Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2001, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. MARS 2001 13
um sem hann dreifði átti eftir að skipta
sköpum fyrir ritskoðunarlög í Bandaríkj-
unum en það var Kraftaverkið eftir Roberto
Rosselini. Myndin vakti heift kaþólska Vel-
sæmissambandsins sem sakaði hana um trú-
spjöll. Velsæmissambandið fékk því fram-
gengt að kvikmyndaeftirlit New
York-borgar bannaði myndina en Burstyn
hóf málarekstur gegn sambandinu og rak
það alla leið til hæstaréttar. Fyrri úrskurði
réttarins frá árinu 1915, en þá hafði kvik-
myndum verið meinað um réttindi málfrels-
isákvæðis stjórnarskrárinnar, var hafnað ár-
ið 1952 og það staðfest að kvikmyndir nytu
sömu réttinda og aðrir upplýsinga-, afþrey-
ingar- og fjölmiðlar. En það fylgdi þó úr-
skurði hæstaréttar að þótt ritskoðun á
trúarlegum forsendum eða sökum almennr-
ar óánægju samræmdust ekki stjórnar-
skránni mætti ritskoða klámefni. Ári síðar
olli mynd Otto Premingers, The Moon is
Blue, álíka hneykslan en tilraunir til að fá
myndina bannaða mistókust. Meðal þess
sem fór fyrir brjóstið á siðgæðisvörðunum
var að orðið „jómfrú“ var þar notað í fyrsta
skipti á hvíta tjaldinu.
Kynlífsbyltingin
Oft er fjallað um sjötta áratuginn sem
þann frjálslyndasta á öldinni og margir vilja
einmitt meina að það hafi verið „ameríski“
áratugurinn. Að öllum líkindum er þetta
rétt, sérstaklega hvað við kemur fjölda-
menningu og tónlist. En á þessum tíma eiga
sér einnig stað mikilvægar breytingar á við-
horfi og framsetningu á kynlífi, sérstaklega
átti sér stað ákveðin færsla í átt frá hjóna-
bandssinnuðum kynferðisviðhorfum. Að mati
þeirra John D’Emilio og Estelle B. Freed-
man voru þar hvorki pólitískir né menning-
arlegir róttæklingar í brautryðjendahlut-
verkinu heldur athafnamenn. Fremstur í
flokki var Hugh Hefner en hann lagði
grunninn að Playboy-veldinu árið 1953 með
fimm þúsund útgefnum eintökum af tímariti
sínu. Maður skyldi varast að vanmeta fram-
lag Hefners til breyttra kynferðisviðhorfa í
Bandaríkjunum. Tímaritið varð landsþekkt
og helsta umræðuefni þeirra sem voru „með
á nótunum“. Það var hæfileg blanda af
smekklegri nekt og hámenningarlegri af-
þreyingu (frá upphafi hafa rithöfundar á
borð við John Updike og Kurt Vonnegut
skrifað fyrir blaðið). Ritstjórnarstefna þess
hélt líka á lofti frelsi í kynferðismálum (en
þó frá mjög karllægu sjónarhorni).
Ári síðar var þó röðin komin að Howard
Hughes á nýjan leik, en hann hafði einmitt
borið sigur úr býtum í baráttu sinni gegn
kaþólska Velsæmissambandinu nokkrum ár-
um fyrr þegar hann dreifði upp á eigin spýt-
ur kvikmyndinni The Outlaw sem naut mik-
illar velgengni. Enn nýtti hann sér
aðdráttarafl leikkonunnar Jane Russell sem
þá var á hátindi frægðar sinnar eftir Gentle-
men Prefer Blondes (1953) þar sem hún fór
með aðalhlutverkið ásamt Marilyn Monroe.
