Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. MAÍ 2001
Blm.: Guy Scarpetta, í bók þinni, Gullöld skáld-
sögunnar, heldur þú því fram að við lifum á
tímum óvenju mikillar sköpunar og endurnýj-
unar innan skáldsögunnar. Hvers vegna núna?
Scarpetta: Það sem ég hélt fram í þessari
bók, voru ákveðin þverstæðukennd viðbrögð:
ég var að andæfa því ríkjandi og heldur þreyt-
andi viðhorfi að mikil list hafi einungis verið til
hér áður fyrr.
Maður heyrir ekki annað en þetta: „gullöld
skáldsögunnar“ á að vera langt að baki okkur,
nútímalistin á að vera alger hörmung, sönn
tónlist á að vera dauð. o.s.frv. Ég held því fram
fyrir mitt leyti að það að hafna samtíma okkar
eins og hann leggur sig sé álíka heimskulegt og
að samþykkja hann eins og hann leggur sig.
Ég var að reyna að sýna fram á það að á sviði
skáldsögunnar hefðu mjög mikil listaverk ver-
ið skrifuð síðustu tvo áratugi tuttugustu ald-
arinnar, verk sem gæfu ekkert eftir þeim
meistaraverkum sem skrifuð voru hér fyrrum
(að því tilskildu að vera ekkert að upphefja for-
tíðina, gera ekki eitthvert norm úr henni, lesa
hana á lifandi hátt). Ég afmarkaði mig því við
skáldsögur sem komu út í byrjun níunda ára-
tugarins og eftir það og kannaði hvort þarna
væru á ferðinni meistaraverk: þetta voru sem
sagt verk eftir Salman Rushdie, Milan Kund-
era, Philip Roth, Thomas Bernhard, Juan
Goytisolo, Claude Simon, Mario Vargas Llosa,
Kenzaburo Oe, Alain Gobbe-Grillet, Danilo
Kis, Carlos Fuentes. Einkum vildi ég leggja
þessa tilgátu fram vel undirbyggða, byggja
gildismat mitt á skýrum og greinargóðum rök-
semdum og kafa djúpt í þau verk sem ég tæki
til umfjöllunar. Titillinn á bók minni er auðvit-
að í aðra röndina háðskur eða ögrandi; í gegn-
um söguna hafa auðvitað komið margar „gull-
aldir skáldsögunnar“: síðari hluti átjándu
aldarinnar (tímabil Sterne, Diderot, Laclos)
upphaf nítjándu aldarinnar (Balzac, Stendhal),
lok þessarar sömu nítjándu aldar (frá Flaubert
til Dostojevskí, með viðkomu hjá Tolstoj), árin
stórkostlegu milli 1920 til 1940 ( þegar út komu
helstu verk Prousts, Kafka, Joyce, Musils,
Faulkners, Céline, Broch, Hemingway,
Gombrowicz). Hugmyndin var einfaldlega sú
að benda á að þegar allt kemur til alls stendur
okkar tími þessum tímum ekkert að baki á
skáldsagnasviðinu.
En spurning þín verður til þess að ég þarf að
bæta einni athugasemd við. Það verður einnig
að reyna að skilja hvers vegna sumir hafa það á
tilfinningunni (og það ranglega, að mínum
dómi) að bókmenntagreinin fari hnignandi.
Okkar tími er augljóslega líka tími of margra
skáldsagna sem eru lélegar, skrifaðar fyrir
markaðinn, eru fyrirsjáanlegar, svara ekki
neinu öðru en væntingum almennings, eru
semsagt undirokaðar af lögmálum markaðar-
ins. Það mikilvægasta andspænis þessu er að
gera skýran greinarmun á skáldsögunni sem
listaverki og skáldsögunni sem menningar-
neysluvöru. Ég legg fyrir mitt leyti í mjög
grófum dráttum fram þrjár meginröksemdir
til að gera þennan greinarmun.
