Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.2001, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. NÓVEMBER 2001
N
ÓTT eina í byrjun árs
1999 dreymdi mig Hall-
dór Laxness. Hann
rankaði við sér þar sem
hann lá úti á víðavangi á
þrískiptum jakkafötum,
líkt og hann hefði fallið
til jarðar. Lítill drengur
potaði í munnvik hans. Skáldið opnaði augun
og sá að það var niðurkomið í landi Sumar-
húsa. Halldór Laxness var staddur í Sjálf-
stæðu fólki.
Þessi draumur varð kveikjan að Höfundi
Íslands sem segir frá dauðum höfundi sem
vaknar í eigin skáldsögu. Til að byrja með var
þessi höfundur Halldór Laxness og skáldsag-
an var Sjálfstætt fólk en síðan fjarlægðist ég
þessa hugmynd án þess þó að Halldór hyrfi
alfarið úr bókinni. Íslenskir lesendur eiga
sjálfsagt eftir að sjá Laxness í sögunni enda
enginn annar sem gæti borið titilinn Höf-
undur Íslands. Útlendingar, sem fæstir
þekkja Halldór, munu vonandi lesa þessa bók
eins og hverja aðra skáldsögu um vanda höf-
undarins, líf hans, stöðu og dauða.“
Höfundurinn er sannarlega dauður í þess-
ari nýjustu skáldsögu Hallgríms Helgasonar,
hann dó á hælinu árið 2000, saddur lífdaga –
en hann lifir áfram í verki sínu. Drengurinn
sem potar í hann fingri er sonur Hrólfs bónda
í Heljardal, aðalpersónu í skáldsögu sem höf-
undurinn sendi frá sér árið 1959 og hlaut
ágæta dóma, gagnrýnandinn sagði að með
Hrólfi hefði íslenska bóndanum verið reistur
sá bautasteinn sem myndi standa um ókomna
tíð: „Hrólfur er íslenski bóndinn alveg á sama
hátt og höfundurinn sjálfur verður frá og
með þessari sögu án nokkurs vafa að teljast
vera íslenski höfundurinn,“ sagði þar.
Höfundurinn er nokkra stund að átta sig á
sjálfum sér í þessu nýja en kunnuglega um-
hverfi. Persónurnar Hrólfur, sem höfund-
urinn hafði fengið hugmyndina að á veit-
ingastað í New York, og gamla konan, sem er
bara kölluð Manneskjan, stúlkan Eivís og
strákurinn Grímur, sem vakti hann til þess-
arar sögu, standa þarna ljóslifandi fyrir
framan hann en sjálfur er hann eins og óljós
hugmynd aftan úr öldum. Smátt og smátt
raðast þó myndin saman af höfundinum sem
rifjar upp langa ævi um leið og hann reynir
að semja sig að söguþræðinum í bók sinni um
Hrólf. Fljótlega fara mörkin milli lífs hans og
skáldsögu að mást burt. Gagnrýnandinn
Friðþjófur, sem Morgunn, blað íhaldsmanna,
hefur innan sinna vébanda, hverfur til dæmis
ekki úr lífi höfundarins þótt textinn hafi
gleypt hann með húð og hári; gagnrýnandinn
er hluti af þessum texta, rétt eins og lesend-
urnir sem koma á söguslóðir í Heljardal að
leita höfundarins, sjá hann reyndar ekki en
gera sér sínar hugmyndir um hann. Úr verð-
ur afar forvitnilegt samtal milli persóna í
heimi bókarinnar.
Og þetta samtal getur haldið áfram hér og
raunar ekki heldur ljóst hvort það er veru-
leiki eða skáldskapur.
„Nei, það er rétt,“ segir Hallgrímur. „Í
sögunni er þröstur, sem er menntaðri en aðr-
ir farfuglar, og syngur um dauða höfund-
arins.“
– Menntaðri! Þú segir að hann sé eins og
silungur með gleraugu!
„Gagnrýnandinn er fiskur í vatni höfund-
arins, eins og segir í sögunni.“
– Það er þakkarvert að þú líkir honum ekki
við rollu. En hér ertu sem sé kominn inn á
Morgunblaðið að eiga samtal við persónu úr
bókinni þinni; hvernig finnst þér að vakna í
eigin skáldsögu?
„Þú segir nokkuð. Þar sem Morgunblaðið
er fyrirferðarmikið í sögunni er þetta fyrir
mig eins og að ganga inn í orð í bókinni og í
því orði situr þú og skrifar. Hér tekur per-
sónan viðtal við höfundinn. Svei mér þá. Mér
er strax farið að líða eins og ég sé dauður.“
Höfundurinn
sem fórnarlamb
Höfundarhugtakið hefur verið fyrirferð-
armikið í bókmenntaumræðu síðustu ára-
tuga. Franski fræðimaðurinn Roland Barth-
es hélt því fram í frægri grein árið 1968 að
höfundurinn væri dauður. Barthes átti í gróf-
um dráttum við að höfundurinn skipti ekki
höfuðmáli í merkingarmyndun verks, merk-
ingin yrði ekki síður til í höfði lesandans eftir
að hödundurinn hefði skilið við verk sitt.
