Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. MAÍ 2001
Vínber Leifs heppna
H
elsta ástæðan til þess að
menn hafa látið Leif heppna
og Þorfinn karlsefni fara
langt yfir skammt er sprott-
in af ranghugmyndum
þeirra um merkingu orðsins
vínber. Menn hafa leitað til
einhverra landa þar sem
vínber vaxa, það er að segja einhverjir ávextir
þeirrar tegundar sem kallast á skandinavísku
máli druer, druvor, á ensku grapes, á latínu uva
(fleirt. uvae). Ekki krefjast menn þess að vínber
þau sem Leifur las hafi verið jafnstór og sæt
sem þau er við étum á tyllidögum, þau mega
vera minni og súrari, en ber skyldrar ættar
skulu þau vera. En þetta hefur teygt menn
lengra til suðurs en þörf er á, að minnsta kosti
suður fyrir Sankti Lárensflóa, til lands þess er
nú kallast Nýja-Brúnsvík. Um þessi súru villtu
vínber má lesa stórfróðlegt mál í Vínlandsgátu
Páls Bergþórssonar, bls. 185–89.
Enginn vafi er á því að þegar sögurnar tvær
voru ritaðar á 13. öld hefur orðið vínber merkt
hið sama sem á vorum dögum. Þá eru menn al-
vanir orðnir að þýða með þessu orði uva í lat-
neskum frumtexta. Í hinni fornu Biblíuþýðingu
Stjórn segir: „Tók eg þá vínberin og sprengda
eg niður í kerið, gaf eg síðan mínum herra kon-
unginum að drekka“ (Genesis 40.11. Í latneska
frumtextanum: „Tuli ergo uvas et expressi in
calicem, qvem tenebam, et traditi poculum pha-
raoni.“).
En á þeim tíma er Leifur fann hið nýja land
og gaf því nafn er viðbúið að heitið vínber hafi
verið haft um allt annan jarðar ávöxt, og skal ég
nú leitast við að finna þeim orðum stað:
(1) Nú á dögum, og svo langt aftur í tíðir sem
rakið verður, hafa Skandinavar nefnt vínber
(vinbär, vinbær) aðra ávöxtu sem brúkaðir hafa
verið til vínbruggunar. Svíar nefna svo einkum
ber þau sem öðrum nöfnum kallast rifsber
(röda vinbär) og sólber (svarta vinbär). En sam-
kvæmt Ordbog over det danske sprog nota
Danir orðið vinbær „om forskellige (særlig
søde, klare, saftfulde) bær med vinagtig smag;
om kirsebærsort … om varieteter af ribs … “
Slík ber hefur Leifur og margir landar hans
þekkt frá Norðurlöndum, og þau hefur hann
fundið á sínu Vínlandi.
(2) Það er athyglivert að þegar Norðurlanda-
menn (Danir og Svíar) fara að þýða Biblíuna og
önnur helgirit þar sem talað er um uvae skirr-
ast þeir við að nota orðið vínber, slíkt gat valdið
misskilningi. Í staðinn taka þeir upp þýskt orð,
trauben, og aflaga það: druer, drufvor. Þetta
hefðu þeir áreiðanlega ekki gert ef fyrir hefði
verið í málunum orðið vínber í sömu merkingu.
En við Íslendingar, sem aldrei höfðum haft nein
vínber (þó að Grænlendingabiskup reyndi um
1200 að kenna Skálholtsbiskupi að brugga
messuvín úr krækiberjum), við gátum óttalaus-
ir nefnt þessu nafni hina fögru og bruggsælu
suðrænu ávöxtu þegar snarað skyldi úr bóka-
máli. En sú bókmenntastarfsemi byrjaðist ekki
fyrr en löngu eftir daga Leifs og Þorfinns, á 12.
og 13. öld. Þegar Leifur var í Noregi hefur hann
getað tínt í kjötbaukinn bæði rauð og svört vín-
ber og vonandi fengið að dreypa á drykk sem úr
þeim var byrlaður.
(3) Ég þarf vart að taka það fram að á Ný-
fundnalandi vaxa til nægta bæði svört og rauð
vínber. Ég kýs þó fremur þau hin rauðu berin:
Þau eru harðgervari og vaxa því hvarvetna; og
þau eru meira augnayndi og því betur við hæfi
að Leifur liti til þeirra þegar hann „gaf nafn
landinu eftir landkostum og kallaði Vínland“.
En raunar er nú síður en svo víst að Leifur
hafi tegundargreint nákvæmlega þau gómsætu
aldin sem hann gæddi sér á í för sinni og kallaði
vínber. Nýfundnaland er rómað fyrir sína fjöl-
skrúðugu berjaflóru. Í gistihúsinu Valhöllu við
L’Anse aux Meadows át ég á einum morgni
mauk úr mörgum breytilegum berjategundum
sem lesin höfðu verið þar á heimaslóðum.