Mér virðist sem skáldsaga sé listaverk: 1. ef
hún finnur upp aftur eða endurnýjar form
greinarinnar (í stað þess að láta sér nægja að
nota viðteknar uppskriftir); 2. ef hún kannar
óþekktar hliðar mannlegrar tilveru, hliðar sem
ekki væri hægt að kanna á annan hátt en með
sérstökum skáldsögulegum aðferðum (í stað
þess að tileinka sér fyrirfram gefna lífssýn); 3.
ef hún fléttar þessa tvo eiginleika svo þétt sam-
an að ekki sé hægt að skilja þá að. Þessi þriðja
ástæða er vitaskuld sú mikilvægasta. Megin-
vandinn nú á dögum er nefnilega sá að eitt og
sama hugtakið, „skáldsaga“, er notað yfir fyr-
irbæri sem eru í eðli sínu andstæð. Rétt eins
og, svo ég taki dæmi, sama hugtakið, „kvik-
mynd“, er annars vegar notað yfir alvöru lista-
verk (til dæmis kvikmyndir Jean-Luc Godard,
Raoul Ruiz, Manoel de Oliveira) og hins vegar
staðlaðar neysluvörur sem þjóna engum öðr-
um tilgangi en þeim að fullnægja eftirspurn,
ná hámarksaðsókn til þess eins að borga sig
upp eins fljótt og unnt er. Eða jafnvel (og það
er eflaust ástæðan fyrir öllum ruglingnum
varðandi það) hugtakið „nútímalist“, sem legg-
ur að jöfnu raunverulega nýsköpun og ömur-
legar sjónrænar blekkingar sem er viðhaldið
með samvinnu stofnana, markaðarins og gagn-
rýnenda (þaðan kemur sú auðvelda afstaða að
hafna öllu á einu bretti – og einhvern daginn
þarf að greina þarna á milli, sýna til dæmis
fram á það hvers vegna fólk í Frakklandi hefur
áhuga á Jacquet eða Lavier, meðan verk Bu-
rens og Reynauds eru talin ofmetin eða of hátt
verðlögð...) Með öðrum orðum, ég er hóflega
bjartsýnn á listsköpunina nú á dögum. Ég get
ekki gleymt því, svo maður víki aftur að því að
nú á tímum eru til stórmerkilegar skáldsögur
og það í heimi sem hefur tilhneigingu til að
gera lítið úr því gildi sem einkennir skáldsög-
una (Kundera hefur skrifað um þetta á gríð-
arlega merkilegan hátt sem skiptir megin-
máli). Það sem varð til með Rabelais og
Cervantes, gekk út á það að hafna anda bók-
stafstrúarinnar, þetta var menning efans eða
óvissunnar, uppgangur utan ljóðrænnar blekk-
ingar, tilfinning fyrir leikgleði og allt þetta er
nú að fletjast út í það sem kallað hefur verið
„einsleit hugsun“, en ætti satt að segja að skil-
greina sem eyðileggingu menningar. Í þessu
sambandi er ekkert eins táknrænt og Rushdie-
málið. Rabelais var á sínum tíma hundeltur, of-
sóttur, fordæmdur af kirkjuyfirvöldum, en þá
var til konungur, Frans 1. sem tók hann undir
verndarvæng sinn: hann var viss um að gild-
ismat frelsisins sem tengdist list skáldsögunn-
ar væri þrátt fyrir allt mikilvægara en „sann-
leikurinn“ sem kirkjan hampaði svo mjög.
Þegar íslamskir bókstafstrúarmenn dæmdu
Rushdie til dauða lýstu flestir stjórnmálamenn
(og þar fór núverandi forseti fremstur í flokki)
yfir „fyrirlitningu“ sinni í hans garð og höfðu
fyrst og fremst áhyggjur af því að „trúarvit-
und“ múslíma hefð verið særð. Það þurfi heila
herferð, sem rithöfundar hrintu af stað, til að
hreyfa aðeins við hlutunum (og ég get ekki
annað en verið stoltur af því að hafa verið í
fremstu röð í þessari baráttu). Alltént var
greinilegt að „gildismat skáldsögunnar“ var
ekki lengur þungamiðja vestrænnar menning-
ar. Og þegar Evrópa féllst loks á að vernda
Rushdie var það í nafni „tjáningarfrelsis“ (sem
almennt gildi, óhlutbundið), miklu fremur en í
nafni réttar skáldsagnahöfunda til að leika sér
með stofnanabundna bókstafstrúna...
Ég get því ekki litið svo á að lífskrafturinn í
list skáldsögunnar sé neitt annað en einhvers
konar viðbragð, einangrað jaðarfyrirbæri.
Andspyrna (og andspyrna fer, sem kunnugt
er, af stað þegar stríðið er tapað). Kannski er
þessi lífskraftur í rauninni því meiri sem ógnin
vex. Krafturinn í skáldsagnalistinni er kannski
svipaður kraftinum í stórum, særðum villidýr-
um.