Og í þetta sinn voru heillandi eiginleikar
Russell framsettir í þrívídd! Erkibiskupinn í
St. Louis, séra Ritter, sagði kaþólikkum að
þeir fremdu dauðasynd ef þeir færu að sjá
The French Line (1954), en það þýddi að
fjárfesting í bíómiða var jafnalvarlegur
glæpur í augum kaþólsku kirkjunnar og
manndráp. Jafnvel ritskoðara hjá PCA-emb-
ættinu fannst þetta of langt gengið: „Það
var einum of langt gengið að örlög manns-
sálarinnar skyldu velta á brjóstunum á Jane
Russell.“
Aðrir aðilar innan Velsæmissambandsins
höfðu þó lært af fyrri mistökum sínum og
gerðu sér grein fyrir því að velgengni ým-
issa mynda átti í mörgum tilvikum þeirra
eigin viðbrögðum mikið að þakka. Í tilfelli
The French Line leituðust þeir því við að fá
markmiðum sínum framgengt án fjölmiðla-
umfjöllunar og reyndu því að sannfæra kvik-
myndahúsaeigendur í kyrrþey um að taka
myndina ekki til sýninga. Í fyrstu reyndist
ekki einu sinni vera þörf fyrir íhlutun kirkj-
unnar því bíóin sýndu myndinni lítinn
áhuga, ekki einu sinni fyrrum bíókeðja
RKO-kvikmyndaversins vildi taka hana til
sýninga en Hughes hafði keypt RKO til að
framleiða myndina. Orðspor hennar var ein-
faldlega of slæmt, í þeim skilningi að hún
væri vond auk þess að vera djörf.
Eins og áður sagði einkenndist sjötti ára-
tugurinn af innflutningi evrópskra mynda í
auknum mæli. Hvort þar var um listamyndir
eða sóðamyndir að ræða var eilíft deilumál
og ákvarðaðist í raun á sjónarhorni þess
sem á horfði og hvar hann horfði því að
sama myndin var oft sýnd í listabíói í New
York en síðan í sóðabíói í minni borgum.
Erótískt vægi myndanna náði þó smám sam-
an yfirhöndinni og var það sérstaklega skýrt
í tilviki frönsku myndanna með Brigitte
Bardot í aðalhlutverki. Fáar leikkonur hafa
valdið sambærilegum usla og Bardot gerði á
þessum tíma. Kvikmyndin Og guð skapaði
konuna í leikstjórn Rogers Vadim gerði bók-
staflega allt vitlaust þar sem hún var sýnd.
Kvikmyndahúsaeigandi í Ohio var handtek-
inn fyrir að sýna hana og í fjölda fylkja var
hún bönnuð. Aðrar franskar myndir voru
fluttar inn í kjölfarið. Ástarmálið frá 1962 er
mikilvægust þar sem hún leiddi til mála-
reksturs í hæstarétti en þá féll sá tímamó-
taúrskurður að aðeins efni sem hefði ekkert
listrænt gildi væri hægt að banna sem
ósæmilegt.
Ný viðhorf og nektarnýlendur
Bandarískir kvikmyndagerðarmenn voru
þó ekki á þeirri skoðun að útlendum mynd-
um ætti að vera gefinn eftir einkaréttur á
því að hala inn peningum á nekt og árið 1956
datt Walter Bibo í hug að búa til kvikmynd í
raunverulegri nektarnýlendu. Og sýna þar
með hvítt fólk að fullu nakið í fyrsta skipti.
Á endanum gekk hann að vísu ekki svo
langt. Kynfæri sjást aldrei en gestir nýlend-
unnar finna sér furðulegustu ástæður og
hluti til að hylja þau. Þá var það óskrifuð
regla á stöðum sem þessum að erótískt and-
rúmsloft skyldi aldrei skapast en það skilaði
sér í myndina sem ekki þótti ýkja æsandi.
Hún var þó vitanlega bönnuð þegar hún
var frumsýnd í New York fylki árið 1957. Í
áfrýjunarrétti féll síðan annar mikilvægur
úrskurður, en þar var sagt til um að nekt
sem slík væri ekki ósæmileg. Markaðurinn
fylltist af nektarnýlendumyndum í kjölfarið.
