Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. MAÍ 2001 5
þá hefur skáldsagan allt frá upphafi, hjá Rab-
elais og Cervantes, verið svæði óvissu, margra
ólíkra radda (eða „samtalshyggju“ svo maður
noti hugtak frá Bakhtín), svæði afstæðra
„sannleika“, mótmæla (meira og minna á leik-
rænan hátt) gegn bókstafstrú og orðræðu sem
byggist á valdboði.
Núverandi alræði upplýsinganna (og það
ber að hafa í huga að þær beinast að því að
styðja við hið nýja skipulag heimsins) er meðal
þess sem veldur því að afturför hefur átt sér
stað eins og ég minntist á hér áðan: sigur ein-
hliða, einræðra skilaboða. Þetta er Sýningin:
stundin þegar herrar heimsins eru líka herrar
þess hvernig hann er sýndur; þar sem hið nýja
skipulag heimsins gengur út á það að telja fólki
trú um að „heimurinn“ sé sú mynd af heim-
inum sem matreidd er ofan í það. Carlos
Fuentes hefur skilgreint í einni setningu það
sem nú er að gerast, og ég get ekki annað en
tekið heils hugar undir orð hans: sprenging
upplýsinga, hrun merkingar... Andspænis
þessu verður meir en nokkru sinni fyrr að
minna á hina gagnrýnu afstöðu skáldsögunn-
ar: í henni snýst málið ekki um „boðskipti“,
heldur að leysa úr læðingi nýjar og áður
óþekkta merkingu; kanna það ósagða í því sem
sagt er opinberlega; læða efa og átökum inn í
það sem stillir sér upp sem „sönnu“ og „eins-
leitu“.
Í raun og veru eiga gömlu skáldsagnalexí-
urnar þeirra Rabelais, Cervantesar, Diderot
og Sade brýnna erindi við okkur nú en nokkru
sinni fyrr. Raunar eru þessir menn enn spræk-
ari en flestir sem nú eru lifandi.
Ef þannig er á málið litið hefur þjóðfélagið
hag af því að skáldsagan (þetta svæði óvissu,
leiks, ójafnvægis, eins og Kundera hefur marg-
oft undirstrikað) breiðist minna og minna út.
Því bregst þjóðfélagið við á tvennan hátt: held-
ur fólki frá því að lesa, ræðst gegn uppsprettu
löngunarinnar til að lesa (það sem er að gerast
í skólakerfinu er sérstakt umhugsunarefni í
þessu sambandi) og fjölgar á sama tíma ein-
hvers konar „skáldsögum“ sem eru ekkert
annað en hrein og klár andstæða alvöru skáld-
sagna.
Skáldsagan sækir efnivið í
raunverulega reynslu
Blm.: Í bók þinni minnist þú á það að höf-
undar nota sjálfsævisögulegt efni (oft hulið, yf-
irfært, umskrifað o.s.frv.) í sögum sínum.
Hvaða merkingu hefur þessi ruglandi leikur
milli höfundar og sögumanns?
Scarpetta: Það sem þú nefnir þarna á ein-
mitt við fjöldann allan af skáldsögum sem hafa
verið að koma út á síðustu árum, og þetta er
fyrirbæri sem finna má hjá jafn ólíkum höf-
undum og Claude Simon, Danilo Kis, Philip
Roth, Alain Robbe-Grillet og Thomas Ber-
hard, svo ég nefni þá sem ég hef pælt sér-
staklega í, og einnig gætir þessara áhrifa, þótt
í minna mæli sé, hjá Juan Goytisolo og Mario
Vargas Llosa: þetta felst í því að byggja skáld-
skap á sjálfsævisögulegu efni sem er meira og
minna dulbúið (en það útheimtir annars ekki
endilega fyrstupersónufrásögn: henni er til
dæmis aldrei beitt í skáldsögunni L’Accacia
eftir Claude Simon). Það er erfitt fyrir mig að
segja nákvæmlega til um það hvaða „merking“
felst í þessu: ef til vill er skáldsagan að leita
nýrra leiða (og upphaf þess væri þá Leitin
hans Prousts) eftir að hafa nýtt sér ýmislegt úr
heimi leikhússins (samtölin), ljóðsins, heim-
spekinnar og er nú að leita fyrir sér á nýju
