Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. MARS 2001
S
ÉRA Matthías Jochumsson var
víðlesinn maður. Hann þýddi
bókmenntaverk frá ýmsum
löndum og sótti aðdrætti fyrir
greinar og prédikanir víða. Bréf
hans gefa góða mynd af þessum
sílesandi skáldpresti. Það fer
tæplega framhjá neinum, sem
les þau, að hugur hans hneigist oft að sama guð-
fræðingi, ameríska únitaraprédikaranum Will-
iam Ellery Channing. Hvað eftir annað minnist
hann á Channing þennan í bréfum sínum, einnig
í Söguköflunum, og ævinlega með aðdáun og
hrifningu. Enginn vafi leikur á því að Channing
var meðal þeirra sem mest áhrif höfðu á guð-
fræðilega hugsun Matthíasar.
Bein áhrif Channings á Matthías verða seint
könnuð til hlítar þótt komast megi nærri um það
sem máli skiptir. Áhrifin kæmu væntanlega
helst fram í prédikunum hans og greinum í
blöðum og tímaritum þar sem heimilda er
sjaldnast getið. Það auðveldar ekki eftir-
grennslan að Matthías brenndi flestum prédik-
unum sínum þegar hann lét af prestsskap um
aldamótin. Hins vegar er næsta auðvelt að rekja
það sem Matthías segir beinlínis um Channing í
bréfum sínum og Söguköflum af sjálfum sér.
Það er óneitanlega áhugavert að forvitnast
ofurlítið nánar um Channing og þá einkum um
skoðanir hans á áhrifum kristinnar trúar á
menningu og samfélag. Hann hafði raunar áhrif
á fleiri guðfræðinga hér á landi en séra Matth-
ías. Séra Matthías getur þess í bréfum sínum að
hann hafi iðulega gefið vinum sínum og starfs-
bræðrum bækur eftir Channing og var greini-
lega mikið í mun að koma þeim sem víðast. Ein-
um vini sínum í prestastétt skrifaði hann á
þessa leið: „Kauptu (í Guðs nafni) W. E. Chann-
ings works – þau kosta 3–4 kr. og má panta alls
staðar en eru hin beztu guðfræði- og heimspeki-
rit sem ég held að séu til. Átt þú þau? Ég á nú
aðeins eitt exempl. en hef gefið ca. 30. Verk
Channings á söfnum hér á landi eru sum hver
merkt íslenskum prestum og því komin úr
bókasöfnum þeirra. Í bókasafni Matthíasar á
Sigurhæðum eru fáeinar bækur eftir Channing.
Í þessari ritgerð verður leitast við að bregða
ljósi á áhrif Channings. En fyrst skal vikið að
Channing sjálfum. Hver var hann og hverjar
voru kenningar hans?
Channing fæddist árið 1780 í borginni New-
port í Rhode Island fylki og dó í Vermont árið
1842. Mestan hluta ævi sinnar starfaði hann í
Boston. Í báðum þessum borgum, Newport og
Boston, hafa honum verið reist vegleg minn-
ismerki og í Newport er meira að segja minn-
ingarkirkja, Channing Memorial Church. Hann
vígðist til congregationalista safnaðar í Boston
(Federal Street Congregational Church) fyrsta
júní 1803 og þjónaði þar í tæpa fjóra áratugi.
Hann varð fljótlega áhrifamikill prédikari sem
var ekki lítið á þeim tímum þegar vegur prédik-
unarinnar og þar með prédikarans var mikill.
Upp úr aldamótunum 1800 voru miklir um-
brotatímar í kirkjulífi á Nýja-Englandi og þá
einkum í Boston sem var miðstöð kirkjulífsins.
Helsta kirkjudeildin v ar congregationalista-
kirkjan og var hún ekki aðeins trúfélag heldur
undirstaða alls samfélagsins sem skipt var í
sókn (parish) og söfnuð (church). Trú og sam-
félag var samofið samkvæmt þeirri kirkjuhefð
sem á sér kalvínskar rætur. Nokkru eftir að
Channing kom til Boston urðu hræringar í
kirkjulífinu til þess að congregationalistakirkj-
an klofnaði og únitarakirkjan varð til sem sér-
stök kirkjudeild. Channing var einn helsti tals-
maður hinnar nýju kirkjustefnu.
Á nítjándu öldinni var únitarisminn í raun að-
eins frjálslynd kristin kirkjudeild þar sem fólk
var þó heimspekilegra í hugsun en almennt
gerðist í öðrum kirkjudeildum. Áherslan var
einkum á siðfræði og mannúðarstarfsemi.
