Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.2002, Blaðsíða 4

grein fyrir hvað ég las í raun af mikilli áfergju.
Um það leyti sem ég var þrettán ára og kominn
í heimavistarskóla var ég t.d. algjörlega fallinn
fyrir bókum Iris Murdoch,“ segir Ian og hlær.
„Þær voru eins og kynfræðsla fyrir mig – af
æsilegra taginu. Enda gat ég varla beðið eftir
því að verða fullorðinn á þeim tíma sem ég var
að lesa Murdoch,“ bætir hann við brosandi.
Bresk skáldsagnagerð var
alltof kurteisleg, heft og grá
„Það verður þó að segjast eins og er að ég get
ekki annað en litið á árið sem ég var í Norwich
sem ótrúlega heppni. Ég veit ekki hvað hefði
orðið um mig ef ég hefði ekki farið þangað. Það
má svo sem vel vera að ég hefði endað sem rit-
höfundur hvort eð er, ég veit það ekki, en þarna
fékk ég þann stuðning sem ég þurfti. Nám
flestra sem stunda skapandi skrif í dag er í mun
fastari skorðum, bæði hér og í Bandaríkjunum.
Oft þýðir það einfaldlega að maður er einn af
fimmtán sem allir eru að skrifa smásögur í sam-
keppni hver við annan. Ég slapp alveg við þá
tortryggni sem fylgir slíkum aðstæðum, þar
sem allir eru að velta því fyrir sér hvað hinum
finnist um verkin þeirra og öfugt. Mínir vinir
stunduðu að mestu sama nám og ég, fyrir utan
að þeir voru ekki að skrifa skáldskap. Ég naut
því fullkomins frelsis, sem var ótrúleg heppni,“
segir Ian grafalvarlegur og leggur áherslu á
síðasta orðið.
Í fyrri verkum þínum sérstaklega, virðist
mér koma sterkt fram að þú ert afsprengi sjö-
unda áratugarins, eða öllu heldur þeirra spurn-
inga sem spurt var á sjöunda áratugnum?
„Ja, í mínum huga hófst sjöundi áratugurinn
ekki fyrr en eftir að honum lauk, um 1970,“
svarar Ian. „En þá er ég að tala um það sem
I
AN McEwan hefur verið einn best þekkti
rithöfundur Breta um langt skeið. Allt
frá því hann gaf út fyrra smásagnasafn
sitt í upphafi ferils síns hefur hann hald-
ið athygli lesenda, en framan af var hon-
um iðulega lýst sem uppreisnarsegg
samtímabókmenntanna er stöðugt fann
sig knúinn til að fjalla um málefni er
komu illa við marga – félagslega einangrun, til-
viljanakennt ofbeldi og afbrigðilegt kynlíf.
Þetta orðspor byggðist einkum á fyrstu verkum
hans þar sem hann kannaði marga þá undar-
legu afkima mannlegs sálarlífs er flestum er
kunnugt um, en fæstir vilja kannast við. Eftir
því sem höfundarverk hans hefur aukist að
vöxtum hafa bækur hans orðið aðgengilegri
hinum almenna lesanda hvað þetta varðar, þótt
Ian McEwan hafi sem betur fer aldrei glatað
sínum einstaka hæfileika til að afhjúpa mann-
legt eðli ekki síður en óeðli og undirliggjandi
óhugnað í samfélagsmyndinni.
Ian tók ákaflega heimilislega á móti blaða-
manni yfir rjúkandi tekatli í eldhúsinu hjá sér í
Oxford þar sem hann býr í gömlu, virðulegu
húsi. Hann var hinn rólegasti þrátt fyrir óvenju
annasama daga, en auk sinnar hefðbundnu
vinnu við ritstörfin hafði hann verið boðaður til
að sitja í kviðdómi og því eytt flestöllum stund-
um síðustu vikna í réttarsal. Sagðist telja það
skyldu sína sem borgara að bregðast við þess-
ari kvöð, það væru allt of margir sem vikju sér
undan því og skekktu þannig það þversnið af
þjóðfélaginu sem kviðdómur ætti að sýna. Þetta
viðhorf kemur engum sem þekkja til verka
hans á óvart, því þegar á heildina er litið eiga
þau það einmitt öll sameiginlegt að fjalla um
glímu einstaklingsins við umhverfi sitt þar sem
hann er oftar en ekki leiksoppur óvæntra ytri
aðstæðna.