sviði, það er að segja sækja efnivið í raunveru-
lega reynslu. En það er auðvitað mikilvægt að
gera skýran greinarmun á þessu formi „skáld-
ævisagna“ og hinum klassísku minningum,
játningum, dagbókum og sjálfsævisögum: þótt
endanleg niðurstaða kunni að virðast svipuð er
tilgangurinn gerólíkur og útheimtir gerólíkan
leshátt. Játningar, minningar, sjálfsævisögur
og þess háttar þjóna þeim tilgangi að láta okk-
ur í té upplýsingar um höfundinn sem eiga að
vera réttar. Skáldsögur sem byggjast á sjálfs-
ævisögulegu efni lúta sama lögmáli og allar
aðrar skáldsögur: kanna möguleika mannlegr-
ar reynslu, varpa ljósi á áður óþekktar hliðar
þess. Þegar maður les síðustu þrjár miklu
skáldsögur Céline er þar auðvitað ekki til þess
að finna einhverjar ekta upplýsingar um líf
Céline... Við skulum líka hafa það hugfast að
Proust gengur í upphafi út frá ósjálfráðu
minni, en hann þarf síðan þúsundir blaðsíðna
af skáldsögulegri snilld til að komast loks að
þeirri grundvallaruppgötvun sem hann gerir í
síðasta hlutanum, Tíminn fundinn aftur. Hon-
um hefði auðvitað aldrei tekist þetta ef hann
hefði látið sér nægja að „segja ævisögu sína“.
Ástæðan fyrir því að ég legg sérstaka
áherslu á að menn geri skýran greinarmun á
þessu er sú að því er alls ekki að heilsa í öllum
þeim tonnum af minningum í skáldsagnaformi,
játningum í skáldsagnaformi, dagbókum í
skáldsagnaformi (eða ekki) sem hellt er yfir
okkur á hverju einasta ári. Bókum sem eru rit-
ræpa eða sjálfupphafning fremur en skáld-
skapur. Andspænis því langar mann að minna
á að Leiris skrifaði um „líf“ sitt til þess eins að
efast kerfisbundið um „einlægnina“, það
„ekta“, „tjáninguna“ (vitandi sem er að sjálf
okkar er líka samsett úr því sem er ómeðvitað
og tungumálinu, sem þjónar líka öðrum til-
gangi en að „tjá“ sig). Það er merkilegt að
sjálfur Malraux, sem var ekkert að liggja á
hlutunum, skyldi samt hafa ímugust á „öllum
þessum smáleyndarmálum“ í sjálfsævisögum
sem eru til þess eins að draga upp glansmynd-
ir, og í Andminningum sínum leyfir hann sér
ekki að tala um sjálfan sig, heldur einungis um
þau stórmenni sem hann umgekkst og þau
sögulegu tímamót sem hann varð vitni að. Það
er líka merkilegt að Barthes hafi undir það síð-
asta skrifað stórkostlega nákvæman texta,
sem menn ættu að lesa aftur og aftur. Þar veg-
ur hann og metur annars vegar ástæðurnar
sem hann hafði til að skrifa dagbók og hins
vegar hugmyndir hans um bókmenntir sem
gengu þvert gegn því að hann gerði einmitt
það.
Eina athugasemdin sem mann langar að
gera við þá sem aðhyllast það að skáldsagan sé
játningaform og þá sem veita ritræpu sinni út-
rás í dagbókum er eimitt sú að minna þá á að
við lifum á tímum efasemda og það er síður en
svo auðvelt að horfa framhjá því, enda taka all-
ir þeir „skáldævisögulegu“ höfundar sem ég
minntist á þá staðreynd með í reikninginn.
Enda hafa hvorki Claude Simon, Danilo Kis,
Philip Roth, Alain Robbe-Grillet né Thomas
Bernhard, svo ég víki aftur að þeim, látið sér
detta í hug að það mikilvægasta við það að
skrifa skáldsögu sé að „tjá sig“...
„Innra líf“ og líkamleg reynsla
Blm.: Telur þú að skáldsagan geti hjálpað
okkur að byggja upp raunverulegt innra líf?
Hvernig?
Scarpetta: Hún getur í það minnsta hjálpað
okkur að þróa ímyndunarafl sem er ekki eins
forritað, ekki alveg eins sjálfgefið, aðeins fjöl-
breyttara.
