Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. MAÍ 2001 7
Í
LESBÓK Morgunblaðsins 28. apríl sl.
birtist grein eftir Hallfríði Þórarins-
dóttur mannfræðing, „Trúin á hrein-
leikann og fjölmenningarlegt lýð-
ræði“. Meginboðskapur greinarinnar
er sá að sú málstefna, sem hefur verið
framfylgt á Íslandi um langa hríð og
höfundur kallar „hreintungustefnu“,
stangist svo gróflega á við nútímalega lýð-
ræðishugsjón að þetta tvennt geti ekki farið
saman. Meginatriði í þessari hugsjón telur
Hallfríður vera að menn viðurkenni og virði
„menningarlegan margbreytileika innan
þjóðríkisins, og mismunandi málafbrigði
þess tungumáls, sem talað er innan ríkisins“.
Hnattvæðingin, sem birtist m.a. í búsetu æ
fleira fólks af erlendum uppruna hér á landi,
kalli því á að horfið verði frá hefðbundinni
málstefnu; það sé forsenda þess að „þessi
margleiti hópur fái líka aðgang að pólitísku
valdi og efnahagslegum resúrsum samfélags-
ins til jafns við okkur hin“.
Þar sem margt í röksemdafærslu Hallfríð-
ar gefur tilefni til umræðu og athugasemda
langar mig að deila nokkrum athugasemdum
með lesendum Lesbókar. Þær varða einkum
(1) tengsl málstefnu og þjóðernishyggju í
sögulegri þróun og (2) þjóðfélagslegar for-
sendur málstjórnunar eða málpólitíkur.
Þjóð og ríki
Hallfríður gengur út frá þeirri grunnhug-
mynd að „þjóðin … þjóðarímynd og þjóð-
tunga … [séu] ný söguleg fyrirbæri“ – fylgi-
fiskar þjóðríkisins sem hafi ekki orðið til fyrr
en með frönsku byltingunni í lok 18. aldar.
Þegnar ríkisins hafi þá orðið þjóð og um svip-
að leyti hafi rutt sér til rúms rómantískur
skilningur á þessu fyrirbæri. Af þessu hafi
sprottið sú krafa – gjarnan kennd við póli-
tíska þjóðernishyggju – að hver þjóð eignist
sitt ríki; ætlast hafi verið til að pólitísk og
„málleg mörk haldist algerlega í hendur og á
sama tíma leit kerfisbundin stöðlun tungu-
mála fyrst dagsins ljós“. Samkvæmt þessu er
svo að skilja að pólitísk afskipti á 19. öld hafi
verið nauðsynleg til þess að íslensk þjóðar-
ímynd yrði til, þ.e. að íbúar á Íslandi öðluðust
vitund um að þeir tilheyrðu sérstöku menn-
ingarsamfélagi.
Nú má fallast á margt í túlkun Hallfríðar á
samspili „þjóðmyndunar“ og ríkismyndunar í
Evrópu á tímabilinu 1815–1920, túlkun sem
byggist aðallega á kenningu svonefndra
módernista. Fyrir frönsku byltinguna höfðu
ríkisheildir myndast að miklu leyti óháð
þjóðlegum eða öðrum menningarlegum ein-
kennum íbúanna. Alkunnugt er þannig að í
franska einveldinu á 17. öld töluðu þegnarnir
mörg ólík tungumál eða tungumálaafbrigði;
hið sama má segja um danska einveldið sem
Ísland var hluti af. En í útlistun Hallfríðar
gætir slíkrar einföldunar að hún verður
meinlega villandi. Þannig er fjarri sanni að
stöðlun frönsku sem ríkismáls hafi fyrst haf-
ist með frönsku byltingunni í lok 18. aldar.
Þetta var einmitt helsta verkefni frönsku
akademíunnar sem sett var á stofn á önd-
verðri 17. öld. Það franska ríki, sem spratt af
byltingunni og veldi Napóleons, eignaði sér
svo það hlutverk, einkum með tilstyrk skóla-
kerfisins, að innprenta borgurum sínum það
mál sem hafði á löngum tíma „sótthreinsast“
í meðförum akademíunnar.