Matthías kynnir Channing því ekki sem únitara
(nema í frétt í Þjóðólfi einu sinni, sjá síðar) en
segir að hann megi heldur kallast „stofnari“
„nýju guðfræðinnar“ og ennfremur að hann hafi
verið „brennheitur Kristsvinur og mannvinur“.
Channing teldist ekki dæmigerður únitari nú
á tímum. Rit hans eru afar „kristileg“ að hefð-
bundnum skilningi þótt þau hafi verið framúr-
stefnuleg vestanhafs á sínum tíma. Nú á tímum
er únitarakirkjan yfirleitt ekki talin meðal krist-
inna kirkjudeilda enda líta ekki allir únitarar á
sig sem kristna, sumir aðhyllast önnur trúar-
brögð en kristna trú og enn aðrir trúa jafnvel
ekki á Guð. Þessi þróun heyrir þó til tuttugustu
öldinni. Á nítjándu öld voru únitarar framsæk-
inn og frjálslyndur kristinn trúflokkur, ekki
hvað síst í Boston sem löngum hefur verið höf-
uðborg únitara og hinn virti Harvardháskóli var
löngum höfuðvígi þeirra. Þótt rekja megi upp-
haf únitara allt til siðbótaraldarinnar var fyrsta
únitarafélagið ekki stofnað fyrr en 1774 í Lond-
on sem kristið sértrúarfélag. Og þar kynntist
séra Matthías únitörum einnig.
Að því er best verður séð heillaðist hann mest
af hugmyndum Channings um tvennt: annars
vegar um hið andlega frelsi en hins vegar um
samfélagsleg áhrif trúarinnar. Eins og ýmsir
aðrir leið Matthías fyrir stöðnun kirkjulífsins og
hinnar guðfræðilegu umræðu á sínum tíma.
Fyrir þetta leið hann ekki síst vegna þess að
hann las ógrynni bóka og tímarita bæði frá
Bandaríkjunum og Evrópu og hafði því veður af
þeim sterku straumum í guðfræði og menning-
arlífi sem síðar meir áttu eftir að leita hingað til
lands. Matthías heillast í raun ekki af únitarism-
anum sem slíkum þótt ýmsir kunni að draga þá
fljótfærnislegu ályktun af lestri bréfa hans.
Guðfræði sína setti Channing meðal annars
fram í einni frægustu ræðu sinni, Baltimore-
ræðunni, sem hann flutti árið 1819. Þar lýsir
hann vilja sínum til þess að fá að tilheyra „ekki
sértrúarsöfnuði heldur samfélagi fólks sem er
frjálst í hugsun“. Guðfræði hans er í flestu lík
frjálslyndri guðfræði á f.hl. nítjándu aldar.
Í boðskap sínum leggur Channing áherslu á
þær afleiðingar sem trúin hefur og ætti að hafa
á þjóðlíf og menningu en ekki – eins og algengt
var – aðeins á dyggðugt líferni og einstaklings-
siðgæði. Þess vegna fjallar Channing mikið um
pólitísk málefni sinnar tíðar. Má þar nefna
þrælahald sem hann barðist gegn, hann ritaði
um fangelsismál og lét baráttuna gegn of-
drykkju til sín taka svo eitthvað sé nefnt. Hug-
myndin um hið göfuga manneðli einkennir allan
hans boðskap svo og óbilandi trú á menntun al-
þýðunnar, framförum og frelsi. Trúin á skyn-
semi mannsins leynir sér ekki.
Hann lítur svo á að siðferðilegur þroski ein-
staklingsins skili sér í siðferðislegum þroska
samfélagsins eða þjóðfélagsins í heild. Hin sýni-
legu merki trúarinnar eru umhyggja fyrir öðr-
um, fyrirgefning og frelsi en frelsið er ekki hvað
síst frelsi þeirra sem eru í minnihluta og hugsa
ekki eins og meirihlutinn í trúarlegum efnum
eða öðrum. Boðskapur Channings er menntandi
og fullur bjartsýni á mannlegt eðli.
Helstu ásteytingarsteinar hans í kenningum
kirkjunnar voru þrenningarlærdómurinn, frið-
þægingarkenningin og hið róttæka syndarhug-
tak (eða kenningin um upprunasyndina). Hann
hafnar kenningunni um þrenningarlærdóminn
vegna þess að hann telur þá kenningu ögra ein-
ingu guðdómsins (þaðan er hugtakið únitarismi)
og að sá lærdómur eigi sér ekki biblíulegar for-
sendur. Hann hafnar kenningum um eilífa út-
skúfun en telur að Guð sé óendanlega góður og
jafnframt réttlátur, það stangast ekki á að hans
mati. Guð sem umhyggjusamur faðir sem ber
hag barna sinna fyrir brjósti er ríkjandi guðs-
ímynd í boðskap hans.