Staðreyndin er nefnilega sú að enn hefur
ekki verið kannað almennilega hvaða áhrif
skáldsögur hafa á lesendur. Skáldsagan höfðar
vitaskuld til vitsmuna okkar, minnis, glögg-
skyggni, en einnig til ímyndunarafls okkar,
dulvitundar, hugaróra og getur mótað þetta
allt. Mér finnst nokkuð erfitt að tala um þetta
allt á hlutbundinn hátt – maður getur í mesta
lagi sagt frá persónulegri reynslu sinni. Ég er
hins vegar viss um að ég væri annar en ég er ef
ég hefði ekki fjórtán til sextán ára uppgötvað
(og drukkið í mig) skáldsögur Rabelais, Sade
og Laclos. Ég gæti líka minnst á þau gríð-
arlegu áhrif sem það hafði á mig seinna að lesa
Proust, Joyce, Faulkner, Musil. Þetta verð-
skuldaði að staldra lengur við það, fara ofan í
saumana á því hvaða hugsanaferli (meðvituð
og ómeðvituð) fara af stað við lestur skáld-
sagna og á hvaða hátt þetta verður til þess að
móta ekki bara „innra líf“ heldur einnig hina
mjög svo líkamlegu reynslu manns... Ég kem
kerfisbundið inn á þetta í Ánægjunnar vegna,
einkum varðandi lestur minn á Sade... Mér
virðist í það minnsta að lestur skáldsagna
(sannra skáldsagna) geti líka hjálpað okkur til
að skilja heiminn betur. Koma auga á hina hlið-
ina á leikmyndinni. Vera ekki algerlega pikk-
föst í þjóðfélagsleikritinu. Losa okkur við
hvers konar ljóðræna blekkingu. Ná að öðlast
lágmarks guðleysi í kynlífinu. Í stuttu máli
sagt, þá er skáldsagan eins og stöðug kennslu-
stund í að vera efins, vökull, virðingarlaus, trú-
laus.
Ég hef bókstaflega ekki
hugmynd um hvar þetta endar
Blm.: Hvaða áríðandi skilaboð hefur þú fram
að færa í næstu skáldsögu þinni? Hvað er í húfi
þar?
Scarpetta: Án þess að fara að tala um eitt-
hvað áríðandi, þá gæti ég ekki skrifað skáld-
sögu nema af brýnni nauðsyn. Mér finnst ekk-
ert eins bjánalegt og tilhugsunin um það að
senda reglulega frá sér skáldsögu annað hvert
ár, eins og tré sem ber ávöxt. Að mínum dómi
er sú ákvörðun að skrifa skáldsögu ekki rétt-
lætanleg nema maður sé sannfærður (eftir
langa og ítarlega umhugsun) um að maður sé
að fara inn á áður ókannaðar slóðir og að ekki
sé hægt að kanna þær slóðir nema með því að
skrifa skáldsögu. En þetta ferli (sem ég er að
fara inn í nú þegar við tölum saman) felst ekki í
því að ég hafi fyrirfram einhver áríðandi skila-
boð fram að færa. Að skrifa skáldsögu þjónar
engum tilgangi öðrum en þeim að auðvelda
mér að ráða í einhverja tiltekna ráðgátu: svara
kannski spurningu sem ekki er hægt að
svara... Það vill svo til að ég hef lengi verið
heillaður af manneskju sem var eitt sinn til í
raun og veru, Marie-Madeleine Guimard: stór-
kostlegur dansari (og hirðmær) sem var uppi á
síðari hluta 18. aldar. Hún varð gríðarlega
þekkt á blómaskeiði barokkdansins (fór á kost-
um í ballettum Rameaus) og horfði síðan upp á
það hvernig listin sem hún hafði helgað líf sitt
veik fyrir nýju formi, því nýklassíska, því sem
núverandi ballett byggist á – svolítið eins og
list Fragonards (sem málaði tvö frábær port-
rett af henni) vék fyrir list Davids. Hins vegar
hélt Marie-Madeleina Guimard fast í sitt
gamla og úthrópaða listform. Hún dró sig í hlé
(árið 1789!) – en hún hélt áfram að „dansa upp
á gamla mátann“ í einkasamkvæmum, nánast
leynilega fyrir æ færri áhorfendur – hefðarfólk
fyrrum konungdæmis sem hittist heima hjá
henni, í litla einkaleikhúsinu hennar, en fyrir
utan geisaði byltingin í allri sinni grimmd... Ég
varð sem sagt heillaður af þessari örlagasögu –
dálítið eins og ég heillast af sumum listamönn-
um sem rísa hæst þegar þeir ganga gegn
ríkjandi tíðaranda og þar má nefna menn eins
og Bach þegar hann samdi Tónlistarfórnina
eða List fúgunnar allt til Picassos á síðasta
skeiðinu (ég nefni það svona í leiðinni að í þess-
um tilfellum mætti tala um barokkþrjósku á
tíma þegar barokkinu er hafnað)... Ég hef lesið
heil ósköp um hana Guimard, en ekkert af því
hefur varpað ljósi á þau innri átök sem hún
hlýtur að hafa átt í, og þann kraft sem hún hef-
ur þurft til að rífa sig burt úr samtíma sínum, á
þessa undarlegu hetjudáð nautnarinnar...
