Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. MARS 2001 5
allra goðheima mæta á fund Draums til að
sækja um yfirráðaréttinn yfir Helvíti, eftir að
Lúsífer hafði sagt upp störfum sínum þar og af-
hent Morfeusi lykilinn. Þarsem þau standa
fylktu liði, Óðinn (Ásgarður), Anubis (Egypta-
land), Susano-o-no-Mikoto (Nippon), Azazel
(Djöflar), Remiel (englar), sendiboði álfa,
fulltrúi Reglu og Prinsessan af Kaos, þá verður
það svo fallega ljóst að allir þessir guðir standa í
raun fyrir svipaða hluti og eru því fyrst og
fremst mannleg sköpun, persónugervingar og
endurspeglanir hugmynda og hugsjóna, afla og
hlutverka.
Þannig skapast ein af þessum dásamlegu
bókmenntalegu lykkjum, þegar hinn goðsögu-
legi Draumur hefur áhrif á bókmenntasköpun
(t.d. Draum á Jónsmessunótt); bókmennta-
sköpun sem á sjálf þátt í því að (endur)skapa
goðmögnin (Óberon og Títaníu), og í póstmód-
ernískri flækju, þá er það bókmennta(og goð-
sagna)sköpunin (Shakespeare) sem hefur áhrif
á og innblæs verk Gaimans (Sandman), sem
fjallar um áhrif goðmagna á skáldsköpun.
Þess má geta í framhjáhlaupi hér að þessi
tengsl drauma og skáldskapar eru auðvitað
þekkt frá Freud, sem var mjög upptekinn af
draumum og hélt því fram að draumar og skáld-
skapur væru hliðstæðar verur – og það mætti
segja að Gaiman taki þessa gömlu og gagn-
merku hugmynd bókstaflega í Sandman-serí-
unni. Fyrst ég er á annað borð farin að droppa
nöfnum þá má einnig telja til sögunnar Georges
Bataille og Júlíu Kristevu sem bæði sáu skáld-
skap sem arftaka trúarbragða.
Ekki venjuleg myndasaga
Eins og áður sagði er grunnstef seríunnar
vangaveltan um staða goðmagna í trúlausum
samtíma. Annarsvegar kemur það stef fram í
samfellunni við bókmenntir og hinsvegar í
þeirri hugmynd að goðmögnin séu ekki eilíf né
séu þau fyllilega ofurmannleg. Sagan byrjar jú
á því að Morfeus er fangaður af manni og hún
endar á því að hann deyr. Þannig eru goðin sjálf
ekki hafin yfir mannleg örlög, sem endurspegl-
ar klárlega stöðu þeirra í hinum trúlausa heimi.
Í sjöunda bindi sögunnar kemur yngsta systirin
Óráð (sem áður hét Delight, eða Gleði, en brjál-
aðist og varð að Óráði) að máli við Draum og
biður hann að koma með sér að leita að bróður
þeirra, Tortímingu, en hann hafði yfirgefið ríki
sitt á 18. öld á þeim forsendum að mannkynið
hefði aflað sér nægrar þekkingar til að standa
fyrir tortímingu án hans hjálpar. Enn er hér
undirstrikað að hlutverk þessara goðmagna er
óljóst, þau eru persónugervingar tímalausra
afla, frekar en afgerandi gerendur, og sem per-
sónugervingar geta þau horfið jafnóvænt og
þau birtast. Ferð Draums með Óráði í leit að
Tortímingu verður svo til þess að hann tortímist
sjálfur, og í staðinn kemur nýr Draumur, ný
persónugerving. Morfeus og Óráð finna Tor-
tímingu sem neitar af hverfa aftur til ríkis síns,
en vegna atburða sem á leið þeirra systkina
verða, dæmir Draumur sjálfan sig til Dauða.
Þetta er mun dramatískara en það lítur út
fyrir að vera. Það að láta aðalsöguhetjuna,
sjálfa Hetjuna, deyja í lok seríunnar, stríðir
gegn helstu lögmálum og hefðum myndasögu-
sería. Myndasöguseríur þekkjum við helst í
formi ofurhetjusagna og þær seríur ganga bein-
línis útá það að hetjan sé eilíf og eldist ekki,
annars væri þetta ekki sería. Það er því
ánægjulega írónískt að velta fyrir sér tengslum
Sandmans við ofurhetjusögur, en þau eru
margbrotnari en virðast í fyrstu. Morfeus,
Sandmaðurinn, er sjálfur afsprengi eða útgáfa
af myndasöguhetju frá 1941, Sandman, sem var
minniháttar hetja í DC-hetjuheiminum, en sá
Sandmaður notaði svefngas til að svæfa óvinina.
