Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.2002, Blaðsíða 8

T
AHAR Ben Jelloun segist vera bæði
rithöfundur og borgari og honum
beri því skylda til að taka afstöðu til
þess samfélags sem hann tilheyrir í
skrifum sínum. Í skáldverkum sín-
um hefur hann fjallað um „ofbeldið í
lífinu,“ eins og hann tekur til orða.
Hann hefur meðal annars fjallað
um fordóma gagnvart innflytjendum í Frakk-
landi – sjálfur er hann einn af fjórum milljónum
norður-afrískra innflytjenda í Frakklandi – og
misrétti sem konur hafa þurft að sæta í heima-
landi hans, Marokkó. Þekktastar skáldsagna
hans, sem allar eru ritaðar á frönsku, eru Sand-
barnið (L’enfant de sable, 1985) og eins konar
framhald hennar, Heilög nótt (La nuit sacrée,
1987), en fyrir hana hlaut Ben Jelloun hin virtu
Goncourt-verðlaun, fyrstur arabískra höfunda. Í
fyrrnefndu bókinni er sögð saga af stúlku sem
var dulbúin sem drengur til þess að faðir hennar
ætti rétt á arfi en til þess þurfa menn að eiga syni
í Marokkó. Í síðarnefndu bókinni segir stúlkan,
sem nú er orðin gömul kona, frá þessari reynslu
sinni. Í nýjustu skáldsögu sinni, Blindandi skort-
ur á birtu (Cette aveuglante absence de lumière,
2001), fjallar Ben Jelloun um skelfilega atburði í
sögu þjóðar sinnar þegar uppreisnarmönnum úr
marokkóska hernum var refsað fyrir valdarán-
stilraun með því að láta þá veslast upp í neð-
anjarðardýflissum í eyðimörk Marokkó. Ben
Jelloun hefur einnig ritað greinar í Le Mond og
fleiri blöð þar sem hann hefur meðal annars hald-
ið uppi gagnrýni á innflytjendastefnu Frakka og
nú síðast fjallað um ástandið í Ísrael og Palestínu
en það gerði hann einnig að umtalsefni í fyr-
irlestri í hátíðarsal Háskóla Íslands í vikunni.
Umtöluðustu bækur Ben Jelloun um þessar
mundir eru hins vegar tvær samtalsbækur við
dætur hans, Kynþáttafordómar, hvað er það
pabbi? (Le racisme expliqué à ma fille, 1998),
sem nýlega kom út í íslenskri þýðingu Friðriks
Rafnssonar, og Islam útskýrt fyrir börnum (Isl-
am expliqué aux enfants, 2002). Í þessum bókum
nálgast Ben Jelloun viðfangsefnið með allt öðrum
hætti en í skáldverkum sínum og greinum en,
eins og Friðrik Rafnsson bendir á í eftirmála
þýðingar sinnar, er markmiðið enn að „byggja
brýr skilnings milli fólks og menningarheima, en
jafnframt … að rífa niður múra misskilnings og
haturs.“
Rithöfundurinn er vitni
Ben Jelloun kemur það ekki á óvart að blaða-
maður vilji forvitnast um skýra afstöðu hans til
hlutverks rithöfunda, í velmegunar- og friðsemd-
arlandi á borð við Ísland líti rithöfundar skilj-
anlega allt öðrum augum á skrif sín.