Michel Foucault, landi Barthes, benti á það
ári síðar að bókmenntirnar ættu greinilega
erfitt með að sætta sig við hinn svokallaða
dauða höfundarins þrátt fyrir að opinber út-
för hans hefði farið fram. Lesendur héldu í
hann dauðahaldi enda virtist textinn einungis
eitt og eitt merkingarlaust orð á stangli ef
hans nyti ekki við. Á bak við þá tilfinningu
lægi enda tvöhundruð ára túlkunarhefð þar
sem öll skáldverk hefðu verið lesin sem eins
konar vitnisburður um ævi höfunda þeirra.
Skáldsaga Hallgríms kemur eins og í beinu
framhaldi af þessari umræðu Frakkanna og
sýnir að þótt höfundurinn sé opinberlega
dauður þá rangli hann enn um í verkum sín-
um eins og hver annar uppvakningur. Var
það kannski ætlunin að rannsaka þetta sam-
band milli höfundar, verks hans og lesenda?
Er sagan afbygging á fyrirbærinu höfundur?
„Ætlunin var að kafa inn í hugmyndina um
höfundinn og þá eru auðvitað hæg heimatök-
in. Ég nota mikið af minni eigin rithöfund-
arreynslu í þessari bók. Hér getur fólk séð
hvernig höfundurinn vinnur,“ segir Hall-
grímur. „Ég lýsi því til dæmis hvernig höf-
undurinn í sögunni, sem heitir Einar Jóhann
Grímsson, fær hugmyndina að hinum og
þessum persónum sínum; hann situr á kaffi-
húsi í París og drengur á næsta borði dinglar
löppunum til og frá og þar með kemur per-
sóna litla stráksins til hans með nafni og öllu,
persóna sem hann síðan situr á tali við í ís-
lenskum afdal. Þá var ég einnig spenntur fyr-
ir því að sýna hvernig höfundurinn setur
raunverulega atburði og einstaklinga inn í
sögu sína og getur þannig átt á hættu að
fórna sambandi sínu við þessa einstaklinga.
Móðir barnsmóður Einars Jóhanns er til
dæmis ógurlega nísk gömul kerling. Einar
Jóhann hafði heyrt að henni hefði meira að
segja tekist að láta jarðarför móður sinnar
koma út með hagnaði. Þetta fannst honum
snjöll setning til að setja inn í skáldsögu, sem
hann og gerði; hann notaði hana í karakt-
erlýsingu á nánasarlegri kerlingu í sveitinni.
En þar með fórnaði hann sambandi sínu við
ömmu dóttur sinnar. Kerlingin talaði ekki við
hann eftir að bókin kom út.
Höfundurinn stendur á milli raunveruleika
og skáldskapar og verður stundum fórn-
arlamb eigin hugmynda. Stundum gerir hann
þessa hluti óafvitandi og skilur ekki fyrr en
eftir á hvað hann hefur gert eða gert af sér.
Sjálfur hef ég gert mig sekan um að særa
fólk úti í bæ með því að nota það í skáldskap.
Þá reynir maður oft að leiðrétta mistök sín á
síðustu stundu en tekst það yfirleitt ekki, og
alltaf verður maður jafn leiður yfir því.
Stundum er eins og hugmyndirnar séu sterk-
ari en maður sjálfur. Ég fæ enn í magann
þegar ég sé sumar fyrirmyndirnar að per-
sónum í bókinni Þetta er allt að koma. Ég fæ
dúndrandi móral og spyr mig: „Hvernig gat
ég eiginlega gert þetta?“ Og ég var til dæmis
ekki viss um hvernig þú myndir taka því að
vera fugl úti í móa í þessari sögu. En ég gat
ekki breytt því vegna þess að það passaði
bara of vel. Annaðhvort er maður rithöf-
undur eða ekki.“
– Á endanum vaknar höfundurinn upp í
eigin verki, kannski við vondan draum.
„Já, og þá fær hann aldeilis að kenna á því.
Þá rennur upp stund hefndarinnar.“
— En þú hefur ekki haft alla þessa hug-
myndasögu og -fræði sem er á bak við höf-
undarhugtakið í huga við samningu sög-
unnar, hugmyndina um frumleikann og
snilligáfuna og eignarréttinn?