Í Jesú opinberast vilji Guðs í sinni fullkomn-
ustu mynd, segir hann, Jesús er fyrirmynd sem
á erindi til allra; Channing trúði á syndleysi
Krists, á kraftaverk og upprisu. Í Baltimore-
ræðunni fjallar hann um Biblíuna sem opinber-
un á vilja Guðs en engu að síður eigi Biblían að
lúta lögmálum almennrar túlkunarfræði sem
notuð sé við skýringar á öðrum ritverkum.
Channing var áhrifamikill guðfræðingur á
sinni tíð og vakti athygli utan Bandaríkjanna.
Verk hans teljast til sígildra bókmennta, þau
voru mikið lesin enda rituð af frábærri rökfimi
og þekkingu. Hins vegar ritar Channing heldur
þungan stíl og reynist mörgum erfitt að festa
hugann við ritsmíðar hans nú á tímum.
Áhrifin á séra Matthías
En hvernig komst Matthías í kynni við rit
Channings? Það var vinur hans og skólabróðir,
séra Þorvaldur Bjarnason, prestur á Reynivöll-
um (1868–77), sem fyrstur léði honum þau. Frá
því segir séra Matthías þannig:
„Var ég þá miklu fríhyggjumeiri en hann [þ.e.
séra Páll Sigurðsson í Gaulverjabæ], enda hafði
ég þá lesið rit dr. W. E. Channings. Hafði séra
Þorvaldur á Reynivöllum léð mér þau. Séra
Þorvaldur lofaði þau mjög en kvaðst ætla að
fylgja gömlu trúnni, sem hann gerði, enda töld-
um við hann aldrei mikinn guðfræðing þótt skýr
og merkur maður væri á sinn hátt en hrottaleg-
ur nokkuð og ærið út á við. Ég kynnti séra Páli
skoðanir hins háfleyga, hreinskilna og guð-
rækna Channings unz skoðanir Páls urðu í
flestu líkar mínum.“
Hann segir enn fremur: „Frá því ég missti
hina fyrri konuna, Elínu, hafði ég mjög lagt
stund á að kynna mér rit dr. Channings og jós af
þeim fræðum mikla von og gleði.“ Elín Sigríður
Knudsen, fyrsta kona Matthíasar, lést árið 1868
í Móum á Kjalarnesi en Matthías var þá nýlega
orðinn prestur í Kjalarnesþingaprestakalli.
Matthías segir einnig frá þessum umbrotum
skömmu eftir aldamótin á þann veg að trúar-
skoðanir hans hafi breyst mjög veturinn 1871–
72 þegar hann var í Höfn. Þá hafði hann kynnst
verkum Channings og lesið Grundtvig af lífi og
sál en þennan vetur kom Georg Brandes inn í
myndina: „Þessir og enn fleiri höfundar skiptu
mér andlega á milli sín, en engan virti ég eða
trúði á til fulls nema W.E. Channing, hann hefir
mér til þessa dags þótt bestur allra guðfræð-
inga.“
Og hann heldur áfram: „Er það sorglegt hve
kristnin virðist enn eiga langt í land til þess að
kunna að skilja hann eða meta rétt. ... En um
þessar mundir tóku mínir kirkjulegu trúarviðir
mjög að bila og greru aldrei um heilt aftur. En
þrátt fyrir öll vísindi og allan „pósitívismus“
fylgi ég enn mörgum eldri trúarskoðunum en
krefst þess jafnframt að flest af því fái nýjan
búning og það svo að hinn lifandi kjarni verði
ljós og samsvari þekking nútímans og þörfum.
Séra Matthías fékk því ekki einungis hjálp í
sorg sinni við lestur rita Channings heldur var
þar fengist við guðfræðilegar spurningar á
ferskan og gagnrýninn hátt. Það höfðaði til
Matthíasar sem var sjálfur farinn að velta fyrir
sér erfiðum guðfræðilegum vandamálum. En
hitt var þó ekki síður mikilvægt að í verkum
Channings kynntist hann hinni félagslegu skír-
skotun fagnaðarerindisins. Boðunin átti ekki
aðeins að beinast að einstaklingum heldur var
markmiðið ekki síður að hafa áhrif á þjóðfélagið,
m.a. á stofnanir þess. Loks höfðar eitt atriði enn
til Matthíasar. Það er áhersla Channings á
kristindóm þar sem engir flokkadrættir eru
lengur og skipting kristinna manna í kirkju-
deildir og trúflokka hefur verið yfirunnin.