„Ég kem frá landi sem á við mörg vandamál að
stríða, ekki bara efnahagsleg heldur og misrétti
af ýmsu tagi. Í Marokkó er beinlínis gerð krafa
um að rithöfundar fjalli um þessi mál og taki
skýra afstöðu. Rithöfundar eru alls staðar borg-
arar en marokkóskur rithöfundur myndi aldrei
komast upp með að telja sig hafinn yfir sam-
félagið og þau mál sem þar eru efst á baugi
hverju sinni. Almenningur gerir kröfur um að
hann taki þátt. Skýringin á þessari mikilvægu
stöðu rithöfunda og menntamanna í Marokkó er
sú að einungis um 40% þjóðarinnar eru læs og
skrifandi. Þetta er að breytast mjög hratt en
fólkið þarfnast þess að einhver tali máli þess og
skrifi um vonir þess og þjáningar. Marokkóskur
rithöfundur á því í raun og veru engan valkost,
hann verður að taka afstöðu. Þessar skyldur
hvíla skiljanlega ekki á norrænum höfundum þar
sem samfélög þeirra eru mun lengra komin, hér
eru mannréttindi, réttarfar og þjóðfélagsgerðin
ekki knýjandi umfjöllunarefni. Sennilega hafa
samfélagsmál verið meira í brennideplinum þeg-
ar þið voruð nýlenda Dana en nú þurfa bók-
menntirnar að kljást við annars konar vanda og
annars konar umfjöllunarefni. Á hverju ári dvel
ég um tíma í Marokkó. Ég er þekkt andlit þar og
fólk hikar ekki við að gefa sig á tal við mig úti á
götu og reifa vandamál sín og annarra og biðja
mig um að fjalla um þau í bókum mínum. Ég býst
ekki við að það hendi íslenska rithöfunda oft.
Ég hef ekki trú á að bókmenntir geti leyst stór
þjóðfélagsleg vandamál en þær verða að leggja
lóð sitt á vogarskálarnar í þeirri von að eitthvað
breytist. Balzac hélt því fram að rithöfundar
ættu að leita að veikum blettum í samfélaginu,
þeir ættu að leitast við að skrá allar hliðar þess
og kannski er það nærri lagi. Það er að minnsta
kosti ljóst að sá höfundur sem skrifar eingöngu
um sjálfan sig nær ekki til neins.“
En er bókin hugsanlega of veikur miðill til að
hægt sé að halda úti virkri samfélagsgagnrýni í
henni, hefur hún hugsanlega glatað mikilvægi
sínu í samkeppni við sjónvarpið og Netið?
„Ég hef ekki áhyggjur af stöðu bókarinnar.
Bækur skila sér inn í umræðuna með einum eða
öðrum hætti og hafa þannig áhrif. Ég kann best
við þá skilgreiningu á rithöfundi að hann sé vitni
en vitni eru athugendur sem geta haft áhrif með
framburði sínum.“
Enginn fæðist með kynþáttafordóma
Í bók sinni um kynþáttafordóma segir Jelloun
að baráttan gegn þeim hefjist með því að fást við
tungumálið. Fordómarnir birtast ætíð fyrst í
tungumálinu, í orðum okkar, svívirðingum og
klisjum sem er viðhaldið í málinu, segir Ben
Jelloun. Sagt er að gyðingar séu nískir, það sé
vond lykt af svertingjum, að arabar séu letihaug-
ar o.s.frv. Til þess að koma í veg fyrir að börn til-
einki sér þessar hugmyndir þurfum við því að
huga að því hvernig við notum tungumálið. Hann
segir til dæmis að við ættum að hætta að nota
orðið kynþáttur.
„Það er mjög hæpið að tala um kynþætti því
mennirnir eru svo líkir, það væri þá allt eins
hægt að tala um sex milljarða kynþátta, að hver
einstaklingur væri sérstakur kynþáttur. Réttast
er að líta á hvern mann sem einstakling, hvernig
sem hann er á litinn og hvernig svo sem hann
hugsar. Mannkynið greinir sig síðan frá öðrum
dýrategundum sem við gætum frekar kallað kyn-
þætti.“
En er þetta ekki vonlítil barátta? Við þekkjum
það úr eigin samtíma að upplýsing kemur ekki í
veg fyrir kynþáttafordóma og því er ekki alltaf
hægt að kenna heimskunni um eins og iðulega er
gert. Þarf hugsanlega að heyja þessa baráttu
með einhverjum öðrum hætti?