„Allt hefur þetta verið dregið í efa, en
sannleikurinn er nú sá að sjálfur trúi ég enn á
þetta allt saman. Við getum þá sagt að ég sé
hefðbundinn höfundur. Ég er ekki á móti
neinu nema því sem telur sig geta kastað
2000 árum af hefð út um gluggann. Árið 1984
sagðist ég vera „Póst-módernisti“ og lagði þá
einföldustu merkingu í orðið, merkingu sem
nú er ef til vill glötuð: Póst-módernisminn
var fyrir mér frelsun frá módernismanum
sem ég hef af einhverjum ástæðum hatað frá
blautu barnsbeini. Þess vegna læt ég höfund-
inn í bókinni vera hálfgerðan nítjánduald-
armann, hefðbundinn hatursmann módern-
ismans og framúrstefnunnar, og bókin er þá
einskonar brú á milli okkar tveggja. Undir
hana rann tuttugasta öldin með alla sína
dellu.
Einar J. Grímsson er mjög gagnrýndur af
framúrstefnumönnum fyrir að vera natúral-
ískur og klassískur, draugurinn af Dickens.
Hann á þetta sameiginlegt með Halldóri Lax-
ness sem var klassískur og natúralískur
þangað til á sjöunda áratugnum þegar hann
varð fyrir áhrifum af absúrdisma og módern-
isma og tapaði sér sem höfundur.“
– Leggurðu einhverja dýpri merkingu í
það að höfundurinn er dauður í sögunni?
„Það getur verið. Þetta er í senn póstmód-
ernísk og póstmortem skáldsaga. Höfund-
urinn er dauður og skáldsagan er dauð. Bók-
in mín lýsir lífi þeirra eftir dauðann. Þau
hokra þarna saman í eilífðinni eins og önug
eldri hjón sem fyrir löngu eru orðin leið hvort
á öðru.
Allar þessar pælingar verða sjálfsagt
skemmtilegt verkefni fyrir bókmenntafræð-
inga framtíðarinnar. Við höfundarnir stönd-
um í miðjum hylnum að fanga hugmyndirnar
en gerum okkur kannski ekki fulla grein fyrir
merkingu þeirra í víðara samhengi.
Ég veit ekki hvort höfundurinn er dauður
en hinn dauði höfundur hefur hinsvegar aldr-
ei verið jafn lifandi og nú. Við lifum á tímum
hinna dauðu höfunda. Aldrei fyrr hefur
hungrið í ævisögur þeirra verið jafn sterkt og
iðnaðurinn í kringum minningu þeirra vex
dag frá degi. Á mörgum sjónvarpsrásum má
sjá heimildarþætti um líf þeirra þar sem farið
er inn á heimili þeirra, undir gamla skrif-
borðið þeirra og út á barinn þeirra, og á eftir
tromma tuttugu þreyttir sólbrunnir túristar
sem aldrei hafa lesið bók eftir Hemingway en
vilja endilega fá að sjá klósettið sem hann
meig í. Og jú jú, sjálfsagt líður mönnum bet-
ur að fá að pissa í skál sem merkt er „Hér
meig Hemingway“. Þá hafa þeir lagt sitt í
sagnabrunn eilífðarinnar.
Enginn les lengur ljóð Einars Ben en allir
vilja vita allt um hjónaböndin hans og fjár-
málabraskið. Meintir beinleggir Jónasar fá
langtum meiri útsendingartíma en ljóðin
hans. Nú eru 30 ár síðan síðasti lesandinn
opnaði bók eftir Kristmann Guðmundsson en
samt eru blöð og sjónvarp full af þáttum um
ævi hans. Kannski er niðurstaðan þessi: Þó
skáldskapurinn sé löngu dauður hefur höf-
undurinn verið náðaður um sinn.
Einnig þetta vildi ég taka inn í söguna og
endir hennar er rökrétt afleiðing af hinum
nýja og ört vaxandi menningartúrisma hér á
landi sem annars staðar.“
Nóbelskáldið
Jón Karl Helgason hélt því fram í riti sínu,
Hetjan og höfundurinn (1998), að höfund-
urinn hafi verið aðalpersónan í íslenskri
menningarsögu á tuttugustu öld. Fræðimenn
hættu að lesa Íslendinga sögur sem sagn-
fræðilegar heimildir um lífið í landinu við
upphaf byggðar og tóku að einbeita sér að
höfundum þeirra; Íslendinga sögurnar urðu
að skáldskap eftir mikla höfunda frá gullöld
íslenskrar menningar. Lengi vel fór mest öll
orka íslenskra bókmenntafræðinga í að finna
nöfn á hina óþekktu höfunda sagnanna en
þessi áhersla á höfundinn birtist víðar í ís-
lenskri menningu á tuttugustu öld; frjálsræð-
ishetjurnar frá þjóðveldisöld höfðu verið fyr-
irmyndirnar í baráttunni um sjálfstæðið en
þegar það var fengið þurfti að sýna fram á að
Íslendingar ættu sér menningarlega samtíð
og í henni gegndu fræðimenn, listamenn og
skáld lykilhlutverki, eins og Jón Karl bendir
á. Í þessum hópi var einn maður mest áber-
andi, nóbelskáldið Halldór Laxness, höf-
undur tuttugustu aldarinnar á Íslandi, höf-
undur Íslands.