Málhreinsun eldri en rómantík
Enn meiri tímaskekkju gætir að mínu viti
hjá Hallfríði þar sem hún gengur út frá því
að rómantík og þjóðernishyggja 19. aldar
hafi getið af sér íslenska hreintungustefnu og
þjóðarímynd. Vitaskuld þrætir enginn fyrir
þann mikilvæga þátt sem Fjölnismenn áttu í
mótun málhreinsunarstefnu sem átti að losa
íslensku sem mest við dönsk/erlend áhrif. En
málhreinsun af þessu tagi á sér miklu lengri
sögu. Hinn konungholli Arngrímur lærði (um
1600) var eindreginn hreintungu- og mál-
hreinsunarsinni. Í riti hans, Crymogæa, seg-
ir svo (bls. 104):
Til þess að varðveita hreinleika hennar
[tungunnar] getum vér einkum stuðst við tvö
atriði: annars vegar handritin sem varðveita
fornan hreinleika tungunnar og glæsilegan
stíl, hins vegar lítil samskipti við útlendinga.
Í stað þess að apa eftir Dönum og Þjóð-
verjum í ræðu og riti brýndi Arngrímur Ís-
lendinga til að „leita sér fyrirmynda í auðlegð
og snilld móðurmáls síns, sem á nóg af
henni“. Hjá upplýsingarmönnum 18. aldar,
sem voru með öllu ósnortnir af pólitískri
þjóðernishyggju, skorti ekki heldur áherslu á
málvöndun og málhreinsun. Mörg dæmi um
þetta eru rakin í riti Kjartans G. Ottóssonar,
Íslensk málhreinsun. Sögulegt yfirlit (Rv.
1990). Hvað þjóðarímynd eða tilfinningu fyr-
ir þjóðerni varðar, þá skortir ekki heldur
dæmi því til sanninda að hún eigi sér rætur
langt aftur í öldum. Slík
dæmi voru dregin saman
ekki alls fyrir löngu af
tveimur sagnfræðingum,
Gunnari Karlssyni og
Sverri Jakobssyni (sjá
greinar þeirra í Skírni,
vor1999).
Hví skyldi guðsorðið
íslenskað?
Með þessum athuga-
semdum er undirstrikað að
þau gildi, sem tengjast
hreintungu-stefnu, þjóð-
tungu og þjóðarímynd,
standa miklu dýpri rótum í
íslenskri menningarsögu
en Hallfríður gerir ráð fyr-
ir. Því verður vart haldið
fram með rökum að þessi
gildi séu sprottin af sömu
hagsmunum og bjuggu að
baki pólitískri þjóðernis-
hyggju 19. aldar þótt aug-
ljóst sé að hún tók þessi
gildi upp á arma sér og um-
myndaði á ýmsa vegu.
Tengsl málstefnu og póli-
tískra hagsmuna er mikil-
vægt atriði í röksemda-
færslu Hallfríðar: Með stoð
í Michel Foucault túlkar
hún málpólitík og mál-
vernd sem tæki í höndum
ráðandi afla til félagslegrar
stjórnunar, nánast and-
legrar valdbeitingar. Út
frá þessu sjónarmiði mætti
t.d. spyrja hvaða pólitísk-
um hagsmunum hinir kon-
ungshollu kirkjuleiðtogar,
Guðbrandur Þorláksson og Arngrímur lærði,
þjónuðu með því að standa fyrir mæðusamri
þýðingu og útgáfu kristilegra rita á íslensku í
kjölfar siðaskiptanna. Ekki var það konungs-
valdið sem átti frumkvæði að því fyrirtæki.
Hvers vegna spöruðu kirkjunnar menn sér
ekki ómakið og létu gott heita að leggja guðs-
orðið á dönsku fyrir íslenskan almenning
eins og gert var á sama tíma í norsku kirkj-
unni?
Málreglur og
félagsleg samskipti
Þessar athugasemdir benda til þess að út-
listun Hallfríðar á tengslum málstefnu og
valdahagsmuna sé of gróf til þess að hún fái
almennt staðist; um sumt minnir hún á
dólgamarxisma. Útlistunin felur í sér að
stjórnun á tungumáli fari einkum eftir op-
inberu valdboði: ef því væri ekki fyrir að fara
fengi tungumálið að leika lausum hala og
persónuleg tjáning fólks færi á frelsisflug.