„Okkur hefur þokað áleiðis þótt ástandið sé
sannarlega ekki gott. Í flestum löndum eru til að
mynda viðurlög við því að orða hugsanir op-
inberlega sem geta verið meiðandi fyrir fólk af
öðrum kynþætti. Ég tel að við getum náð meiri
árangri með því að uppfræða börnin og þess
vegna skrifa ég þessa bók. Ég segi í henni að
enginn fæðist með kynþáttafordóma, þetta er
lærð hegðun. Ef við myndum ekki segja neitt
værum við búin að gefast upp fyrir þessari til-
hneigingu sem birtist einmitt nú um þessar
mundir með mjög skýrum hætti í valdníðslu Ísr-
aelsmanna gagnvart Palestínumönnum sem
byggist beinlínis á hatri og fordómum.“
Óttast að 11. september hafi ekki
verið endir heldur upphaf
Í áðurnefndum fyrirlestri í hátíðarsal Háskóla
Íslands sagði Ben Jelloun að átökin milli Ísr-
aelsmanna og Palestínumanna væru ekki árekst-
UM OFBELDIÐ Í LÍF
Tahar Ben Jelloun er einn virtasti rithöfundur hins franska málheims um þessar
mundir en hann er marokkóskur múslimi að uppruna. Ben Jelloun var hér á landi í
vikunni að kynna bók sína Kynþáttafordómar, hvað er það pabbi? sem nýlega kom
út í íslenskri þýðingu. ÞRÖSTUR HELGASON ræddi stuttlega við hann um bókina,
ástandið í Ísrael og Palestínu sem hann segir til komið vegna haturs og fordóma og
breytt viðhorf til Bandaríkjamanna eftir atburðina 11. september.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. APRÍL 2002
ÉG HEITI Mohamed Munnchaib. Ég er gluggaþvottamaður.Ég er ekki pólskur, heldur marokkóskur. Undanfariðhafa sumir kallað mig Moha, aðrir sem eru sniðugri hafakallað mig Munn. Þeir hlæja, en ég veit ekki hvers vegna.
Þeir eru að gantast með nafnið mitt. Ég vissi ekki að það gæti
verið fyndið. Ég er meðalmaður á hæð, dökkur yfirlitum, mjög
dökkur, með skegg og hrokkið hár. Hvert sem ég fer læt ég æv-
inlega fara eins lítið fyrir mér og kostur er. Ég er arabískur, fá-
tækur arabi, og ég er ekki heima hjá mér.
Þar að auki er ég alveg dæmigerður arabi. Ég er sífellt að
lenda í eftirliti við innganginn og útganginn í jarðlestinni. Það er
ævinlega bent á mig í mannmergðinni. Það er eins og menn siti
fyrir mér hvert sem ég fer. Ég er orðinn svo vanur þessu að
stundum bendi ég lögreglunni sjálfur á að leita á mér. Ég segi við
löggurnar: „Hérna er ég!“ Sumar löggurnar brosa, aðrar gefa
mér merki um að hypja mig. Ég er orðinn þessi dæmigerði maður
sem alltaf er leitað á. Því miður finna þeir aldrei neitt saknæmt á
mér og það fer í taugarnar á þeim. Þeir verða ergilegir vegna
þess að þeir hafa ekkert upp úr krafsinu. Mér finnst það leiðinlegt
þeirra vegna. Ég fer nú samt ekki að vera með sprengju eða
byssu á mér bara til að gera þeim til geðs! Svo að þegar þeir fara
heim til sín í lok dagsins geti þeir sagt: „Loksins gómuðum við
eitthvað! Helvítið á honum, hann ætlaði að koma sprengju fyrir í
stórmarkaðnum, og svo ætlaði hann að pranga eiturlyfjum inn á
börnin okkar þegar þau væru á leiðinni úr menntaskólanum!“
Nei, ég get ekki leikið þeirra leik. Ég veld þeim vonbrigðum. Ég
hef ekkert gaman af því.
En þótt ég sé saklaus, hafi hreina samvisku, fyllist ég stundum
efasemdum. Ég efast um sjálfan mig, fjölskyldu mína, vini mína,
skilríkin mín. Ég stilli mér upp fyrir framan spegilinn og leita á
sjálfum mér áður en ég fer að heiman. Því miður finn ég ekki
neitt! Bara gamla jarðlestarmiða, vasaklút, nokkra smápeninga.
Ég fer með höndina í gegnum þykkt hárið á mér, eins og þeir
gera, en finn hvorki hníf né plötu af eiturlyfjum. Samt er ég
áhyggjufullur. Ég geng um tortrygginn. Því meir sem ég efast
um sjálfan mig, því meir taka löggurnar eftir mér og stöðva mig
til að skoða skilríkin mín.
