Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. MAÍ 2001
Á
HAUSTIN kemur fé af
fjalli og í slóðir þess stóð-
in og það er farið með
það allt í réttir og allt er
dregið í dilka og síðan
rekið heim. Það er mynd-
rænt að sjá magn og því
koma margir að sjá. Það
er líka svona „stemmning“ í réttum og gam-
an að sjá stuð og það er gaman að mynda
það og geyma. Ég hef komið á þannig staði.
Nú síðast í haust var ég staddur í stóð-
réttum Hóla- og Viðvíkurhrepps í Laufskála-
rétt í Hjaltadal því fólkið mitt í Skagafirði á
þar upprekstur. Það er gaman að ganga um
almenninginn og sjá liðið, langþekkta svipi,
og það er gaman að atast í skepnum. En svo
snýr maður sér við og starir beint upp í gin-
ið á myndatökuteymi sem paufast um í
drullunni. Kraftgallaklæddur tökumaður
með þennan svarta linsukross á öxlinni að
leika helgileikrit – sjö stoppistöðvar L.A.-
mannsins á leiðinni til Golgata – og með
honum einhver Símon frá Kýrene sem gegn-
ir hlutverki hljóðmanns, þessa sem fær alltaf
að halda á drulluga ullarsokknum á stöng-
inni. Kannski á sokkurinn þó ekki að vera
tákn um hjálpsemi almúgans við linsufrels-
arann í bransagallanum, heldur einmitt
þvert á móti að minna á edikssvampinn sem
rómversku bullurnar réttu frelsaranum eða
þá spjótið sem opnaði síðusárið. Alltént otaði
hann sokknum sínum inn á milli kallanna í
Hjaltadalnum og niðri í Viðvíkursveitinni
eins aumingjalega grimmúðlegur á svipinn
og maður getur ímyndað sér að rómversku
varðliðarnir í Júdeu hafi verið. Þessi tilfinn-
ing að vera í senn nýlenduherra og um leið
aumastur nýlenduherranna sem hlýtur að
rísa og hníga í brjósti manns líkt og lungun
tvö. Og hér var líka nýlenduherra á ferð.
Það var verið að leggja undir sig fólk og
störf þess til að búa eitthvað til sem þetta
fólk myndi sjálft aldrei hagnast á né kæmi
því og þess störfum við. Það var verið að
búa til enn eina „heimildarmyndina“ sem
RÚV virðist neytt til af einhverjum bófa-
gengjum kvikmyndagerðarmanna til að
kaupa og sýna á besta útsendingartíma.
Svona mynd um „fegurð og reisn íslenska
hestsins“ eða „hina glaðværu réttarstemmn-
ingu“ og þar yrði kannski tekið viðtal við
einhvern spekinginn sem myndi seilast í inn-
stæður sínar á hlaupareikningi klisjubank-
ans og segja: „Réttirnar eru hið íslenska
karnival.“
Laufskálarétt hefur reyndar löngum verið
mikið kjörland hinnar myndrænu nýlendu-
stefnu. Um daginn leit ég aftur í bók sem
hefur að geyma ansi skemmtilegar myndir
sem teknar eru um 1980, bókina Hestar eftir
Sigurgeir Sigurjónsson. Það slær mann að
sjá að það er engin önnur linsa í augsýn.
Sigurgeir er eini ljósmyndarinn á staðnum.
Hann nær ennþá myndum af breiðum af
fextum hausum og merarbökum þar sem
bændurnir standa stakir í hópnum, allir auð-
þekkjanlegir. Það eru varla nokkrir áhorf-
endur, rétt einn og einn krakki á steyptum
vegg en annars bara hross.
Ég held að þessi fimm kvikmyndateymi
sem tróðu hvert annars tær þarna í Hjalta-
dalnum síðasta haust, ýmist með ullarsokka
á priki eða stafrænar smámyndavélar nett
við auga, hljóti að öfunda Sigurgeir (og
reyndar fleiri ljósmyndara, til dæmis nokkra
Þjóðverja sem tóku þarna mjög fínar myndir
í lok áttunda áratugarins) af sínum sögulegu
aðstæðum. Það er alltaf leiðinlegt að koma
of seint. Og á meðan Sigurgeir og hans nót-
ar sem voru að mynda fyrir um 20 árum
gátu vænst þess að mæta einskonar vina-
legri feimni og vinsamlegri forvitni heyrði
maður nú glöggt alls staðar pirringinn yfir
krossberum hins myndræna landnáms. Mað-
ur heyrði fólk impra á því að það væri orðið
feimið við að „láta allt flakka“ því það vissi
aldrei hvar skítugur sokkurinn væri að
sveima. Myndavélar breyta hegðun fólks.
Það er bara þannig. Maður fer ósjálfrátt að
leika, fína festulegri drætti, reyna að sýna
hetjuútgáfuna af sjálfum sér. Það er ekkert
við þessu að gera. Myndavélar eru einfald-
lega hégómavaki. Og þegar við riðum loksins
heim með stóðið eltu þeir okkur, hentu þrí-
fótunum upp á „góðum tökustöðum“ og film-
uðu og spurðu einhverra bjánaspurninga en
– spurðu aldrei neinn leyfis. Þegar maður
stelur biður maður heldur ekki um leyfi. Ég
býst við að í réttarsal hefði fengist úr því
skorið að stóðmerarnar væru „opinberar
persónur“ og því mætti smella af þeim
mynd.