Það ætti þó að vera ljóst að í mannlegum
samskiptum gildir um reglur málsins, ekki
ósvipað og um önnur félagsleg viðmið
(norm), að menn bregðast meira eða minna
ósjálfrátt við þegar frá þeim er vikið. Þetta
gerir ekki einasta kennarinn í skólastofunni
heldur einnig foreldrið í heimahúsi eða félag-
inn í vinahópnum. Hjá þessu meira eða
minna ósjálfráða taumhaldi eða óformlegu
félagsmótun, sem fylgir því að alast upp í
mannlegu samfélagi, má opinber málstefna,
þótt studd sé stofnanaveldi, sín næsta lítils
hvað varðar mótun og þróun tungumálsins.
Hallfríður ætlast til þess í nafni lýðræð-
ishugsjónar að opinberum afskiptum af mál-
fari fólks verði aflétt: Engum komi við nema
einstaklingunum sjálfum hvernig þeir beygja
orðin eða til hvaða orða þeir grípa, „hreinna“
orða eða slettna. Setjum nú svo að á þetta ráð
yrði brugðið – sem þó væri víst dæmalaust í
heimshluta okkar. Vaknaði þá ekki eðlilega
sú spurning hvort foreldrar ættu að hætta að
segja börnum sínum til um málfar í uppeld-
inu? Hér vandast greinilega málið; eða ættu
þeir þá ekki jafnframt að hætta að venja
börnin yfirhöfuð við þá siði og reglur sem
þeir telja góð og gild? Mér virðist að Hall-
fríður veki með boðskap sínum spurningar
um réttmæti uppeldis yfirhöfuð, en líklega
hefur sú ekki verið ætlun hennar.
Önnur áhrifaöfl
Kröfu um að almannavaldið láti af öllum
afskiptum af málfari borgaranna setur Hall-
fríður fram án þess að ræða eða gagnrýna í
nokkru önnur áhrifaöfl sem orka þó sterk-
lega á málfar manna; hér má nefna þá tísku
sem fjölmiðlun af ýmsum toga elur af sér eða
erlenda strauma ritaðs og talaðs máls. Við
þessi öfl virðist Hallfríður ekki tengja neinar
þær hugmyndir (af toga Foucaults eða
Bourdieus) sem fá hana annars til þess að
greina valdbeitingu og „táknrænt ofbeldi“ að
verki í hreintungustefnunni. Telst það
kannski óhæfa á „póstmódernískum tímum“
að auðkenna ímyndarsmíð hins yfirþjóðlega
kapítals með jafnneikvæðum hugtökum?
Íslendingar sér á báti?
Annað sem vekur athygli í máli Hallfríðar
er að með því að einskorða umfjöllun sína við
Ísland gefur hún í skyn að þetta land sé eitt
um það í samfélagi þjóðanna að framfylgja
ákveðinni málstefnu. Vitaskuld fer því víðs-
fjarri. En með þessu móti hliðrar hún sér hjá
því að meta réttmæti íslenskrar málstefnu,
m.a. í ljósi þess hver staða þessa málsam-
félags er í samanburði við mörg önnur vold-
ugri. Eða hvernig stendur íslenska af sér að
þessu leyti samanborið við ensku? Greinilega
er hún dvergur við hlið risans!
Með hinu þrönga sjónarhorni sínu gefur
Hallfríður í skyn að Ísland hafi sérstöðu í því
að „hreinu málafbrigði“ sé hampað á kostnað
annars afbrigðis, miður hreins. Nú er al-
kunna að málfar er meðal þeirra menning-
arþátta sem hafa áhrif á virðingarstöðu og
velgengni manna í hverju þjóðfélagi. Engar
líkur eru til þess að hætt yrði að gera upp á
milli fólks eftir málfari þótt opinber mál-
stefna yrði aflögð á Íslandi. Raunar má gera
ráð fyrir því að til skamms tíma hafi gætt
minni málfarsmunar hér á landi en í flestum
grannlöndum okkar vegna þess hve þjóðfé-
lagið hefur verið tiltölulega einsleitt. Vel má
vera að þessi munur hafi ágerst í seinni tíð,
en það hefur áreiðanlega ekki gerst fyrir
áhrif málstefnunnar.
