Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.2002, Blaðsíða 6

E
ÐLISFRÆÐIN er sú vísinda-
grein sem leitast við að skilja eðli
og gerð orku, efnis og tímarým-
is. Frá því að stjörnufræðing-
arnir Tycho Brahe, Brúnó, Kóp-
ernikus og Galileo uppgötvuðu
að jörðin var ekki miðdepill al-
heims, heldur pláneta í einu sól-
kerfi af mörgum, hafa menn haldið áfram leit-
inni að auknum skilningi á eðli heimsins.
Með hjálp sífellt öflugri stjörnusjónauka hafa
stjarneðlisfræðingar nútímans kannað gerð
stórheims, sólkerfa og vetrarbrauta og reynt að
gera sér grein fyrir stærð, gerð og eðli alheims-
ins. Talið er að alheimurinn hafi orðið til fyrir
um 15 billjónum ára, en hvað stærðina varðar
eru skiptar skoðanir. Sumir telja að enn séu
engin endimörk sjáanleg og alheimurinn sé í
stöðugri útþenslu. Aðrir telja hins vegar að þótt
alheimurinn þenjist út þá virki alheimslegt að-
dráttarafl þar á móti og dragi úr útþenslunni að
sama skapi.
Smáheimurinn – microcosmos – hefur ekki
síður verið rannsóknarefni eðlisfræðinga sem
með hjálp rannsóknartækja geta gert sér grein
fyrir þeim lögmálum sem ríkja á öreindasviðinu.
Ein fyrsta spurningin sem vaknar þegar rætt
er um tilurð lífsins er hvort lífið hafi í upphafi
kviknað á jörðinni og þá hvernig það hafi gerst.
Lengi var talið að lífið hafi myndast úr hræri-
graut ólífrænnna frumefna, vatni, koldíoxíði,
köfnunarefni og einföld efnasambönd hafi síðan
myndað fyrstu lífefnin, amínósýrur og síðan
flóknari sambönd próteina, efnahvata og fjölg-
unarsameindir, forvera RNS og DNS kjarna-
sýranna.
Hinn þekkti stjarneðlisfræðingur, Sir Fred
Hoyle1) hefur tekið þetta efni til umfjöllunar í
bók sinni, The Intelligent Universe (Hinn vit-
ræni alheimur).Vandinn á þessari skýringu er
sá, að hans mati, að hér birtist svo samræmt
ferli amínósýra, prótína og enzíma að hann og
margir fleiri telja útilokað að tilviljanabundin
þróun hafi getað áorkað uppbyggingu lífefn-
anna. Hoyle bendir á að í líkama mannsins eru
tvö hundruð þúsund gerðir próteina, öll samsett
úr fleiri eða færri af 20 amínósýrum, og um
2.000 tegundir efnahvata stýra samtengingum
þeirra. Uppbygging enzíma og próteina er svo
nákvæmt ferli að engu má skeika.
Hefðu amínósýrurnar, erfðaefnin, enzímin og
próteinin sem mynda frumur og síðan fjölfrum-
unga, orðið til af tilviljun einni saman, væru lík-
urnar á þeim möguleika svo fjarlægar að nánast
útilokað væri. Það hefur verið reiknað með lík-
indareikningi að líkurnar gegn tilviljun yrðu 1/1
+ 40 blaðsíður af núllum aftanvið...!
Nákvæm og rétt samsetning t.d. enzíma hefði
varla getað myndast á tilviljunarkenndan hátt
þannig að skapast hefðu þau nákvæmu hlutföll
sem til þurfti.
Vísindamenn hafa lengi leitað vitneskju um
hvort svipuð eða sömu lífefni eða frumefna-
blöndur og hér eru sé að finna á öðrum hnöttum
okkar sólkerfis og annarra sólkerfa. Það má
rannsaka með litrófsmælingum og fundist hafa
ýmis merki þess að svipuð efni fyrirfinnist ann-
ars staðar, þó að vísu hafi enn ekki verið hægt
að sanna að þau efnasambönd hafi sömu sam-
setningu og á jörðinni. Menn sjá þó einnig þann
möguleika að líf geti skapast við annars konar
skilyrði en við þekkjum og velta fyrir sér til-
gátum um annars konar lífsform, til dæmis á
grundvelli kísils í stað kolefnis. Vitneskjan um
að sömu frumefni sé að finna innan annarra
stjarnkerfa hefur leitt hugann að þvi hvort lífið
hafi í upphafi ekki kviknað á jörðinni, heldur
borist með halastjörnum og loftsteinum, en til
jarðar berast um 50 tonn af geimryki árlega
(Hoyle), allt frá örögnum til stærri korna á
stærð við títuprjónshaus, sem geta flotið gegn-
um gufuhvolfið án þess að brenna upp. Í þessu
ryki er að finna sum þeirra efnasambanda sem
nauðsynleg eru til að skapa líf. Einnig í loft-
steinabrotum hafa komið fram ummerki um líf.
Nefna má nýlega uppgötvun þar sem menjar
um líf fundust á loftsteini frá plánetunni Mars.
Bárust erfðaefnin til jarðar
utan úr geimnum?
