Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. MAÍ 2001 11
með ströndinni til að svipast um eftir Hópi og
Straumsfirði. Ég þóttist vita að mér gæti ekki
sést yfir Hóp ef ekið væri með ströndum fram,
enda fann ég brátt þann eina stað sem mér virt-
ist að til greina gæti komið; þar heitir nú Gambo
River og Gambo Pond eins og fyrr segir.
Eftir athugun á landabréfum þótti mér lík-
legast að Straumsfjörður væri sá fjörður sem
nú kallast Bay of Exploits og gengur inn af hin-
um mikla Notre Dame Bay. Ég renndi augum
inn til fjarðarins og hinnar miklu eyjar sem
liggur fyrir mynni hans og sem kynni að vera
Straumsey Eiríkssögu. En í þessari för gafst
ekki tími til meiri athugana, enda vildi ég njóta
aðstoðar fagmanns á fornar leifar við nánari
rannsóknir.
Til síðari leiðangranna tveggja naut ég
drengilegs stuðnings frá Flugleiðum og frá ís-
lenska menntamálaráðuneytinu. Annar leið-
angurinn var farinn í september 1999. Hafði ég
þá til aðstoðar íslenskan fornleifafræðing,
Bjarna F. Einarsson, hálærðan mann og hug-
kvæman; einnig son minn Gunnlaug sem að-
stoðarmann, myndasmið, burðarkarl og bifreið-
arstjóra. Við leigðum bíl í St. John’s og ókum
norður í land til Bay of Exploits. Höfðum við að-
albækistöð í þorpinu Botwood innarlega í firð-
inum; þar kölluðum við Bótaskóg og fjörðinn
Dáðafjörð. Gistihús okkar nefndist Bluejay
(Bláskaði) og gestgjafar Reginald og Georgina,
Hemon að ættarnafni. Stoðuðu þau hjónin okk-
ur á marga lund. Þriðja hjálparhella var Ed Ev-
ans, bæjarstjóri eða bæjarráðsformaður í
Botwood, vörður fornminjasafns m.m. Þarna
dvöldumst við frá 23. til 28. september.
Við könnuðum fyrst staðháttu á landabréfum
og ókum í áföngum til þeirra staða sem okkur
virtust álitlegir og fært var til af landi. Jafn-
framt réð ég í þjónustu mína aldraðan skip-
stjóra sem nefndist Harold Manuel. Haraldur
átti góðan vélbát með eftirbáti, og sigldi hann
með okkur tvo daga fram og aftur um fjörðinn
til ýmissa staða sem einangraðir voru af landi.
Síðasta daginn í Botwood ókum við til Halls-
fjarðar og skyggndum staðháttu. „Fjöll voru
þar,“ sem fyrr segir, og úrval eyja í mynni fjarð-
arins; gætu staðhættir að því leyti fallið vel við
Straumsfjörð Eiríkssögu.
Á heimleið suður til St. John’s hinn 28. sept-
ember dokuðum við hálfan dag í Hópi. Þar eru
vegleysur umhverfis, og þarf skip að hafa eða
flugvél til rannsókna. Til þess var ekki tóm að
sinni, og hugðumst við bíða betri tíma. Veður
var bjart af sólu og hlýtt, og þótti okkur ljóst að
þarna væru „landskostir góðir“; hefðum við get-
að tekið undir með Þorvaldi Eiríkssyni: „Hér er
fagurt og hér vildi eg bæ minn reisa.“ Næsta
dag, 29. september, flugum við síðan heim til Ís-
lands um Halifax á Nýja-Skotlandi.
Það var góðs viti að ýmsir staðir sem Þorfinn-
ur karlsefni hefði talið álitlega undir bú voru lítt
spjallaðir af nútímabyggingum. Vallgrónar
rústir sem þar fundust nú hér og hvar líktust
raunar ekki norrænum leifum, að mati Bjarna
F. Einarssonar. En hafi Karlsefni reist búðir
sínar á einhverjum þessara staða, þá er við búið
að síðar hafi þar komið aðrir landnámsmenn –
fyrst indíánar, síðan máski inúítar, þá Frakkar
og loks Englendingar. Skála Karlsefnis og fjóss
Guðríðar væri að leita undir þeim rústum.
Bjarni var ánægður með förina sem fyrsta
áfanga. Var sá úrskurður hans að í næstu at-
rennu skyldi fljúga yfir hina álitlegu staði, eink-
um Gambóvatn í suðri og firðina þrjá í norðri,
Dáðafjörð, Hallsfjörð og Hvítafjörð, og taka
ljósmyndir úr lofti til að leita rústa. Bjarni hafði
hug á að fá til liðs við okkur kunningja sinn,
sænskan fornleifafræðing sem þjálfaður er í
ljósmyndun fornleifa, Jan Norman að nafni. Jan
hefur verið í þjónustu sænska Þjóðminjasafns-
ins, en er nú kominn á eftirlaun. Og þetta
heppnaðist, Jan tjáði sig albúinn að koma okkur
til aðstoðar. Hinn þriðji og mesti leiðangurinn
var síðan farinn í maímánuði vorið 2000. Hann
skipuðu, auk okkar Bjarna fornfræðings: Jan
Norman, fornfræðingur og ljósmyndari, og
kona hans, Siv Juhlin; fimmti maður var Krist-
ján sonur minn sem gegndi sama hlutverki sem
Gunnlaugur í fyrri ferðinni.
Bjarni hafði tjáð mér að vænlegast væri að
taka loftmyndir af rústum þegar grös væru að
grænka, rétt áður en tré laufguðust. Á útmán-
uðum næsta vor (2000) tók ég að hafa reglu-
bundið símasamband við vin minn Játvarð Ev-
ans og bað hann að fylgjast með vorkomunni.