Á meðan teið var að bruggast setti Ian bolla á
borðið og rifjaði upp fyrstu alvarlegu þreifingar
sínar sem rithöfundar. Hann segir listrænan
uppruna sinn markast af árinu 1970 er hann
lauk prófi í enskum bókmenntum frá háskól-
anum í Sussex og fór að huga að möguleikum á
framhaldsnámi. „Ég sá að háskólinn í East
Anglia bauð MA-nám í samtíma- og saman-
burðarbókmenntum, og bauð jafnframt upp á
vísi að námi í skapandi skrifum. Þó ekki hafi
farið mikið fyrir því var það nóg til þess að
vekja áhuga minn. Ég var þegar farinn að
skrifa svolítið, þó ég hafi ekki haft neinn alvar-
legan metnað á því sviði þá, heldur bara svona
óljósan áhuga.“
Ian brosir og segir að þegar hann sótti um
hafi þó verið búið að aflýsa námskeiðinu þar
sem enginn annar hafði sýnt því áhuga. „Það
var því í rauninni sett aftur inn sérstaklega fyr-
ir mig. Ég tók þátt í allri þeirri akademísku
vinnu sem ætlast var til af mér í náminu, en not-
aði einnig árið til að einbeita mér að því að
skrifa smásögur. Bæði Malcolm Bradbury og
Angus Wilson unnu að uppbyggingu þessarar
námsbrautar svo ég var einn um að njóta leið-
sagnar þeirra beggja allan veturinn.“
Fullkomið frelsi til að skrifa
um það sem mér sýndist
Malcolm Bradbury sagði mér einu sinni að
hann hefði ekki þurft að kenna þér neitt og
kennslustundirnar hefðu þar að auki verið í
bakherbergjum kránna í Norwich. Er eitthvað
til í þessu?
„Já,“ svarar hann hlæjandi, „og sem betur
fer verð ég að segja. Það hefði ekki hentað mér
að stunda þetta með nokkrum öðrum hætti.
Það var ekki um neina eiginlega kennslu að
ræða. Ég skrifaði sögu, lét Malcolm hafa hana
og svo hittumst við yfir henni í hálftíma eða svo,
stundum á kránni, stundum í háskólanum –
eins og í einkatímum. Hann fór yfir söguna og
kom yfirleitt með óskaplega uppörvandi at-
hugasemdir er vörðuðu heildina, en sagði
sjaldnast nokkuð afgerandi. Fólk spyr mig oft
hvað Malcolm Bradbury hafi í raun kennt mér.
Ég held að það mikilvægasta sem hann gerði
hafi hreinlega verið að hvetja mig áfram. Hann
veitti einnig mikilvægt aðhald, bað mig kannski
að skila annarri sögu fyrir lok mánaðarins. Ég
fékk því sterka tilfinningu fyrir raunverulegum
markmiðum – varð að halda áfram, setjast nið-
ur og skrifa þessar sögur. Mér fannst ég njóta
fullkomins frelsis til að skrifa um það sem mér
sýndist. Það sama átti við um Angus, hann var
hvetjandi og gerði kröfu til þess að sjá ný verk
verða til.
Á þessu eina ári skrifaði ég því um þrjátíu
smásögur, megnið af því sem birtist í fyrstu
bókinni minni, First Love, Last Rites (Fyrstu
ástir, náðarmeðul, 1975). Og í lok ársins var ég
nokkuð viss um að þetta var það sem ég vildi
taka mér fyrir hendur. Með mér hafði vaknað
sterk vitund fyrir ritstörfum.“
Varstu kannski alinn upp við bóklestur?