Hefði þetta verið í Bandaríkjunum hefðum
við einfaldlega kært og haft allar bransa-
úlpurnar af tökuliðinu. Eða þá að upprekstr-
arfélag Hóla- og Viðvíkurhrepps hefði samið
við einn aðila um einkaréttinn á að fá að
mynda þetta hráefni sem er svo auglóslega
eftirsótt að einhver hlýtur að vera tilbúinn
til að greiða fyrir aðgang að því. Og er þetta
ekki hugmynd fyrir þá Hjaltdælinga og Við-
víkursveitarmenn? Semja um einkarétt á
myndatökum og bjóða réttinn út á Netinu
og ráða hirðljósmyndara og búa til póstkort
og láta gera sæta bók með „réttarmyndum
fyrr og nú“ og láta gera Laufskála-lykla-
kippur og selja enn fleiri ferðamönnum að-
gang að rekstrinum en nú (það er langt síð-
an það byrjaði), sækja um URL-ið
„laufskalar.com“ og koma upp heimasíðu og
hafa svo kannski sumarréttir um ferða-
mannatímann, og, að lokum, hafa stóð ein-
hvers staðar nálægt sem reka mætti inn í al-
menninginn allt sumarið og fá eitthvert lið í
sumarvinnu til að „leika réttir“ og vera með
„karnivalstemmningu“. Það gæti lært alla
skagfirsku söngstandardana og tekið lagið
og fengið einhvern sniðugan ljósmyndara til
að vinna við að taka myndir af ferðamönnum
sem fá að standa inni í sönghópnum og
„mæma með“. Sönghópurinn yrði síðan
dressaður upp af styrktaraðila sem sérlegur
stílisti upprekstrarfélagsins hefði séð um að
hafa í kórréttum „leit seventís“-stíl með
nettu „crossover-touchi“ svona til að undir-
strika muninn á fyrir og eftir flísefnin.
Þetta er ekkert grín. Þetta er sama upp-
skriftin og hvaða ferðamálafulltrúi sem er
myndi gefa hvaða byggð sem er: Breytið
ykkur og störfum ykkar í sjóv. Búið til
regndansa og eldhátíðir. Setjið indíánafjaðr-
ir á hausinn á ykkur og pá-váið fram á rauða
nótt og bullið um krafta jarðarinnar, álfana
sem dansa á stéttinni hjá ykkur og huldu-
fólkið sem þið samrekkið á sérstökum töfra-
stundum. Grafið upp draslið sem kynslóð-
irnar á undan ykkur vildu fyrir alla muni
farga og er því bara eftir hjá þeim sem voru
of latir eða of sérsinna til að hafa rænu á að
koma því fyrir kattarnef. Stillið því upp í ný-
uppgerðum húsum sem allt í einu verða
„söguleg“ af því að þau voru byggð árið 1910
og hlaðið upp torfkofana sem feður ykkar og
afar sendu jarðýturnar á, framfaramenn
sem vildu ekki kúldrast undir lágreistum
þökum. Og ef þið búið enn með fé, kallið það
þá ekki þessu nafni, heldur segist stunda
„lífrænan landbúnað í nánu sambýli við
frumkrafta náttúrunnar“ og verndið „þá
sögulegu arfleifð sem býr í verkháttum fyrri
tíma“ því þeir eru „auðlegð í sjálfu sér“. Og
þegar þetta klikkar allt vegna þess að eng-
inn kemur má alltaf ráða krakka í þetta. Það
sem einu sinni er orðið að sjóvi er bara sjóv,
þá er nokkurn veginn sama hver leikur í
helstu aukahlutverkum.
Ásælni og yfirtaka eru ekki bara verk
vondra kapítalista sem vaða yfir náttúru-
perlur í óbyggðum, regnskóga og ættbálka í
þriðja heiminum í sókn eftir hráefnum, orku
og fjárfestingarkostum til að viðhalda skipti-
gildi auðmagnsins. Sama mynstur er að
verki í hinni myndrænu nýlendustefnu kvik-
myndagerðarinnar og fjölmiðlanna sem eru
þrátt fyrir sína áru bara ósköp plebbaleg
iðnstarfsemi sem þarf á því sama að halda
og önnur iðnstarfsemi til að búa til sína
vöru: vinnukrafti, hráefni og mörkuðum. Það
stórkostlega í þessu máli er hinsvegar að
hráefnið og markaðurinn er eitt og það
sama. Fólkið sem er notað sem hráefni vör-
unnar er líka neytendur hennar og – það má
alltaf framleiða nýja vöru úr vörunni, endur-
framleiða hana. Þetta er það sem er svo
brilljant við fjölmiðlaiðnaðinn. En ég merki
það af hiki hráefnisins í Laufskálaréttum að
enn sem komið er líta bændur á sig sem
bændur en ekki ferðamannasjóv og ásælnin í
að búa til vöru úr vinnu þeirra (réttirnar eru
jú hluti af vinnu bænda) fer æ meira í taug-
arnar á fólki. Til að stemma stigu við henni
er hægt að setja löngu tímabær lög um rétt
fólks til að hlutast til um myndatökur af sér
eða þá að „leika á fjölmiðlana“ eins og
stundum er sagt fólki til hróss. Til þess þarf
maður að vera leikari að upplagi eða vegna
þjálfunar – eða þá bara kjarkaður dóni. Því
bíð ég spenntur eftir þeim degi þegar unga
kynslóðin í Hjaltadal ullar í hljóðsokkinn og
hrækir í linsuna. Það verður annaðhvort það
eða „rettir.com“.
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
Höfundur er útgáfustjóri
bókaútgáfunnar Forlagsins.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson„Það er ekkert við þessu að gera.“
HRÁEFNI
E F T I R K R I S T J Á N B . J Ó N A S S O N