Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. MAÍ 2001
S
TUNDUM hata ég París. En samt
sem áður sakna ég hennar. París
er öfgafullt dæmi um þá mynd
sem hátæknisamfélagið getur
tekið á sig, en um leið er hún fjöl-
þjóðlegt samfélag sem fjöldi
sögulegra minja myndar umgjörð
um. París getur verið ólýsanlega
ljót og ótrúlega falleg á sama tíma og það er þess
vegna sem ég sakna hennar.
Ég sakna þess að ganga frá heimili mínu í
Charenton-le-Pont með dóttur mína í barnavagni
(sem vekur hvarvetna athygli þar sem hann er
töluvert umfangsmeiri en þær smákerrur sem
Parísarbúar nota til að flytja börnin sín á milli
staða). Leið okkar liggur yfir Hringveginn,
Boulevard periphérique, hraðbrautina sem liggur
umhverfis þau tuttugu hverfi sem mynda kjarna
Parísar. Við göngum áfram niður Rue de Char-
enton í 12. hverfi og förum framhjá fjölbýlishús-
um sem falla betur að hugmyndum um fátækar
iðnaðarborgir í fyrrum Austur-Evrópu en að
þeirri ímynd sem París hefur skapað sér.
Við höldum áfram framhjá blokkunum og för-
um síðan yfir götuna og inn í undirgöng sem
liggja undir járnbrautarteina. Göngin eru jafnt
ætluð bílum sem gangandi vegfarendum svo að
ég neyðist til að halda í mér andanum og vona að
barnið bíði ekki skaða af menguninni sem er ótrú-
lega megn. En ég veit að hún hlýtur að gera það
og samviskubitið vex í hverju skrefi. Þegar við er-
um hálfnaðar á leið okkar gegnum göngin kveða
við ógurlegar dunur og allt leikur á reiðiskjálfi.
TGV-hraðlestin til Lyon er á hraðferð beint fyrir
ofan okkur. Ég lít upp og velti því fyrir mér
hvernig burðarbitarnir eru úr garði gerðir. Eina
leiðin til að lifa af í París samtímans er að loka
augunum og setja allt sitt traust á tæknina.
Þegar við komum út úr göngunum mætir okk-
ur nýr heimur. Þrátt fyrir að við séum enn í 12.
hverfi er þetta allt önnur París en sú sem er hin-
um megin við göngin. Hérna megin er ímynd
Austur-Evrópu fjarlæg. Þetta hverfi er kallað
Bercy og er helsta fjármálahverfi Parísar. Sjálft
fjármálaráðuneytið og aðrar fjármálastofananir
eru til húsa hér. En Bercy sker sig úr að öðru
leyti. Það sem einkennir þetta hverfi öðru fremur
er að flest húsin sem standa þar nú voru byggð á
síðustu þremur áratugum 20. aldar og telst það
ansi óvenjulegt í þessari sögufrægu borg.
Almenningsgarður og
neðanjarðarlestarstöð
Mitt á milli steinsteypu- og stálbygginganna
leynist grænt svæði, kyrrlát vin í stórborginni,
fallegur og vel hannaður almenningsgarður sem
nefnist Parc de Bercy. Þar leita viðskiptavinir og
fjámálaspekúlantar hvíldar á meðan þeir borða
hádegisverð og njóta þess að eiga nokkrar stolnar
mínútur í heimi sem einkennist af stöðugu kapp-
hlaupi við tímann. En mest áberandi eru þó ellilíf-
eyrisþegar, skandinavískar au-pair-stúlkur og
blökkukonur með fölleit og smágerð frönsk yf-
irstéttarbörn í kerrum.
Almenningsgarðurinn er vel afmarkaður á alla
kanta, austurhliðin með neðanjarðarlestarstöð,
vesturhliðin með íþróttahöll, norðurhliðin með
háhýsum og suðurhliðin með manngerðri brekku.