Channing í bréfum séra
Matthíasar og í Þjóðólfi
Séra Matthías var afkastamikill bréfritari.
Þar ritar hann hispurslaust um hvaðeina sem
honum liggur á hjarta. Í hinu mikla bréfasafni
hans er Channings oft getið. Nokkur sýnishorn
úr bréfum Matthíasar gefa góða innsýn í af-
stöðu hans til Channings. Í bréfi rituðu í
Reykjavík 4. maí 1874 til séra Jóns Bjarnasonar
segir hann: „Lestu dr. Channings rit. Hann er
sá besti guðfræðingur tímans.“ Og til Magnúsar
Eiríkssonar ritar hann úr ritstjórastóli Þjóðólfs
27. nóv. 1874: „Ég fæ ekki betur séð en þeir
beztu þeirra (t.d. Ameríkumaðurinn hinn ágæti
dr. Channing) hafi það fyllsta og fullkomnasta
program fyrir kristilegri trú og móral sem
mannlegur andi hefur til dato nokkru sinni
haft.“ Hinn 10. apríl 1875 til séra Jóns Bjarna-
sonar: „Okkar kirkjulíf er á r....... og ég er viss
um að hvorki Channing eða hitt extremið,
poka-synodan, gæti lifað hér lengur en hálfan
klukkutíma.“ Og árið eftir til séra Jóns Bjarna-
sonar aftur (17. okt. 1876): „Hefur þú lesið tröll-
ið Parker? (Discourses on Religion). Mikið yf-
irtak! Af öllum liberalistum í trúarefnum sem
ég þekki kemst þó enginn nálægt hinum góða
og guðdómlega W. E. Channing og flestar hans
skoðanir tileinka ég mér með hug og hjarta og –
stend við það!“ Og 7. júní 1878 til séra Jóns
Bjarnasonar: „Congregationalistar og únitarar
(þeir betri, svo sem Martineau og guðsbarnið
Channing) eru mínir menn. Dogmam trinitatis
[þ.e. þrenningarlærdóminn] tólera ég sökum
heimsku og harðúðar aumingjanna en vitleysa
er það og verður frá eilífð til eilífðar!“ Til Hann-
esar Hafstein ritar séra Matthías frá Odda í
september árið 1884: „Ég vil Reformation, en
hver kemur með hana? Ég fæ menn ekki til að
lesa Channing auk heldur til annars.... Ég vil
anda, hjarta, eld; ég vil trú á hið eilífa, frelsi frá
hinu hverfula, sorglega, deyðandi, dauðlega,
fyrir lífsvonir og lífsyndi.“
Í Þjóðólfi 20. ágúst 1879 er stutt fréttaklausa:
„Dr. Channing. Að ári verður öld liðin frá fæð-
ingu þessa fræga rithöfundar; ætla Ameriku-
menn þá að byggja kirkju mikla til að kenna við
hann, í bænum Newport, þar sem hann var bor-
inn, og í Boston á að reisa honum minnismerki,
en trúarbræður hans, hinir ensku Unitarianar,
ætla þá að gefa út rit hans í 100.000 exempl. Og
selja hver á 1 shilling (80 a[ura]).“
Í Þjóðólfi ári síðar (12. okt. 1880), í sama blaði
og tilkynnt er sala blaðsins til Kristjáns Ó. Þor-
grímssonar er fyrri hluti langrar greinar um
skóla á Vestfjörðum. Enginn höfundur er
„ÉG VIL REFORMATION“
ÁHRIF W. E. CHANNINGS Á SÉRA MATTHÍAS
E F T I R G U N N A R
K R I S T J Á N S S O N
„Séra Matthías fékk því ekki einungis hjálp í sorg
sinni við lestur rita Channings heldur var þar fengist
við guðfræðilegar spurningar á ferskan og gagnrýn-
inn hátt. Það höfðaði til Matthíasar sem var sjálfur
farinn að velta fyrir sér erfiðum guðfræðilegum
vandamálum. En hitt var þó ekki síður mikilvægt að í
verkum Channings kynntist hann hinni félagslegu
skírskotun fagnaðarerindisins.“
Matthías JochumssonW. E. Channing