„Ég las mikið, en bjó samt alls ekki við bók-
menntalegt umhverfi. Báðir foreldrar mínir
luku skólagöngu sinni fjórtán ára, pabbi minn
var hermaður og mamma stundaði ýmiskonar
störf áður en hún giftist, en það voru fyrst og
fremst láglaunastörf. Hún vann m.a. í stórversl-
un og sem vinnukona í stóru húsi. Faðir minn
var frá fátækasta hluta Glasgow og gekk í her-
inn sautján ára gamall vegna atvinnuleysisins
sem þá ríkti. En þau báru bæði mikla virðingu
fyrir menntun eins og svo margir gera sem ekki
hafa notið hennar sjálfir, svo á heildina litið
voru þau hvetjandi og meðvituð um nauðsyn
þess að mennta sig. Ég get því ekki kvartað yfir
því að hafa skort tækifæri.
Ég var líka heppinn að því leyti að á eft-
irstríðsárunum í Bretlandi var gert mikið átak í
menntunarmálum, svo mörg börn á borð við
mig sjálfan, frá lægri miðstéttar og verka-
mannaheimilum, fengu tækifæri til framhalds-
menntunar. Háskólanám stóð foreldrum mín-
um hins vegar aldrei til boða.
Ég las mjög mikið og um tíu ára aldur var
það orðið mér lífsnauðsyn. Hvorugt foreldra
minna las bækur sem börn, svo ég las t.d. aldrei
sígildar barnabókmenntir – mér var aldrei sagt
frá þeim. Þegar ég var átján ára og fór í háskóla
fékk ég þó innsýn inn í bernsku þeirra sem urðu
vinir mínir og jafnframt hvaða bækur þeir lásu.
Ég hafði aldrei heyrt minnsta á sígildar bækur
enskrar æsku, svo sem Gulleyjuna og bækur
Tolkiens og Arhurs Ransomes. Tilviljun ein réð
því hvað ég las fyrir ellefu ára aldurinn. Það er
ekki fyrr en nýverið sem ég fór að gera mér
maður tengir þessum áratug; frelsið til tján-
ingar, þá rannsókn sem varð á menningarleg-
um gildum o.s.frv. Það sem ég var að lesa á
þeim tíma sem ég var í Norwich var þó vissu-
lega afrakstur mikillar vitundarvakningar um
kynhneigð og þekkingu á því sviði, sem og af-
rakstur afgerandi tilfinningar um að hvað sem
er geti verið viðfangsefni bókmenntanna. Flest-
ir höfundanna sem ég var að lesa voru banda-
rískir og það var mikil uppgötvun fyrir mig að
lesa Roth og Bellow, Updike, William Borr-
oughs og Norman Mailer. Bækur á borð við
Portnoy’s Complaint, The Armies of the Night
og fyrstu Rabbit bækurnar voru auðvitað af-
sprengi þessara tíma. Það er því óhætt að segja
að í víðum skilningi hafi listrænar frumraunir
mínar átt rætur sínar að rekja til ákveðinnar
óþolinmæði gagnvart breskri skáldsagnagerð
þessa tímabils, sem mér virtist alltof kurteisleg,
ótrúlega heft, frekar grá og jafnframt takmörk-
uð hvað formið varðar. Í henni mátti finna ein-
hvers konar „lítið England“ sem vakti með mér
eirðarleysi – að hluta til vegna þess að ég kann-
aðist ekki við það efra millistéttarlíf sem þar
var lýst.
Ég lærði af fólki á borð við Roth og Borr-
oughs að maður hafði um margar aðrar leiðir að
velja. Smásögurnar mínar voru því mjög op-
inskáar um kynferðismál, og þrátt fyrir að ég
hafi ekki viljað viðurkenna það í mörg ár, þá
voru þær, já, skrifaðar til að sjokkera fólk svo-
lítið,“ viðurkennir Ian með óræðu brosi.