Gistifrú Bella Hodge nefndi squash berries,
partridge berries, bakeapple berries og enn
fleiri berjasortir sem ég hef nú gleymt að nefna.
Hveitiakrar sjálfsánir
Hið sjálfsána hveiti (eða korn) á Vínlandi er
fyrst nefnt í Sögu Hamborgarbiskupa eftir
Adam erkibiskup í Brimum (rituð um 1075).
Halda sumir að þarna sé uppruni frásagnanna
um hina sjálfsánu hveitiakra. En þá er raunar
seilst um hurð til loku, því að Adam segir bein-
línis að hann hafi frá Danakonungi vitneskju um
„ey í úthafinu sem nefnist Vínland, af því að þar
vex villtur vínviður ... og að þar vaxi einnig
sjálfsáið korn til nægta, það eru ekki ýkjusögur
heldur traustar frásagnir Dana“. Og þennan
fróðleik hafa Danir hlotið að fá frá Íslendingum
eða Grænlendingum!
Yfirleitt gera fræðimenn ráð fyrir að á Vín-
landi hafi menn fundið einhverskonar kornöx
sem þeir töldu vera hveiti, og hafa flestir talið
að um hafi verið að ræða svonefndan villihrís
(eða villirís), Zizania palustris. Vísa ég mönnum
enn í greinargott yfirlit í Vínlandsgátu Páls
Bergþórssonar, bls. 181–85.
Sá er einn hængur á þessari tilgátu að villi-
hrísinn þykir ekki líkjast hveiti minnstu vitund.
Og þó er hitt enn lakara fyrir mig og mínar
kenningar að fræðibækur tjá að hann hafi aldr-
ei vaxið á Nýfundnalandi; nyrstu mörk hans
liggja sunnar og vestar.
En nú er komin fram ný kenning um hveitið
sjálfsána: það mun ekki hafa verið villihrís,
heldur svonefndur villirúgur, Elymus virgini-
cus. Má um þetta efni vísa í ágæta bók eftir
sænska fræðimanninn Mats G. Larsson: Vin-
landet det goda. Nordbornas färder till Am-
erika under vikingatiden (1999). Rúgur þessi
hefur þann kost að afbrigði hans eru margvís-
leg, og getur hann því líkst hverri þeirri plöntu
sem mann vanhagar um, meðal annars hveiti,
rúgi og byggi. Og annan kost hefur villirúg-
urinn sem ekki er minna um vert: hann vex
víðsvegar í Kanada sunnanverðu. Munum vér
hér eftir hafa fyrir satt uns annað reynist sann-
ara að villirúgur hafi verið það hið sjálfsána
hveiti sem Leifur og lið hans, og síðan Þorfinn-
ur og hans fylgdarmenn, þóttust finna á Vín-
landi.
Vínland eða Vinland
Þegar Helgi Ingstad hafði byrjað uppgrefti
sína á Nýfundnalandi og hélt fyrsta fyrirlestur
sinn hér í Reykjavík átti hann í nokkru basli við
vínberin, enda leitaði hann að þrúgum (drufor,
grapes). Þó var hann nærri hinni réttu lausn,
því að hann taldi að vínber Leifs hefðu aðeins
verið einhver þeirra mörgu berjategunda sem
Nýfundnalendingar gæða sér á; og hann sýndi
myndir af nokkrum þessara berja með fyrir-
lestri sínum.
En síðar komst Helgi Ingstad á snoðir um
gamla og hálfgleymda dagblaðsgrein eftir
sænskan mann, Sven Söderberg, sem heldur
því fram að lesa eigi vin- en ekki vín- í nafni
landsins góða; vin merkir graslendi eða beiti-
land, kemur fyrir í ýmsum norskum örnefnum
og er á vorum dögum alkunnast í nafninu
Björgvin. Helgi sá skjótlega að þessi skýring
passaði harla vel við L’Anse aux Meadows þar
sem mikil grasflæmi eru við ströndina, og hefur
hann síðan útbreitt þessa kenningu allra manna
ákafast. Nafngiftin Vínland á semsé að vera
sprottin af því að menn hafi ruglast á i og í.
Ýmsir sagnfræðingar trúa því að Vinland sé
hið rétta heiti, en nálega allir málfræðingar sem
um þetta mál hafa fjallað leggjast gegn skýr-
ingu Söderbergs. Færa þeir margar röksemdir
máli sínu til stuðnings, en tvær tel ég þungvæg-
astar:
(1) Sá siður að brúka vin í örnefnum hefur að
öllum líkindum verið útdauður fyrir Íslands
byggð; vin kemur ekki fyrir í neinu staðarnafni
á Íslandi eða Grænlandi.