Í þessari greiningu minni á lífskrafti listar
skáldsögunnar felst auðvitað engin „fram-
faratrú“. Enginn blindur „módernismi“. Mig
langaði jafnvel, strax eftir að hafa skrifað Gull-
öld skáldsögunnar, að skrifa ritgerðasafn um
nokkur meistaraverk fyrri tíma (einkum Rab-
elais, Sade og Laclos), og þá var hugsun mín sú
að blása lífi í þau, dusta rykið af þeim, rífa þau
upp úr þeim svæfandi skrifum sem lögð höfðu
verið yfir þau. Í mínum huga stefna þessar
tvær bækur algerlega í sömu átt, þjóna sama
tilgangi. Enn er það skáldsagnahöfundur,
Juan Goytisolo, sem hefur lýst þessu best:
skáldsagnahöfundar samtímans, segir hann
efnislega, eru eins og jurtir í eyðimörk: þeir
reyna að þrauka í einstaklega erfiðu umhverfi
og verða því að skjóta djúpum rótum til að ná
sér í næringu. Með öðrum orðum, þegar ég
legg áherslu á það frjálsasta og nýjasta í list
skáldsögunnar í dag er ég ekki að fjarlægjast
Rabelais, heldur þvert á móti að nálgast hann.
Blm.: Nú ætla ég alls ekki að fara að and-
mæla vali þínu, enda útskýrir þú það í inngang-
inum að bókinni, en hvað hefðir þú að segja um
rithöfunda eins og Hubert Aquin, Bermard
Lamarche-Vadel, Philippe Sollers, Nathalie
Sarraute eða Toni Morrison?
Scarpetta: Í Gullöld skáldsögunnar var ég
síður en svo að búa til einhvers konar úrval.
Val mitt var tiltölulega handahófskennt, innan
þeirra marka sem ég ræddi um áðan, og mjög
huglægt: ég benti á að ég hefði auðvitað getað
valið einhver önnur verk. Ég tók það skýrt
fram: ég ætlaði mér ekki þá dul að halda því
fram að öll meistaraverk samtímans væru til
umfjöllunar í bókinni, en ég hélt því þó fram að
öll verkin sem ég tók til umfjöllunar væru
meistaraverk, sem er allt annað. Það segir sig
sjálft að flest nöfnin sem þú nefnir hefðu getað
verið á listanum (og fleiri líka: Cambrera
Infante, Mertens, Lobo Antunes, Ohran Pam-
uk, til dæmis). En þarna þarf líka að gæta þess
að halda sig við tiltekin viðmið til að ruglast
ekki í ríminu, ég viðurkenni að ég sé til dæmis
lítið sameiginlegt með verkum sem eru eins
nýstárleg og verk Nathalie Sarraute annars
vegar og hins vegar verk Lamarche-Vadel,
sem vissulega eru allra góðra gjalda verð,
frumleg, en það er erfitt að halda því fram að
þau hafi valdið straumhvörfum í list skáldsög-
unnar...
„Tækni“ skáldsagnahöfundar er ekki
tólin og tækin sem hann notar
Blm.: Svo við snúum okkur að jarðbundnari
málum, hvaða áhöld notar þú við að skrifa
(penna, ritvél, tölvu)? Ef þú skiptir um tæki,
breytir það því eitthvað hvernig þú skrifar
(hraðanum, setningaskipaninni, hrynjand-
inni)? Notar þú nýjustu tækni við ritstörfin
(lófatölfu, tölvupóst o.s.frv.)?
Scarpetta: Hvað mig varðar eru stigin þrjú:
ég tek niður minnispunkta í kompur eða laus
blöð; fyrsta uppkast geri ég á gamaldags ritvél
(þarf að ná beinu sambandi við pappírinn);
lokaútgáfuna vinn ég síðan á tölvu (sem auðvit-
að sparar gríðarlegan tíma), leiðrétti og snurf-
usa. En er þetta nú eins áhugavert og fólk
heldur? Ég er sannfærður um að hinn sanna
„tækni“ skáldsagnahöfundar er ekki tólin og
tækin sem hann notar, heldur hvernig hann
beitir tímanum, mismunandi sjónarhornum,
sögumönnunum, hvernig hann byggir upp per-
sónurnar, bygging frásagnarinnar (eða frá-
sagnanna): í þessu er mikilvægasta tæknin er
fólgin. Frá þessum sjónarhóli séð eru til snill-
ingar í ritvinnslu sem skrifa sögur sem eru frá
tímum olíulampa og seglskipa. Síðan get ég
hins vegar bent þér á tvo rithöfunda sem eru
allra höfunda frásagnarlega frumlegastir og
nútímalegastir (Juan Goytisolo og Carlos
Fuentes) en þeir skrifa skáldsögur sínar hins
vegar alfarið með blekpenna, í minnisbækur.