Halldór Laxness er sannarlega fyr-
irmyndin að höfundinum í skáldsögu Hall-
gríms.
„Halldór Laxness var aðalhöfundur Ís-
lands og sagan gerir ráð fyrir að höfundurinn
í henni hafi verið mesti höfundur Íslands á
tuttugustu öld,“ segir Hallgrímur. „Sagan
sem hann vaknar í er líka eins konar endur-
ómur af Sjálfstæðu fólki. Þetta flæktist tals-
vert fyrir mér í byrjun. Ég var að stæla stíl
Halldórs en síðan reyndi ég og varð að skrifa
mig frá honum. Það er þó vonandi einhver
tónn sem minnir á Halldór í bókinni. Og ým-
islegt í ævi Einars Jóhanns verður lesendum
kunnuglegt, þó persóna hans og fjölskylda sé
talsvert langt frá nóbelskáldinu.
Bókin gengur líklega næst Kiljan í för höf-
undarins til Moskvu og inn í völundarhús
kommúnismans. Þar nýti ég raunverulega at-
burði og ýki þá duglega til þess að gera sög-
una dramatískari en um leið almennari sem
dæmisögu um skáldið sem gengur fyrir rang-
an kóng. Þetta voru algeng örlög tuttugustu
aldar höfundarins, að verja rangan málstað.
Hamsun gekk erinda Hitlers og Laxness er-
inda Stalíns. Ólíkt Norðmönnum höfum við
Íslendingar hinsvegar þagað vel og lengi um
þessi afglöp okkar stórskálds og aðeins örfáir
menn viljað ræða þau af viti. Gerska ævintýr-
ið er dapurleg lesning en kaflinn um Veru
Hertsch í Skáldatíma hlýtur þó að teljast
vera einn svartasti kaflinn í bókmenntasögu
okkar. Ég nýtti mér hann og tvinnaði saman
við örlög danska þingmannsins Arne Munch
Petersens sem var eitt af fáum norrænum
fórnarlömbum Stalíns.“
– Talandi um stíl Halldórs þá leikur þú þér
svolítið með lífsspekifrasana hans sem nú eru
farnir að fylla hverja tilvitnanabókina á fætur
annarri og mynda kannski eins konar skáld-
sögu Íslands.
„Það var sérkennileg reynsla að skrifa
þessa bók, því á meðan ég skrifaði hana stóð
ég í raun ofan á annarri bók. Mér fannst
þetta lyfta mér upp í nýja vídd, gefa manni
leyfi til þess að fara inn á bönnuð svæði.
Þessir lífsspekifrasar eru dæmi um það. Ein-
ar Jóhann er örugglega höfundur sem skrif-
aði helling af svona frösum um lífið og til-
veruna. Ég hef hinsvegar látið það vera
hingað til. Tónninn í bókinni verður því
stundum nokkuð biblíulegur og ólíkur þeim
sem finna má í fyrri bókum mínum. Ég held
nú bara að það hafi stækkað mig sem höfund
að glíma við þetta.“
– Þú skopstælir þessa frasa stundum.
„Já, til dæmis þegar Einar Jóhann kíkir út-
um gluggann og horfir á sofandi dráttarvél
um nótt og sér að hana dreymir sjálfa sig ný-
málaða á landbúnaðarsýningu á erlendri
grundu, þá segir hann: „Dáið er allt án
drauma.“ Oftast er þetta nú samt sprottið af
hreinni aðdáun.“
– Fannst þér þú vera í annarlegri stöðu við
að skrifa þessa sögu?
„Það er ákveðin tvöfeldni í henni en ég er
„TEK MÉR
LAXNESS-
LEYFI“
Höfundur Íslands nefnist ný skáldsaga eftir Hallgrím
Helgason sem kemur út á mánudaginn. Í samtali við
ÞRÖST HELGASON segir hann kveikju sögunnar
vera draum sinn um að Halldór Laxness vaknaði í
Sjálfstæðu fólki. Bókin segir frá látnum höfundi sem
vaknar í eigin verki og ber sá höfundur vissulega
mörg einkenni nóbelskáldsins. Höfundurinn rifjar
upp ævi sína sem spannar bróðurhluta tuttugustu
aldarinnar og reynir að semja sig að sögunni sem
hann er lentur í, persónum hennar og lesendum.