Þannig séð er Sandman-serían einskonar af-
leiðing ofursagnasería; hún segir sögu ofur-
mannlegs manns og afskipta hans af mannlegu
samfélagi. En Sandman skilur sig augljóslega
frá venjulegum ofurhetjusögum, bæði eru sögu-
þráður og efnistök gerólík slíkum sögum og svo
er myndræni hlutinn, myndbyggingin og sögu-
legt flæði mjög nýstárlegt.
Á slóðinni http://www.holycow.com/dream-
ing/academia, er að finna ritgerðir um The
Sandman eftir Anne N. Thalheimer. Hún bend-
ir meðal annars á að strax á forsíðum bókanna
sé gefið til kynna að hér sé ekki um venjulega
myndasögu að ræða – ef við gefum okkur að
„venjuleg“ myndasaga sé almennt skilgreind
sem barna- og unglingaefni, í mesta falli ódýrt
afþreyingarefni fyrir fullorðna. Forsíðurnar
eru gerðar af Dave McKean og eru ekki teikn-
aðar, heldur gerðar með blandaðri tækni, ljós-
myndum, teikningum, málun, tölvuvinnu og
dóti sem er límt inn í rammana, og þannig eru
undirstrikuð tengsl við listaheiminn fremur en
ofurhetjuheim myndasagna. Þetta er síðan
ítrekað með myndmáli frásagnarinnar, sem er
„listrænna“ en lesendur eiga að venjast frá
myndasögum. Í stað hreinna útlína ofurhetju-
sagnanna eru rissaðar fínlegar línur notaðar,
auk þess sem hin blandaða tækni heldur áfram
að einkenna myndmálið. Svart/hvítt er áber-
andi – t.d. eru persónur Draums og Dauða
næstum alltaf teiknaðar í svart/hvítu – þrátt
fyrir að serían sem slík sé í lit, línuleg ramma-
frásögn er brotin upp og rammarnir renna hver
inn í annan. Sú tækni er reyndar algeng í
bandarískum myndasögum, en hér tekur hún á
sig aukið vægi með tilliti til teiknistílsins og fjöl-
tækniaðferðarinnar. Stíllinn, myndbyggingin
og yfirhöfuð hin myndræna nálgun endurspegl-
ar síðan efni seríunnar; til dæmis að því leyti
sem hún fjallar um samruna og skörun milli
„ólíkra“ heima, sem taka á sig greinilegustu
myndina í skörun og samþættingu draums og
vöku. Fagurfræðilega mætti næstum kalla The
Sandman dekadent, bæði hvað varðar mynd-
ræna hlutann og efnistökin. Allt er þetta mun
framsæknara en lesendur eiga að venjast frá
myndasögum, þ.e. myndasögum sem eru í raun
„mainstream“ og verða síðan að metsölubókum.
Vinsældir og andróður
Því má segja að orð Glermannsins í The Un-
breakable rætist á Sandmanninum, því serían
hefur tekið á sig mýtískar víddir í sjálfu sér.
Líkt og kenning Glermannsins segir til um er
Sandman endurspeglun á horfnum goðmögn-
um og „baráttu“ þeirra, sem er eiginlega frem-
ur einskonar tilvistarkreppa en bardagi við hið
illa – þó vissulega lendi Draumi saman við Lús-
ífer og Loka nokkrum sinnum. Og hinn draum-
kenndi goðaheimur Sandmannsins hefur síðan
öðlast eigið „goðsögulegt“ líf, sagan hefur haft
víðtæk áhrif og nú gefur útgefandi Gaimans,
Vertigo, út sjálfstæðar sögur sem byggjast á
þessum heimum sem Gaiman birtir í Sandman-
seríunni. Netið er morandi í síðum um Gaiman
og Sandman, þarsem aðdáendur safna saman
íkonum úr sögunum, fyrst og fremst myndum
af Draumi og Dauða, sem eru langvinsælustu
persónurnar. Þannig hefur Gaiman skapað nýja
goðsögu, og gefið myndasögunni nýjan goð-
söguheim: líka má segja að með þessu hafi
myndasagan sjálf skapað (sér) nýja goðsögu,
sem er okkur nauðsynleg í guðlausum heimi.
Eins og við má búast þegar verk af þessu tagi
nær slíkum vinsældum er andróðurinn strax
byrjaður, og hefur Sandman-serían, og sérstak-
lega nýja sagan, The Dream Hunters (1999),
sem byggir á japanskri þjóðsögu, verið gagn-
rýnd fyrir tilgerð. Í sjálfu sér kemur slík gagn-
rýni ekki á óvart þegar „listræn“ saga eins og
Sandman kemur inn í neðanjarðar-, útjaðars-
og undirmálsform eins og myndasagan er og
vill vera. Þessi gagnrýni hefur reyndar dálítið
með tískustrauma að gera, því Sandman hefur
göngu sína árið 1988 eins og áður sagði, og ber
greinileg merki tísku þess tíma. Þetta er tími
síðpönksins eða „gothsins“, og er Draumurinn
sjálfur í „goth“-stíl, meðan Dauði (og reyndar
líka Óráð) eru meiri pönkarar. Þrátt fyrir að
bæði pönk og goth haldi sem betur fer enn velli
meðal tónlistarmanna eins og Green Day og
Marlyn Manson, þá er það vissulega ekki eins
svalt og sérstakt í dag og það var þá.