„Þær áttu einnig mun meira sameiginlegt
með þeim leik sem Borges og Roth léku með
formið. Að því leyti var ég vissulega afsprengi
sjöunda áratugarins, en fram að þeim tíma sem
ég kom til Norwich hafði ég alltaf verið óskap-
lega samviskusamur og hefðbundinn námsmað-
ur. Árið í Norwich breytti talsverðu hvað per-
sónulegan þroska minn varðaði og ég kastaði af
mér margs konar klöfum. Upphaf ritferils míns
og víðari sjóndeildarhringur í persónulegu lífi
féllu saman.“
Í forminu fólst tilraun til að
fanga athygli lesandans
Þú segir fyrstu sögurnar mótaðar að nokkru
leyti af löngun til að sjokkera fólk, enda fjallar
þú um allt mögulegt sem ekki mátti segja upp-
hátt og tæpast hugsa um heldur, svo sem kyn-
hneigð, ofbeldi, sifjaspell, öfuguggahátt og jafn-
vel ofbeldi. Eru þetta ef til vill þættir í þínum
skáldskap sem þú hefur horfið frá í seinni tíð?
„Ég held að ég hafi frekar bætt við fleiri þátt-
um en horfið frá því sem ég notaði áður,“ segir
Ian eftir nokkra umhugsun. „Í upphafi voru
skrif mín mörkuð af sterkri löngun til að helga
mig formi smásögunnar. Það setti sögunum
ákveðnar skorður og gerði þær ef til vill dálítið
ógnvekjandi. Í forminu fólst líklega tilraun til
að fanga athygli lesandans og nota alla þá klæki
sem ég kunni til þess að tæla lesandann til að
taka sér stöðu nálægt einhverju sem var í raun-
inni afskaplega ógeðfellt. Margir sögumanna
minna voru í raun skáldlegar brellur sem ég
notaði í tilraun til þess að ýta lesandanum út á
ystu brún. Sögumaður sem t.d. misþyrmir og
drepur litla stúlku, er í rauninni að reyna að ná
samúð lesandans. Ég hafði mikinn áhuga á
óþægilegum aðstæðum af þessu tagi.“
Þarna má skynja þá einhvern skyldleika við
Nabokov, eins og t.d. í Lólítu?
„Ég myndi nú ekki vilja ganga svo langt að
bera mig saman við hann,“ segir Ian af dæmi-
gerðri breskri hógværð og brosir lítillega.
En ég má segja það?
„Já, þú getur sagt það,“ svarar hann að
bragði og hlær. „En þetta eru, að mínu mati,
þeir hlutir sem ég fann mig knúinn til að skrifa
um í mörg ár – ég myndi telja The Cement
Garden (Steinsteypugarðinn, 1978) og The
Comfort of Strangers (Vinarþel ókunnugra,
1981) með þessu tímabili – til þess að geta síðan
hafist handa við að draga þessa sömu drætti á
nokkuð stærri myndflöt, ef svo má að orði kom-
ast.
Og jafnvel The Innocent (Hinn hrekklausi,
1990)?
Ian hikar aðeins en segir það síðan tæpast
hægt. „Að vísu voru margir sem komust í upp-
nám yfir þessum sex eða sjö blaðsíðum þar sem
aðalsöguhetjan er að hluta lík í sundur, en ef ég
hefði sleppt þessum blaðsíðum þá var sú bók –
sem var líka sú lengsta sem ég hafði skrifað
fram að þeim tíma – vel innan ramma sögulegra
skáldsagna. Hún fjallar um eitt þessara afdrifa-
ríku augnablika sögunnar, þ.e.a.s. þá tíma er
breska heimsveldið leystist upp og bandaríska
heimsveldið tók við, og hvaða ástæður gætu
hafa legið að baki þeim umskiptum. Auk þess
SÖMU DRÆTTIR Á
Ian McEwan á að baki athyglisverðan rithöfundarferil;
fyrst sem hinn ungi, róttæki rannsakandi ofbeldis, fé-
lagslegrar einangrunar og afbrigðilegs kynlífs, síðar
sem þrautreyndur túlkandi mannlegs eðlis eins og það
brýst fram í persónulegri glímu einstaklingsins á sviði
sögunnar. FRÍÐA BJÖRK INGVARSDÓTTIR hitti Ian á
heimili hans í Oxford og ræddi við hann um þróun
skáldskapar hans og sögulega þýðingu ákveðinna
augnablika á tíðaranda samtímans.
Ian McEwan hefur í rúman aldarfjórðung verið einn eftirtektarverðasti rithöfundur í Bretlandi.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. APRÍL 2002
EFE