Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.2001, Síða 19

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. MARS 2001 19
Nokkur dæmi um ný orð tengd tölvum og
upplýsingatækni sem komið hafa inn í
tungumálið á síðastliðnum áratug eru:
browser, brugernavn, dosprompt, download,
e-post, hyperlink, pc-virus og smiley. Í bókinni
er að finna lista þar sem orðunum er raðað í
tímaröð, þ.e. með tilliti til þess hvenær þau
hafa komið inn í tungumálið. Þar má t.d. sjá að
orðin cowboybukser (gallabuxur), hjernevask
(heilaþvottur) telefonsvarer (símsvari) og
satellit (gervihnöttur) eru fyrst skráð árið
1955. Það er hins vegar ekki fyrr en árið 1970
sem orð eins og mandschauvinisme (karl-
remba), reagensglasbarn (glasabarn) og rød-
strømpe (rauðsokka) verða hluti af dönskum
orðaforða.
„ÞAÐ KOM mér á óvart og gladdi mig mjög að
finna þennan mikla áhuga meðal Íslendinga á
danskri málstefnu. Það var indælt,“ sagði Pia
Jarvad í stuttu samtali við blaðamann morg-
uninn eftir fyrirlesturinn. Þá var hún nýkomin
af fundi í Íslenskri málstöð og átti skömmu síð-
ar að halda fyrirlestur í tíma hjá dönskunem-
um í Háskólanum.
„Á síðustu árum eru Danir reyndar almennt
orðnir áhugasamari um tungumálið en áður.
En ég geri ekki ráð fyrir að íslenskur fræði-
maður sem héldi fyrirlestur í Danmörku um ís-
lenska málstefnu myndi draga að svo marga
áheyrendur,“ segir hún.
Pia Jarvad lauk cand.mag.-prófi í dönsku og
hljóðfræði frá Kaupmannahafnarháskóla árið
1973. Hún hefur starfað sem fræðimaður hjá
Danskri málnefnd allt frá árinu 1974, þar sem
hún hefur fengist við skráningu og rannsóknir
á nýyrðum í dönsku og orðabókafræði. Hin síð-
ari ár hafa rannsóknir hennar einkum beinst
að enskum áhrifum á danska tungu og fyrir
tveimur árum sendi hún frá sér orðabókina
Nye ord 1955–1998.
Gallabuxur og glasabörn
Bókin inniheldur um 10.000 uppflettiorð; ný
orð sem tekin hafa verið inn í orðaforða dönsk-
unnar eftir 1955, nýjar merkingar eldri orða og
ný orðasambönd. Fram kemur hvenær orðin
hafa fyrst komið fram í dönskum heimildum og
uppruni þeirra er skýrður. Dæmi eru gefin um
notkun orðanna með tilvitnunum í blöð, tíma-
rit, bækur o.fl. „Til þess að komast inn í bókina
verða orðin að hafa ákveðna útbreiðslu í
dönsku samfélagi, hvorki vera fag- né slang-
uryrði, né heldur bundin ákveðnu landsvæði
eða mállýsku,“ segir höfundurinn.
Einnig sú staðfesting væri einhvers
konar niðurstaða
Hlutverk danskrar málnefndar er m.a. að
rannsaka þróun málsins, sjá um endurskoðun
og útgáfu Réttritunarorðabókarinnar og svara
fyrirspurnum um málfarsleg atriði. Sumir hafa
haldið því fram að ekki sé til nein eiginleg
dönsk málstefna – en því er Pia Jarvad ekki
sammála. Hún segir að dönsk málstefna hafi
hingað til einkennst af svokallaðri „laissez
faire“ afstöðu eða afskipta- og hlutleysi. „Við
höllum okkur aftur í rólegheitum og erum viss
um að þetta gangi á endanum vel þrátt fyrir
allt,“ segir hún til að lýsa þessari afstöðu nán-
ar. „En það er auðvitað málstefna í sjálfu sér,“
segir hún og bætir við að það sé pólitísk
ákvörðun að vera ekki að hafa of miklar
áhyggjur af þróun málsins. Pia Jarvad kveðst
þó fagna allri umræðu um danska tungu og
málstefnu og segir að öll umræða um tungu-
málið hljóti að styrkja það. Hver niðurstaða
umræðunnar verði viti hún ekki frekar en aðr-
ir. „Það má svo sem vel vera að þessi afskipta-
leysisstefna verði staðfest – en þá það – einnig
sú staðfesting væri einhvers konar niður-
staða,“ segir hún.
Ekki vernda heldur styrkja
„Á síðustu árum hefur sprottið upp umræða
í Danmörku um að efla, styrkja og vernda
tungumálið,“ segir Pia Jarvad og bætir við að
þær raddir hafi verið háværar að réttara sé að
tala um að styrkja málið en vernda það. Í orða-
laginu liggi að með því að styrkja málið hljóti
það að vera þokkalega sterkt fyrir en með því
að vernda það sé gefið í skyn að staða tungu-
málsins sé veik og það séu ekki æskileg skila-
boð. Sjálf er hún á því að ekki skipti öllu máli
hvort orðalagið sé notað, aðalatriðið sé að að-
hafast. Hún segir þó að til þess að vernda
tungumál þurfi það að vera almennt álitið að
tungumálið sé í ákveðinni hættu. Sökum þess
að danska hafi lengi verið mál nýlenduherra
hafi menn ekki haft tiltakanlegar áhyggjur af
því að málið væri í hættu. Nú sé tími Danmerk-
ur sem nýlenduveldis hins vegar liðinn.