Við hliðina á tilbúnum læk liggja tröppur upp
brekkuna og upp að göngustíg. Þaðan er útsýni
niður eftir Signu og má á góðum dögum sjá glitta í
Eiffelturninn, það er að segja ef mengunin er ekki
mikil. Ég notaði það sem mælikvarða á meng-
unina hversu vel Eiffelturninn sást frá þessum
stað. Væri hann hulinn gulleitu skýi vissi ég að
það kostaði ekkert nema vandræði að þvælast
niður í suðupottinn í 1. og 2. hverfi. En sæist hann
nokkuð vel átti ég það til að ganga yfir í austur-
hluta garðsins og taka þar lyftu niður í neðanjarð-
arlestarstöðina Cour St.-Emilion.
Cour St.-Emilion er önnur stöðin á métro-línu
14 sem liggur frá þjóðarbókhlöðu þeirra Frakka í
suðaustur-París að Madeleine-kirkjunni á hægri
bakkanum. Lína 14 var opnuð árið 1999 og kemur
sjálfsagt til með, þegar fram líða stundir, að verða
eitt helsta minnismerkið um hátæknisamfélagið í
París um aldamótin 2000.
Þar sem þráin þekkir sjálfa sig
Tækniframfarir á sviði rafrænna fjarskipta og
samgangna hafa orðið þess valdandi að hið áþreif-
anlega rými er á undanhaldi. Hugtök á borð við
„nálægð“ og „fjarlægð“ hafa glatað sínu hefð-
bundna gildi. Þetta hefur augljóslega töluverðar
afleiðingar fyrir arkitektúr og aðrar faggreinar
sem byggja tilvist sína á hinu áþreifanlega. Um
þessa þróun hefur franski arkitektinn og hraða-
fræðingurinn (e. dromolog) Paul Virilio1) sagt að á
meðan arkitektúr haldi áfram að byggja forsend-
ur sínar á tæknilegum útbúnaði verði hann smám
saman innhverfur, þ.e.a.s. arkitektúr verður eins-
konar vísinda- og tæknisafn í stað þess að hafa
fagurfræðilegt gildi. Arkitektúr samtímans hefur
af þessum sökum ekki svo mikið með smekk arki-
tektsins að gera heldur er hann undir hæl tækn-
innar.
Við getum vissulega mótmælt þessari hug-
mynd Virilios með þeim rökum að arkitektúr sé
ákveðin leið til að hugsa hlutina en ekki hrein
tæknileg útfærsla og þess vegna verði honum
ekki stjórnað af utanaðkomandi þáttum á borð við
tækniframfarir. Í þessu sambandi langar mig til
að vitna í franska heimspekinginn Jacques Derr-
ida sem segir: „Mér virðist sem að frá því augna-
bliki sem reynt sé að aðskilja Teorem og Pratem
[kenningar og praktík] sé verið að skilgreina arki-
tektúr sem hreina tækni og skilja hann frá hugs-
uninni, þar sem kann að leynast óþekkt leið til að
hugsa um hlutina, leið sem er háð arkitektúrísku
augnabliki, augnabliki þrárinnar, augnabliki
sköpunarinnar.“2)
Þó að arkitektúr þrífist ekki nema fyrir tilvist
vísindalegs útreiknings upplifum við hann ekki
sem slíkan. Arkitektúr vekur upp tilfinningar og
skapar ákveðna stemmningu um leið og hann hef-
ur mögulega áhrif á þá stefnu sem hugsun okkar
kann að taka. Þar sem vísindalegir útreikningar
hafa gefið rými fyrir skapandi hugsun gefst okk-
ur tækifæri til að upplifa arkitektúr á hlutlægan
hátt.
Það kann að vera að á slíkum augnablikum
samræmist líðan okkar þeirri tilfinningu sem um-
hverfið vekur en það kann einnig að vera að líðan
okkar sé á skjön við umhverfið. Ef svo er þá kann
svo að fara að þrá okkar eftir samræmi yfirgnæfi
allt annað. Derrida hefur sagt að á þeim stöðum
„þar sem þráin þekki sjálfa sig“ sé rúm fyrir arki-
tektúríska hugsun.
Ég er að leita að stað í París þar sem hægt er
að rækta þrána sjálfa. Ég er sannfærð um að ég
finn þennan stað, þetta arkitektúríska augnablik,
hvorki á Champs Elysées né á Boulevard St.
