptahömlur á innflutning kvik-
mynda. Uppbyggingarstarf var í miðjum
klíðum eftir stríðshörmungarnar og nauð-
synlegt var að takmarka flæði fjármagns úr
landi. Skatturinn sem lagður var á tekjur er-
lendra mynda í Bretlandi var til að mynda
75%. Þetta hafði allt saman alvarleg áhrif á
kvikmyndaverin sem í örvæntingu leituðu
nýrra leiða til að auka tekjur sínar.
Þetta átti allt saman eftir að hafa langvar-
andi áhrif á kvikmyndaiðnaðinn sem í raun
hefur ekki enn rétt úr kútnum. Aðsókn í
kvikmyndahús féll úr 90 milljónum á viku í
60 milljónir á sama tíma og sjónvarpið náði
vinsældum, og hefur bíóaðsókn stöðugt
minnkað síðan. Ofan á þetta bættist lögsókn
bandarísku ríkisstjórnarinnar gegn kvik-
myndaiðnaðinum sem endaði árið 1948 með
mikilvægum úrskurði. Kvikmyndaverin voru
fundin sek um einokun og skipað að losa sig
við kvikmyndahúsin sem þau áttu. Þar með
voru dagar stúdíókerfisins taldir, þar sem
þriðja þættinum var kippt út úr hinu hefð-
bundna ferli kvikmyndaveranna: Fram-
leiðsla, dreifing og sýning. Það sem mestu
máli skiptir í samhengi við ritskoðun yf-
irvalda er að nú höfðu kvikmyndahúsin frelsi
til að sýna hvaða mynd sem þau vildu, hvort
sem hún bar opinbert samþykki PCA og
Velsæmissambandsins eður ei. Í reynd
höfðu kvikmyndahúsin alltaf löglega getað
gert það en ef þau vildu fá stjörnumprýddar
stórmyndir þurftu þau að vera samnings-
bundin MPPA, sem aftur þýddi að bíóin
samþykktu að sýna ekki myndir sem bann-
aðar voru af ritskoðunarnefndunum.
Kraftaverkið
Innflutningur á erlendum myndum hafði
farið vaxandi allan fimmta áratuginn. Í
fyrsta skipti voru bandarískir áhorfendur að
kynnast erlendum leikstjórum á borð við
Vittorio De Sica, Akira Kurosawa, Ingmar
Bergman og Federico Fellini. Margar hverj-
ar fjölluðu þessar myndir á opinskárri hátt
um kynferði en tíðkaðist í þeim bandarísku
og þar með kviknaði sú langlífa hugmynd að
evrópskar listamyndir væru fyrst og fremst
dulbúnar kynlífsmyndir. Franska nýbylgjan
og Brigitte Bardot ýttu enn frekar undir þá
hugmynd, en Og guð skapaði konuna (1956)
varð vinsælasta erlenda mynd sem fram að
því hafði verið sýnd í Bandaríkjunum.
Maður að nafni Joseph Burstyn sérhæfði
sig í innflutningi og dreifingu á ítölskum ný-
raunsæismyndum eins og Hjólreiðaþjófun-
um (1948) eftir De Sica. Ein af þeim mynd-
FORBOÐNAR ÍMYNDIR HV ÍTA TJALDSINS – ÞRIÐJ I HLUTI
MÖRKIN
KÖNNUÐ
„Oft er fjallað um sjötta áratuginn sem þann frjáls-
lyndasta á öldinni og margir vilja einmitt meina að
það hafi verið „ameríski“ áratugurinn. Að öllum lík-
indum er þetta rétt, sérstaklega sem við kemur fjölda-
menningu og tónlist. En á þessum tíma eiga sér einnig
stað mikilvægar breytingar á viðhorfi og framsetn-
ingu á kynlífi, sérstaklega átti sér stað ákveðin færsla í
átt frá hjónabandssinnuðum kynferðisviðhorfum.“
Rita Hayworth sem tálkvendið Gilda vefur Glenn Ford um fingur sér. Sagt hefur verið að Hay-
worth hafi verið meira kynæsandi þegar hún fór úr hönskunum í Gildu en allar nektarnýlendu-
myndirnar samanlagðar.
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N