Auðvitað er allt í lagi hjá mér. Ég varð að plasta skilríkin mín,
annars var hætta á að þau færu í tætlur vegna þess hve mikið þau
voru handfjötluð. Athugið að ég er ekki veikur, ég er einfaldlega
hinn kjörni sakborningur. Ég hef allt á móti mér. Ég er svartur í
lok vinnudags.
Rúðurnar í byggingum í París eru hryllilega drullugar. Það er
eins og ég sé að koma upp úr kolanámu. Stakkurinn minn er skít-
ugur. Ég er allur tekinn í framan og þreytulegur til augnanna.
Auk þess gerir skeggið sem ég hef verið með árum saman vegna
leti það að verkum að ég lít út eins og það sem þeir kalla „ísl-
amskur bókstafstrúarmaður“. Ég hef oft verið spurður þessarar
spurningar: „Ertu bókstafstrúarmaður?“ eins og það sé kynþátt-
ur eða þjóðerni. Ég svara þeim: „Áttu við hvort ég sé múslimi? Já,
ég er múslimi, en mér finnst gott að fá mér vínglas í góðra vina
hópi af og til, ég borða hins vegar ekki svínakjöt og ég fer sjaldan
til moskunnar. Ég held upp á Ramadan. Það er heilagt. Jafnvel
þau börn mín sem eru orðin nægilega stálpuð til að fasta gera
það. Það er skylda, þannig eru trúarbrögð okkar og það gerir
engum neitt. Ég biðst ekki fyrir daglega, en ég held upp á Ram-
adan. Ég hafði aldrei heyrt orðið „bókstafstrúarmaður“ fyrr en
ég kom til Frakklands.
Ég held að ég hafi heyrt það í fyrsta skipti í sjónvarpinu.“ Er ég
grunsamlegur vegna þess að ég er múslimi, eða er það vegna þess
að ég er ekki nógu myndarlegur? Þeir segja að við séum með
skegg til að skjóta þeim skelk í bringu. Lít ég út fyrir að skjóta
einhverjum skelk í bringu? Kannski það já! Það er einkennilegt,
en því meira sem ég passa mig, því meira sem ég snyrti mig, því
meiri athygli vek ég hjá löggunum. Þær segja: „Það er eitthvað
gruggugt við hann þennan!“ Hvernig er sá maður sem ekkert er
gruggugt við? Er það maður sem er ljós á hörund og vel til fara?
Hvernig eiga augun á manni að vera á litinn til að ekkert sé
gruggugt við hann? Frá því vinir mínir fóru að kalla mig Munn
hef ég verið í eilífum vandræðum. Um daginn sagði lög-
reglumaður við mig: „Ertu kannski hermaður Saddams?“ Ég
sagði honum að við Saddam ættum ekkert sameiginlegt nema yf-
irskeggið. Við hlógum en ég hélt áfam að hugsa ég um þetta.
Skömmu síðar skall stríðið á. Þá hafði ég fyllstu ástæðu til að ótt-
ast um hag minn. Ég fór inn í stríðið eins og maður fer inn á kaffi-
hús. Ég var lentur þangað óvart og án þess að gera mér grein fyr-
ir því. Rétt eins og margir aðrir hélt ég að stríðið yrði háð í
sjónvarpinu. Mér skjátlaðist. Því stríðið átti eftir að ná alla leið til
vinnustaða okkar. Þennan tiltekna dag átti ég að vera í hópi sem
sér um að þrífa gluggana á Montparnasseturninum. Það hafði
staðið til heillengi. Við vorum tveir frá Norður-Afríku og tveir
Evrópubúar, Portúgali og Frakki. Verkstjórinn sagði við okkur
alsírska félaga minn: „Nei, ekki að þessu sinni, þið verðið hér, það
þarf að þrífa hér, klósettin til dæmis.“ Ég varð steinhissa, ekki
SÁ GRUNAÐI
SMÁSAGA
E F T I R TA H A R B E N J E L L O U N