Þetta mætti líka leiða út á kynlegan hátt og
vísa til „kvenlegrar“ upplifunar goðsögu í af-
þreyingarmenningu, eins og Schechter og War-
ner tala um, en myndasagan á sér langa hefð
sem strákaform. Því mætti líta svo á að þessum
strákaheimi finnist sér ógnað af „listrænu“ og
„tilgerð“ sem einkennir The Sandman og er um
margt ólík flestu því sem hefur sést í mynda-
sögum.
Nútímalegar myndir
af hverfandi goðmögnum
Fyrir Barthes er tungumál nútímagoðsagna
tungumál ímynda, og því er myndasagan einkar
hentugt form til að birta okkur nútímalegar
myndir af hverfandi goðmögnum. Hún er
ógleymanleg sagan í lok fyrsta bindisins, Pre-
ludes & Nocturnes, sem lýsir endurfundum
Draums og Dauða eftir að hann hefur sloppið úr
prísund sinni. Lesandinn hefur ekki hitt Dauða
fyrir og veit því ekki á hverju hann á von þar-
sem Draumur situr að því er virðist sallarólegur
á torgi og gefur dúfum. Ung stúlka kemur
gangandi, sest hjá honum og vitnar í Mary
Poppins: „Hvað færðu ef þú gefur dúfum of
mikið?“ og svarar sér sjálf: „Feitar dúfur.“
Draumur hefur ekki séð Mary Poppins og virð-
ist ekki hafa mikinn áhuga á því. Í staðinn segir
hann frá fangavist sinni og afleiðingum hennar
og er tiltölulega niðurdreginn. Þá brýst stúlkan
á fætur og húðskammar hann fyrir að vera
sjálfhverfasta persónugervingin á hvaða tilvist-
arsviði sem er. Og það kemur í ljós að þau eru
systkin, og stúlkan nennir ekki að skamma litla
bróður sinn lengur, segist þurfa að vinna, hann
geti komið með. Og þau ganga um borgina og
stúlkan heimsækir fólk og drepur það, meðan
þau ræða saman, og Draumur segir: það varst
þú sem þeir ætluðu að fanga. Stúlkan er Dauð-
inn og líkt og klisjan segir til um er Sandmað-
urinn – Svefninn – bróðir Dauðans. Nema
Draumur og Dauði eru ekki lík neinu því sem
við höfðum ímyndað okkur, þeir eru ekki einu
sinni bræður: þau eru systkin.
Og þau systkinin eiga svo eftir að rifja upp
þessar umræður þegar þau hittast í síðasta sinn
í níunda bindi, The Kindly Ones, þarsem
Draumur deyr. Tíunda bindið, The Wake, er
einskonar eftirmáli seríunnar, og lýsir jarðarför
Sandmannsins, og eftirmálum dauða hans. Í
lokasögu seríunnar hittir Draumur aftur
Shakespeare sem er þá að skrifa Ofviðrið, að
boði Morfeusar sem segist vilja sögur um virðu-
leg endalok, konung sem yfirgefur ríki sitt,
galdramann sem verður aftur maður. Þarna er
tíminn felldur saman: lesandi veit að Morfeus er
að tala um eigin endalok, þrátt fyrir að sagan
ætti „tímalega“ séð að gerast miklu fyrr. Kon-
ungur draumanna segist þó ekki geta séð sjálf-
an sig speglast í sögunni, því þótt hann sé prins
sagnanna og geti gefið sögur, þá eigi hann enga
sögu sjálfur, né muni hann nokkurntíma eign-
ast slíka. Enn er Gaiman búinn að búa til
lykkju, að þessu sinni um alla seríuna, sem hefst
um leið og hún endar.
Shakespeare lýkur Ofviðrinu og um leið lýkur
sögunni af Sandmanninum,sem líkt og Óli
lokbrá er einnig Prins sagnanna.
Dauði kemur að sækja Draum, litla bróður
sinn. Þau rifja upp samtalið sem þau áttu í
fyrsta bindinu, þar sem Draumur gaf dúfunum
og Dauði vitnaði í Mary Poppins.
Leikhópur Shakespeares sviðsetur Draum á Jónsmessu-
nótt fyrir sjálfar persónur verksins.
Fulltrúi Reglu kemur á fund Draums til að
krefjast lykilsins að Helvíti.
Höfundur er bókmenntafræðingur.