2) Í fornu máli var sá munur á i og í að hið
fyrra var stutt en hið síðara langt. Í talmáli hafa
menn ekki villst á þessum hljóðum fremur en
menn rugluðu saman a og á, o og ó og öðrum
þeim sérhljóðum sem lengdin ein greindi sund-
ur í fornu máli. „Far heitir skip, en fár nokkurs
konar nauð,“ segir í Fyrstu málfræðiritgerð-
inni. „Ramur er sterkur maður, en rámur hinn
hási. ... Dul væntir og vil að lina muni erfiði og
víl,“ o.s.frv. o.s.frv. Það er óhugsandi að Íslend-
ingar hefðu ekki vitað á fyrstu tímum hvort
landið hét Vinland eða Vínland.
Til þess að skýring Söderbergs fái staðist
verður að hlaða hverri tilgátunni ofan á aðra: (1)
Adam fær nafnið Vinland frá Dönum, en skilur
það ekki eða hunsar hina réttu skýringu og
spinnur upp nýja nafnskýringu vegna hljóðlík-
ingar við orðið vín. (2) Rit Adams berst (fljót-
lega) til Íslands. (3) Íslendingar verða svo hrifn-
ir af ritinu að þeir breyta hinu rétta nafni
Vinland í Vínland fyrir áhrif frá honum. Síðan
spinna þeir fjölskrúðugar sagnir út frá smá-
klausu Adams – og byggja loks á sögnunum
tvær Íslendingasögur. Trúi nú hver sem vill og
getur!
Mín sannfæring er sú að sagnirnar um Vín-
land hið góða séu alíslenskar og reistar á raun-
verulegum atburðum, en margt hafi brenglast
og ýkst á langri vegferð í minni manna og
munni, og loks hafi rithöfundar sagnanna aukið
ýmsu við til skreytingar. Adam í Brimum er að-
eins fjarlægur áheyrandi og fræðari sem að vísu
þekkir fleiri sögur af frjósömum sælueyjum. En
kenningarnar um Vin-land eru órar nútíma-
manna sem eiga heima úti í horni hjá Kens-
ingtonsteininum og Vínlandskortinu.
Leit mín að Vínlandi
Ég hef þegar lagt í þrjá leiðangra til að leita
minja eftir vist Þorfinns karlsefnis og Guðríðar
á Nýfundnalandi, en þangað beindist ég eftir
lestur Eiríks sögu rauða. Fyrsta leiðangurinn
framdi ég í september 1997, til undirbúnings
fyrrnefndri skáldsögu minni um Guðríði Þor-
bjarnardóttur.
Í ferð þessari naut ég gestrisni og aðstoðar
vina í höfuðborginni St. John’s (borg heilags Jó-
hannesar), þeirra Herberts Evans og Patriciu
konu hans. Flaug ég fyrst til bæjarins St. Ant-
hony, leigði þar bíl og ók norður til L’Anse aux
Meadows þar sem ég átti stefnumót við Birgittu
Wallace, vísindakonu og safnstjóra. Dvaldist ég
þarna tvo daga, ræddi við heimamenn og kann-
aði staðháttu og landsgæði. Síðar ók ég svo með
Herbert og Patriciu frá höfuðborginni norður
VÍNLANDSLEITIN
„Mín sannfæring er sú að sagnirnar um Vínland hið góða
séu alíslenskar og reistar á raunverulegum atburðum, en
margt hafi brenglast og ýkst á langri vegferð í minni
manna og munni, og loks hafi rithöfundar sagnanna auk-
ið ýmsu við til skreytingar. Adam í Brimum er aðeins fjar-
lægur áheyrandi og fræðari sem að vísu þekkir fleiri sög-
ur af frjósömum sælueyjum. En kenningarnar um
Vin-land eru órar nútímamanna sem eiga heima úti í
horni hjá Kensingtonsteininum og Vínlandskortinu,“ segir
höfundur í þessari seinni grein sinni um Vínland.
E F T I R J Ó N A S K R I S T J Á N S S O N
VÍNLAND ÞORFINNS KARLSEFNIS OG GUÐRÍÐAR ÞORBJARNARDÓTTUR
Villirúgur (Elymus virginicus) vex víða í sunn-
anverðu Kanada. Hann er mjög breytilegur út-
lits, getur minnt á hveiti, rúg eða bygg. Lík-
lega hefur villirúgur verið það „sjálfsána
hveiti“ sem Þorfinnur karlsefni og menn hans
þóttust finna á Vínlandi.
Ljósmynd/Gunnlaugur Jónasson
„Hér er fagurt og hér vildi ég bæ minn reisa,“ mælti Þorvaldur Eiríksson. Ókunnugt er hvar á Vín-
landi hann var þá staddur, og ekki varð af landnámi hans því að hann féll skömmu síðar fyrir örv-
arskoti Skrælingja. – Hér eru Bjarni F. Einarsson og Jónas Kristjánsson að rýna í frjósama jörð
utarlega í Dáðafirði.