En veður er óstöðugt á Nýfundnalandi rétt eins
og hér hjá okkur, og var viðbúið að vorkoman
frestaði komu sinni þegar minnst varði, sagði
Játvarður.
Sú varð og raunin á. Vorið sem Játvarður
hafði heitið mér á þriggja vikna fresti var ein-
hversstaðar suður í löndum þegar ég kom vest-
ur með fylkingu mína. Við gistum í Halifax og
fórum síðan næsta dag til leiðarenda í einni lotu,
fljúgandi til St. Johns’s og síðan í leigðum bíl
norður til Botwood. Þar mætti okkur kalsaveð-
ur, og daginn eftir, 29. apríl, hef ég skrifað í dag-
bók mína: „Hríðarfjúk að morgni og föl á jörðu.
Veður óvænlegt til flugs og rannsókna.“
Í Botwood fór veður síst batnandi þegar á
daginn leið, en spá var heldur skárri fyrir suð-
urlandið, og ákvað ég að við skyldum freista
flugs yfir Gambóvatn. Játvarður sveitarstjóri
hafði gengið frá því að við fengjum þyrlu
(ókeypis) á Gander-flugvelli, en hann er göml-
um Íslendingum kunnur sem viðkomustaður
flugvéla fyrir þotuöldina. Þegar til Gander kom
var veður mjög tekið að skána – „úrkomulaust
og glitti til sólar“, stendur í dagbókinni. Flug-
stjóri var Bill Turner, einkar ljúfur maður eins
og flestir Nýsjálendingar. Þyrlan tók fimm far-
þega, og var ákveðið að við skyldum öll fara í
loftið.Vilhjálmur flaug lágt alla leiðina, einkum
þó meðfram vatninu, snjólaust var með öllu en
jörðin öskugrá milli berra trjánna, og þóttist ég
mundu glögglega sjá ef nokkur kennileiti væru
á jörðu niðri; en þess ber að gæta að ég er engi
fornfræðamaður. Jan myndaði í ákafa og Bjarni
einnig, og fylgir ein merkileg mynd Bjarna hér
með.
Annan dag var ekið í slydduveðri til Spring-
dale. Þar tók ég á leigu venjulega litla skrúfu-
vél, og flugu þeir Jan og Bjarni yfir nálæga
fjörðu, en gaumgæfðu best Hallsfjörð og Hvíta-
fjörð; tóku fjöld mynda.
Og þriðja daginn útvegaði Játvarður mér
samskonar vél frá Gander, og sveimuðu mínir
menn yfir Dáðafirði fram og aftur. Var þá lokið
ætlunarverki þessa leiðangurs sem þótti hafa
heppnast býsna vel, þótt veður hefði mátt vera
bjartara og jörð ívið grænni.
Næsta þrep rannsóknanna verður síðan að
fara enn vestur, að því sinni með fullkomin ný-
tísku rannsóknartæki. Kemur þar til greina
annars vegar svonefnd bergmálssjá (echo-
sounder) og hinsvegar jarðsjá eða jarðratsjá
(georadar). Með tækjum þessum má skyggnast
niður undir yfirborð jarðar. Munum við Bjarni
og stoðlið okkar fara með tækin yfir líklega
staði sem við höfum merkt á landabréf okkar og
kanna þá sem best við getum, að fengnum leit-
artækjum og heimildum Kanadamanna.
Þegar ég hóf rannsóknir mínar haustið 1997
tjáði ég einum Nýfundnalendingi hvert erindi
ég ætti til lands hans. Nefndi ég meðal annars
að ég hygðist kanna umhverfi Gambóvatns þar
sem ég teldi að íslenskir landkönnuðir hefðu
reist hús sín fyrir þúsund árum. „Ekki hygg ég
að þú munir hafa erindi sem erfiði,“ svaraði
hann. „Fyrir nokkrum áratugum var skógurinn
umhverfis vatnið höggvinn til nytja. Síðan hefur
hann vaxið aftur upp – og enn verið höggvinn
niður. Þú getur allt eins vel leitað að saumnál í
heystakki.“
Þegar ég skildist við vini mína í Botwood síð-
astliðið vor rifjaði ég upp þessi ummæli landa
þeirra. „Og nú er ég kominn vel áleiðis að finna
heystakkinn,“ bætti ég við. „Nú á ég aðeins eftir
að finna saumnálina.“
Höfundur er fyrrverandi forstöðumaður
Árnastofnunar.
Ljósmynd/Bjarni F. Einarsson
„Þeir Karlsefni höfðu gert búðir sínar upp frá
vatninu, og voru sumir skálarnir nær vatninu,
en sumir firr.“ – Hér sést loftmynd sem Bjarni
F. Einarsson tók „upp frá vatninu“, þ.e. við
innri enda Hóps, „nær vatninu“. Við nákvæma
skoðun sést í jaðri rjóðursins móta fyrir ílöng-
um ferhyrningi sem að stærð og lögun líkist
norrænum skála. Þetta er ein þeirra mörgu
loftmynda sem Bjarni mun leggja til grundvall-
ar við jarðsjár-rannsóknir sínar.
Ljósmynd/Gunnlaugur Jónasson
„Þeir fóru lengi og allt þar til er þeir komu að
á einni er féll af landi ofan og svo til sjávar.
Eyrar voru þar miklar fyrir árósinum, og mátti
eigi komast inn í ána nema að háflæðum.
Sigldu þeir Karlsefni þá til áróssins og kölluðu
í Hópi landið.“ – Hér sést Gambóá og efst
rönd af Gambótjörn, líklega sama sem hið
forna Hóp.