Hefðir og fjölmenning
Hallfríður virðist sjá fyrir sér að með af-
léttingu hinnar opinberu málstefnu mundu
nýbúum á Íslandi opnast leiðir til áhrifa, auðs
og valda í þjóðfélagi okkar. Með öllu er óljóst
hvernig hún hugsar sér að eitt leiði hér af
öðru. Hallfríður talar réttilega um nauðsyn
þess að nýbúar á Íslandi „fái rödd í samfélag-
inu“. Ýmis önnur lönd hafa langa reynslu af
því að fást við þann vanda sem hlýst af sam-
býli fólks ólíkrar menningar í einu og sama
ríki; það er vissulega þarft verkefni að vekja
fólk til vitundar um þann vanda. En það er
ekki heillavænlegt að hugsa sér þróun fjöl-
menningarþjóðfélags felast í því að þeir, sem
fyrir búa í landinu, snúi baki við hefðum sem
eru ein helsta uppistaðan í sjálfsmynd þeirra.
Miklu nær væri að vinna að því að skapa
nýbúum skilyrði til þess að gera hvorttvegga
í senn: rækta sín eigin menningargildi og ná
um leið smám saman tökum á íslensku máli
sem mun um fyrirsjáanlega framtíð ráða
miklu um hvernig fólki vegnar í þessu þjóð-
félagi. Hér er mikið verk óunnið í íslensku
skólastarfi og fullorðinsfræðslu, eins og tals-
menn nýbúafræðslu hafa oftsinnis minnt á.
Lýðræði án sögulegrar
sjálfsmyndar?
Um einstök atriði í framkvæmd íslenskrar
málstefnu á liðinni öld má vitaskuld deila
með gildum rökum; ekki er heldur einsýnt að
farsælt verði til framtíðar að fara jafnvarlega
og gert var fram eftir síðustu öld í að taka
upp í ritmálið orð af erlendum uppruna.
Ljóst er líka að slík orð hafa verið tekin upp í
vaxandi mæli undanfarið með stórauknum
samskiptum Íslendinga við umheiminn. En
slík þróun hróflar ekki að marki við grunni
málstefnu sem felst ekki síst í því að standa
vörð um sérstaka eiginleika tungunnar sem
málkerfis (sbr. beygingarkerfi og eiginleika
til nýyrðasmíðar). Þessi stefna er af hinu
góða, ekki einasta vegna þess að hún á sér
svo langa sögu heldur ekki síður vegna þess
að hún nýtur mjög almenns fylgis í þjóðfélag-
inu og er þannig gildur þáttur í íslenskri
þjóðarímynd; hún felur líka í sér stuðning við
alþjóðlegan málstað menningarlegrar fjöl-
breytni. Fráhvarf frá þessari stefnu mundi
marka slíkt hefðarrof að vandséð er hvernig
snúa mætti því til farsældar þeim sem
byggja þetta land í framtíðinni, hvert sem
þeir kynnu nú annars að eiga ættir að rekja.
Eða hvaða ástæður eru til að ætla að lýðræð-
ið fari að blómstra þegar rætur sögulegrar
sjálfsmyndar manna væru sem óðast að
trosna eða slitna?
LEIKMANNS-
ÞANKAR UM
MÁLSTEFNU OG
MENNINGU
Höfundur er prófessor í sagnfræði
við Háskóla Íslands.
„En það er ekki heillavænlegt að hugsa sér þróun fjöl-
menningarþjóðfélags felast í því að þeir, sem fyrir
búa í landinu, snúi baki við hefðum sem eru ein helsta
uppistaðan í sjálfsmynd þeirra. Miklu nær væri að
vinna að því að skapa nýbúum skilyrði til þess að
gera hvorttvegga í senn: rækta sín eigin menningar-
gildi og ná um leið smám saman tökum á íslensku
máli sem mun um fyrirsjáanlega framtíð ráða miklu
um hvernig fólki vegnar í þessu þjóðfélagi.“
„Hinn konungholli Arngrímur lærði (um 1600) var eindreginn
hreintungu- og málhreinsunarsinni.“
E F T I R L O F T G U T T O R M S S O N