Þetta reyndist þó skammlíf tískubylgja því
fljótt kom í ljós að „Rita Hayworth var
meira kynæsandi þegar hún fór aðeins úr
hönskunum í Gilda heldur en allar þessar
nektarnýlendumyndir samanlagðar“ eins og
Eddie Muller og Daniel Fairs orða það.
Nektarnýlendumyndirnar ruddu þó braut-
ina fyrir aðrar myndir sem voru ekki alls
ólíkar en áttu eftir að njóta mun meiri vin-
sælda. Ókrýndur konungur „nudie-cutie“-
myndanna var leikstjóri að nafni Russ
Meyer en allt frá hans fyrstu mynd, The Im-
moral Mr. Teas sem hann gerði árið 1959,
mátti ljóst vera að hér var kominn ný „rödd“
í bransann. Eina ástæðan fyrir tilvist þess-
ara mynda var naktir kvenlíkamar og það
var ekkert verið að fara í grafgötur með þá
staðreynd. Enginn feluleikur á bak við
fræðslugildi eða heimildarmyndir. Mayer
var líka fyrsti leikstjóri mynda í þessum
flokki sem skýrlega hafði einhverja hæfi-
leika til að bera. The Immoral Mr. Teas
hafði aðeins kostað ríflega 20.000 dali í
framleiðslu og hún sló ærlega í gegn, enda
sýndi hún meiri nekt en nokkur bandarísk
mynd fram að þeim tíma.
Á innan við þremur árum voru 150 eft-
irlíkingar framleiddar. Söguþráðurinn var
ávallt hinn sami. Klaufalegur karlmaður
þvældist um og lenti í óhöppum en gat
ómögulega komist hjá því að sjá naktar kon-
ur hvert sem hann fór og hvað sem hann
gerði. Þessi kvikmyndategund varð síðar
meir vettvangur fyrir unga leikstjóra til að
þreyta frumraun sína og má m.a. benda á að
fyrsta mynd Francis Coppola, Tonight for
Sure, tilheyrir þessari kvikmyndagrein.
Heimildir:
Black, Gregory D.: The Catholic Crusade Against the
Movies, 1940–1975. Cambridge University Press. Cam-
bridge, 1998.
D’Emilio, John og Freedman, Estelle B.: Intimate
Matters. A History of Sexuality in America. University
of Chicago Press. Chicago og London, 1997.
Klein, Andy: „Censorship and Self-Regulation“.
Flesh and Blood. The National Society of Film Critics
on Sex, Violence, and Censorship. Ritstj. Peter Keough.
Mercury House. San Fransisco, 1995.
Krutnik, Frank. In a Lonely Street. Film Noir,
Genre, Masculinity. Routledge. New York og London,
1991.
Kuhn, Annette. Cinema, Censorship and Sexuality.
Routledge. New York og London, 1988.
Muller, Eddie og Fairs, Daniel: Grindhouse. The
Forbidden World of ’Adults Only’ Cinema. St. Martin’s
Press. New York, 1996.
Sklar, Robert: Movie Made America. A Cultural
History of American Movies. Revised and Updated.
Vintage Books. New York, 1994 (fyrsta útgáfa 1975).
Russo, Vito: The Celluloid Closet. Homosexuality in
the Movies. HarperCollins. New York, 1987.
Marlene Dietrich var eitt helsta kyntákn Hollywood um margra áratuga skeið. Hér er hún ásamt Cary Grant í myndinni Blonde Venus.
Á sjötta áratugnum eignaðist ungt fólk ný
átrúnaðargoð. Rokkstjörnur og leikarar á
borð við James Dean fóru þar fremst í flokki.
Frumskógarmyndin var vinsæl kvikmynda-
grein á fimmta áratugnum. Lítil virðing var
borin fyrir mannfræðilegum staðreyndum.
Höfundur er bókmenntafræðingur.