Ég held að sá fyrrnefndi, sem er höfundur
skáldsagna á borð við Umsátrið og Þrjár vikur
í þessum garði sem eru ótrúlega nýstárlegar
tæknilega, hafi hreinlega aldrei fundið hjá sé
þörf til að læra að vélrita...
Hvað nýjustu tækni varðar, þá virðist mér
að maður verði í rauninni að forðast tvenns
konar gerólíka afstöðu sem stefnir þó í sömu
átt: hreina og klára höfnun (afturhald) og
máttlausa aðdáun (framfarasinnaða). Málið
snýst ekki um að hafna eða samþykkja tækni-
sviðið (tæknimenningin er hluti af því), heldur
að vita hvort maður er að nota tæknina í þágu
listarinnar eða hvort maður gerir listina að
fórnarlambi tækninnar sem verður þar með að
markmiði í sjálfu sér. Ég get vel ímyndað mér
að notkun tölvunnar hafi til dæmis breytt því
hvernig menn semja tónlist; að tölvutæknin
breyti vinnubrögðum kvikmyndagerðarmanna
og til verði nýtt myndmál (rammarnir hjá Pet-
er Greenaway); eða að tölvumyndir, rafræn
litaspjöld og þess háttar geti opnað nýjar leiðir
innar myndlistarinnar (samanber hvernig Jeff
Wall vinnur með þetta): en menn verða að gera
sér ljósa grein fyrir því að tæknin sem slík get-
ur ekki komið í staðinn fyrir listsköpunina.
Hvað skáldsagnaskrif varðar, þá held ég að
ekki megi gera of mikið úr tækninni: hún
skiptir ekki meginmáli. Menn gætu fljótt á litið
haft tilhneigingu til að segja að ritvinnsla geti
ýtt undir (jafnvel búið til) ákveðinn stíl: höf-
undar færu að „klippa“ saman atriði (sem er
auðvelt), farið að nota sviga í auknum mæli eða
orðið langorðari. En hugsi maður málið aðeins
nánar kemur í ljós að þessar aðferðir hafa
lengi verið til: fyrst hjá Pound, hjá Proust, eða
nær okkur í tíma, hjá Claude Simon, til dæmis.
Ég held að Proust myndi nota tölvu á okkar
tímum (og þyrfti því ekki að vera með þessar
endalausu viðbætur); en ég held ekki að tölvan
ein og sér myndi breyta neinu um hugmyndina
(eða bygginguna) á bak við verk eins og Leitin
að glötuðum tíma.
Á sama hátt sé ég ekki fyrirfram neitt beint
samband milli listar skáldsögunnar og nýrra
tóla til að skrifa. Rafrænn texti er til dæmis í
eðli sínu andstæða þess sem einkennir lista-
verk sem sjálfstæðan heim (tilefni til að minna
á að sumar breytingar leiða ekki til framfara,
heldur til afturfara). Tölvupósturinn þjónar á
sama hátt einkum þeim tilgangi að auka sam-
skipti milli fólks sem er af sama sauðahúsi – en
skáldsagan getur þvert á móti verið leið til að
lifa eitthvað öðruvísi. Sennilega stefnum við í
átt að sambúð þessara tveggja ritforma – á
sama hátt og geisladiskurinn getur, á sviði tón-
listarinnar, staðið samhliða tónleikum og hefur
síður en svo fækkað þeim.
Sprenging upplýsinga,
hrun merkingar
Blm.: Hvernig á skáldsagan að bregðast við í
heimi þar sem tungumálið verður sífellt flat-
neskjulegra og er sífellt meira aðeins notað
sem samskiptatæki?
Scarpetta: Þetta er auðvitað það sem mestu
máli skiptir. Enn einu sinni, rétt eins og Kun-
dera, Fuentes og Goytisolo hafa undirstrikað,
ÞVERSTÆÐU-
KENNDUR
LÍFSKRAFTUR
Guy Scarpetta er franskur rithöfundur og háskóla-
kennari. Hann hefur skrifað fjölda skáldsagna og
bóka um bókmenntir, kvikmyndir og leiklist, auk þess
sem hann var um árabil í ritstjórn þekktra franskra
tímarita, svo sem Tel Quel, La regle du jeu og Art
press. Scarpetta heldur tvo fyrirlestra hér á landi í
komandi viku í boði sendiráðs Frakka á Íslandi í sam-
starfi við frönskudeild Háskóla Íslands og Reykjavík-
urAkademíunnar. Eftirfarandi viðtal birtist við hann í
franska tímaritinu Le Trait fyrir skömmu.
Guy Scarpetta