Michel. Þar ræður ímynd hinnar gömlu Parísar
ríkjum með svo afgerandi hætti að upplifunin
sjálf fellur í skuggann. Á slíkum stað er ekkert
pláss fyrir þrána. Þar er ekki svigrúm til að upp-
lifa hið sanna andlit Parísar.
Franski bókmenntafræðingurinn og rithöfund-
urinn Hélène Cixous skrifaði eitt sinn grein sem
fjallaði um leit hennar að hinu rétta andliti Prag
sem hún taldi sig geta fundið við grafreit rithöf-
undarins Franz Kafka. Hélène Cixous lýsir leit
sinni svo: „Þrátt fyrir að ég vissi ósköp vel að [...]
maður getur ekki séð það sem mann langar til að
sjá, fór ég í kirkjugarðinn til þess að leita að því
sem ég vissi að ég myndi ekki finna. Þannig er
lögmálið. Það er tilkomið vegna þrárinnar. Lög-
málið tekur sér bólstað í þránni.“3)
Þetta ætti að útskýra hvers vegna þráin fær
ekki lifað þar sem upplifunin samræmist þránni
sjálfri. Eina leiðin til þess að halda þránni lifandi
er að upplifa það sem maður getur ekki ímyndað
sér og ímynda sér það sem maður veit að maður
kemur aldrei til með að upplifa.
Borgarhlið Parísar
Meginverkefni í borgarskipulagi samtímans
snýst ekki um að byggja byggingar sem munu
þjóna hlutverki sögulegra minnisvarða – eða arki-
tektúrísks minnisvarða. Meginverkefnið er að
byggja hlið sem opna okkur leið inn í borgina –
svo að fólk geti heimsótt og flúið borgina á þægi-
legan og fljótlegan máta. Borgarhlið nútíma-
borga eiga fátt sameiginlegt með gamaldags
borgarhliðum. Borgarhlið samtímans eru ekki
eins sýnileg og þau voru áður. Í stað þess að
ganga í gegnum glæsilegt hlið kemur maður inn í
borgina í málmlíkama, í bíl, í flugvél eða í lest.
Cour St.-Emilion er eitt af borgarhliðum sam-
tímans í París. Til þess að komast þangað niður
verður maður annaðhvort að taka tvo rúllustiga
sem færa mann hægt og rólega niður í jörðina eða
þá að taka tvær aðskildar lyftur. Ef til vill hefur
arkitektúr lestarstöðvarinnar lítið að gera með
persónuleika arktektsins sem hannaði hana.
Kannski er hann fremur sprottinn af sérstökum
ákvæðum um öryggi almennings.
Cour St.-Emilion minnir dálítið á leikmynd úr
bandarískri framtíðarmynd frá 7. eða 8. áratug-
inum. Stöðin hefur yfir sér framandi yfirbragð
þess sem gæti verið komið utan úr geimnum.
Grár er ríkjandi litur og kalt stál helsta efnið, en
til þess að ljá stöðinni hlýlegra yfirbragð eru
bekkirnir, þar sem ferðalangar geta hvílt lúin
LEIT AÐ HINU SANN
„Margir upplifa stórborgina í fyrsta skipti í gegnum
sjónvarpsskjáinn. Ef þeir seinna meir ákveða að ferðast
og upplifa stórborgina í eigin persónu koma þeir vænt-
anlega til með að leita þeirra bygginga sem þeir telja
sig þegar þekkja úr sjónvarpinu. En kannski mun sú
reynsla valda þeim vonbrigðum og gera þá óörugga,
jafnvel örvæntingarfulla.“
„Það kann einnig að vera að líðan okkar sé á skjön við umh
„Ég notaði það sem mælikvarða á mengunina hversu vel Eiffelturninn sást frá þessum stað. Væri ha
ekkert nema vandræði að þvælast niður í suðupottinn í 1. og 2
E F T I R S I G R Ú N U S I G U R Ð A R D Ó T T U R
L J Ó S M Y N D I R : E I N A R FA L U R I N G Ó L F S S O N