Málstefna í mótun hjá
menningarmálaráðuneyti
Hún nefnir nokkrar greinar og bækur sem
hafa að undanförnu hleypt lífi í faglega um-
ræðu um tungumálið og framtíð þess. Á ráð-
stefnu sem menningarmálaráðuneytið hélt á
Louisiana-safninu á síðastliðnu ári var aðal-
umræðuefnið dönsk málstefna. „Þar vildu
menn alls ekki hafa málnefndina með í ráðum.
Niðurstaða ráðstefnunnar var að ætti eitthvað
að gera fyrir danska tungu væri það að
minnsta kosti ekki hlutverk Danskrar mál-
nefndar.“
Í kjölfar ráðstefnunnar var hafist handa við
mótun nýrrar danskrar málstefnu að frum-
kvæði menningarmálaráðuneytisins og verður
sú stefna kynnt innan tíðar. Stefnumótunin er
árangur samvinnu fimm ráðuneyta; menning-
ar-, menntamála, rannsókna-, atvinnumála- og
utanríkisráðuneytanna en frumkvæðið mun þó
upphaflega vera komið frá Danskri málnefnd.
„Innihaldið þekki ég ekki – en þó er að minnsta
kosti alveg öruggt að það stendur ekki til að
innleiða íslenska módelið,“ segir Pia Jarvad og
vísar til þess að Danir muni seint taka upp mál-
stefnu á borð við þá íslensku. „Dönsk málnefnd
á að koma með raunhæfa valkosti og leyfa
Dönum að velja – en ekki gefa út tilskipanir
eða fyrirmæli um rétt og rangt. Það er ekki
hlutverk nefndarinnar,“ segir hún.
Á síðastliðnu ári kom út bókin Sprogrenser-
ordbog eða Málhreinsiorðabók eftir danska
lektorinn Kirsten Rask, þar sem höfundurinn
hvatti landa sína til að taka upp dönsk orð í
stað þeirra ensku og hálfensku orða sem svo
mikið eru notuð. Pia Jarvad segir að bæði bók-
in og höfundurinn hafi fengið slæma útreið.
„Mér þykir engin ástæða til að gera gys að
fólki vegna þess að það kemur með skemmti-
legar tillögur að orðum. Auðvitað voru þarna
mörg dæmi um ný orð sem munu aldrei eiga
möguleika en þetta var djarft framtak og vel til
þess fallið að vekja umræðu um tungumálið,“
segir hún og þykir miður að höfundurinn hafi
verið niðurlægður á opinberum vettvangi
vegna hugmynda sinna og tillagna.
Danir umgangast enskuna
af virðingarleysi
Sjálf er Pia Jarvad á því að hjá enskunni
verði ekki komist og að ómögulegt sé að
hreinsa danska tungu af enskum áhrifum. Hún
bendir á að Danir umgangist enskuna af virð-
ingarleysi. „Við tökum það sem við þurfum á
að halda og hendum afganginum,“ segir hún
og vísar til þess að oft sé einungis ein merking
af mörgum merkingum orða í ensku tekin með
þegar enskt orð er tekið inn í danskan orða-
forða. Sem dæmi um þetta nefnir hún orðið
city. „Við fáum aðeins lánaðan hluta merking-
arinnar. Í ensku er orðið notað yfir bæði borg
og miðborg en í dönsku tökum við aðeins seinni
merkinguna að láni.“ Þetta segir hún vera val
en ekki meðvitaða yfirtöku á öðru tungumáli
og segir það raunar benda til þess að áhrifin
séu ekki svo djúpstæð þrátt fyrir allt.
ÖLL UMRÆÐA UM TUNGUMÁL-
IÐ HLÝTUR AÐ STYRKJA ÞAÐ
Pia Jarvad, fræðimaður
hjá Danskri málnefnd,
hélt í síðustu viku fyrir-
lestur í Háskóla Íslands
um danska málstefnu.
MARGRÉT SVEIN-
BJÖRNSDÓTTIR var
meðal fjölmargra áheyr-
enda í stofu 301 í Árna-
garði og sá með eigin
augum undrunina í svip
fyrirlesarans yfir hinni
góðu mætingu.
Morgunblaðið/Ásdís
Pia Jarvad er ötull orðasafnari. Bók hennar, Nye ord 1955-1998, inniheldur um 10.000 orð sem
hafa bæst við orðaforða dönskunnar á síðari helmingi 20. aldar.
INGA J. Backman sópransöngkona og Reynir Jón-
asson organisti halda tónleika í Neskirkju á morgun,
sunnudag, kl. 17.
Að sögn Ingu skiptist efnisskráin í þrennt; íslenska
sálma, Bach og antikaríur. Sálmarnir eru þrír: Hvíta-
sunna, lag eftir Jón Ásgeirsson við texta Sigurbjörns
Einarssonar, Maríukvæði Atla Heimis Sveinssonar við
ljóð Halldórs Laxness og Ó, undur lífs eftir Jakob
Hallgrímsson við ljóð Þorsteins Valdimarssonar. Þá
leikur Reynir verk eftir Bach og Inga syngur fræga
aríu „Ich hatte viel Bekümmernis“ úr kantötu Bachs
nr. 21.
„Svo endum við tónleikana á nokkrum þekktum
antikaríum frá 16. og 17. öld. „Þetta eru allt ást-
araríur og mjög skemmtilegt viðfangsefni sem hefur
verið sérstaklega gaman að æfa,“ segir Inga.
ÍSLENSKIR SÁLM-
AR, BACH OG
ANTIKARÍUR
Morgunblaðið/Þorkell
Inga J. Backman sópransöngkona og Reynir Jónasson organisti.