Smátt og smátt óx með mér sú hugmynd að
skrifa um hana skáldsögu í þeirri von að skilja
þetta betur.
Og fljótlega kviknaði síðan sú hugmynd að
blanda lífi hennar saman við líf tveggja ann-
arra dansara nú á tímum sem líka standa
frammi fyrir því að list þeirra er deyjandi.
Semsagt, nútímakona sem er dansahöfundur
sem lifði uppsveiflu í nútímadansinum á níunda
áratugnum, tók þátt í því þegar hann var haf-
inn til vegs og virðingar og öðlaðist ákveðið
sjálfstæði, en sætir nú æ meiri þýstingi frá
þjóðfélaginu um að verða hagnýtur. Síðan er
þarna sígaunakona, flamencodansari, sem líka
verður fórnarlamb þrýstings í samtímanum og
verður að sveigja þetta eldforna listform undir
lögmál sýningarinnar... Svona var það, ég hafði
á tilfinningunni að með því að nota þessar
þrjár sögur tækist mér að fá þær til að varpa
ljósi hverjar á aðra, enda er það einn af kost-
unum við að skrifa skáldsögu: leiða saman í
sömu bókinni persónur eða jafnvel tímabil sem
aldrei hefði verið hægt að ná saman í raun og
veru... Þannig lítur þetta út með þessa skáld-
sögu og sennilega er þetta ekki langt frá lýs-
ingu á núverandi aðstöðu skáldsagnahöfunda
sem ég kom með áðan: skilja það sem gerist
þegar maður þrjóskast við að stunda listgrein í
heimi sem hafnar gildismati hennar og kannski
skilja þessa listgrein þegar hún á að hafa lagt
upp laupana... Ég er viss um að engin ritgerð
myndi ná að gera þetta skiljanlegt. Ég er kom-
inn þangað. Persónurnar eru komnar, þær
þvæla mér inn í hin ýmsu skúmaskot, á ólíkleg-
ustu staði. Ég hef bókstaflega ekki hugmynd
hvar þetta endar.
Friðrik Rafnsson þýddi.
Grein þessi birtist í franska tímaritinu Le
Trait í árslok 2000 og er birt hér með leyfi höf-
undarins. Guy Scarpetta mun halda tvo fyr-
irlestra hér á landi. Fyrri fyrirlesturinn heldur
hann í Hugvísindahúsi Háskóla Íslands, Odda,
mánudaginn 14. maí klukkan 17 og mun þar
fjalla um Francois Rabelais og verk hans,
Gargantúi og Pantagrúll, sem kom út í ís-
lenskri þýðingu Erlings E. Halldórssonar fyrir
nokkrum árum. Síðari fyrirlesturinn heldur
hann á þriðjudagskvöld klukkan 20 í Alliance
francaise, Þekkingarhúsinu við Hringbraut, og
þar mun hann fjalla um strauma og stefnur í
skáldsagnalist samtímans, einkum út frá
skáldsögum Milans Kundera, en nokkrar
þeirra hafa komið út á íslensku. Fyrirlestr-
arnir verða báðir fluttir á frönsku, en verða
túlkaðir á íslensku jafnóðum og eru öllum opn-
ir.
„sprenging upplýs-
inga, hrun merking-
ar... Andspænis þessu
verður meir en
nokkru sinni fyrr að
minna á hina gagn-
rýnu afstöðu skáld-
sögunnar: í henni
snýst málið ekki um
„boðskipti“, heldur að
leysa úr læðingi nýja
og áður óþekkta
merkingu;“
Denis Diderot Ernest Hemingway Milan Kundera Salman Rushdie