Margir vísindamenn hafa á síðari tímum gert
sér grein fyrir að þróunarkenning Darwins út-
„Margbreytni tilverunnar
ásamt þeim grun að við
séum þátttakendur í al-
heimslegu sköpunarferli vek-
ur vonir um að fyrr eða síðar
munum við hitta fyrir fram-
andi menningarheima.“
E F T I R E S T H E R VA G N S D Ó T T U R
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. APRÍL 2002
En svo má heldur ekki gleyma því að tilviljanir
færa okkur ekki einungis ógæfu, þær verða líka
til þess að maður hittir ástina í lífi sínu af því
maður ákveður að fara í partý í staðinn fyrir að
vera heima og þvo á sér hárið.“
Þurftum ekki að horfast í augu
við persónuleg svik eins og Frakkar
Ef við lítum til þess hvernig áhugi á sagn-
fræði virðist vera að aukast í breskri skáld-
sagnagerð, telur þú mega rekja hann til þess að
við höfum náð ákveðinni fjarlægð frá stríðinu
og fólk er að uppgötva að rætur þess liggja þar?
Ian segir það áreiðanlega eiga við um sína
kynslóð, en tæpast yngra fólk. „Mín kynslóð
barðist ekki í stríðinu en ólst upp í skugga þess.
Við fundum fyrir því að líf okkar breyttist
vegna þess, án þess þó að við værum beinir
þátttakendur í því. Við erum því líklega til að
horfa í þessa átt – jafnvel þó hildarleikurinn
hafi átt sér stað áður en við fæddumst. En ég
held líka að Bretar hafi alltaf haft áhuga á sögu
sinni og sagnfræðilegum skáldskap. Sú til-
hneiging er mjög sterk í okkur, kannski vegna
þess að í okkar menningu er mikil samfella í
sagnfræðilegum skilningi. Jafnvel þótt breyt-
ingar í samfélaginu séu miklar er ákveðið
ástand til staðar sem hægt er að rekja eins og
rauðan þráð í gegnum söguna. Annar þáttur í
þessum áhuga tengist ákveðinni óvissu um
hlutverk Bretlands eftir að heimsveldið leið
undir lok en það var ákaflega þýðingarmikið
málefni fyrir næstu kynslóð á undan minni.
Fólki fannst það hafa glatað heimsveldinu og
velti því fyrir sér hvort við ættum þá meiri sam-
leið með Bandaríkjunum en áður, eða hvort við
ættum að samsama okkur sterkri Evrópu. Þó
fólk nú til dags sé ef til vill ekki að velta þessu
mikið fyrir sér, þá voru þessi spursmál stór
hluti af tilvistarkreppu eldri Breta sem reyndu
að finna leiðir til að aðlagast þeirri staðreynd að
Bretar voru ekki lengur stórveldi. Menn leituðu
inn á við og aftur til fortíðarinnar að svörum,“
segir Ian og hefur greinilega velt þessu töluvert
fyrir sér.
„Annað er tengist seinni heimsstyrjöldinni er
sú staðreynd að þar sem aldrei var ráðist inn í
Bretland og það því ekki hernumið, fengum við
aldrei tækifæri til að láta á okkur reyna með
sama hætti og þær þjóðir sem voru hernumdar.
Frakkar kjósa t.d. helst að leiða stríðið hjá sér,
sem kemur ekki á óvart. Það sama má segja um
Þjóðverja, Pólverja og Rússa, þar sem kuldinn,
hungursneyðin og eyðileggingin var yfirgengi-
leg. Við misstum að vísu um 250 þúsund manns,
en hinn almenni borgari upplifði samt sem áður
ekki eyðileggingu á borð við þá sem fólk reyndi
í Póllandi, Þýskalandi og Sovétríkjunum. Við
þurftum heldur ekki að horfast í augu við per-
sónuleg svik eins og Frakkar. Það má því halda
því fram að við tvinnum stríðið af ánægju inn í
þjóðlegan sagnaarf okkar – við vorum góðir og
spiluðum vel úr okkar – eða þannig er sögu-
þráðurinn í það minnsta settur fram. Við vorum
ekki samverkamenn hinna vondu og tókum
ekki þátt í málamiðlunum, svo þessi sögulegi
farvegur er ákaflega þægilegur til umfjöllunar
fyrir okkur.“
Goðsagnir um sigur í
ótrúlegum hörmungum
Ian bendir á að hann sé eiginlega meira en
þægilegur því að auki leynast þar ákveðnar
goðsagnir til að kanna, svo sem í tengslum við
atburðina í Dunkirk. „Í augum Breta snerust
atburðirnir í Dunkirk ekki um ótrúlegan hern-
aðarlegan ósigur, heldur um sigur í ótrúlegum
hörmungum er fólst í því að koma hernum burt
af ströndinni,“ segir hann. „Það þurfti að koma
öllum þessum fjölda [um 340.000 manns] yfir
sundið og öll tiltæk fley og smákænur voru
nýtt. Það andrúmsloft sem ríkti í Dunkirk, vilj-
inn til að standa saman á álagsstundu, er auð-
vitað tákn um stórkostlegan sigur. En það má
þó ekki gleyma þeirri veigamiklu staðreynd að
þetta var hræðilegt afhroð í hernaðarlegum
skilningi og 60.000 menn létu lífið, eða álíka
margir og þeir Bandaríkjamenn er féllu í Víet-
namstríðinu. En það sem gerir þjóðlegar goð-
sögur á borð við þessa svo aðlaðandi í skáldskap
er að maður getur litið til baka og virt þær fyrir
sér á nýjum forsendum og jafnvel hætt að segja
frá áður en bátarnir koma mönnunum til bjarg-
ar.“
Ian segist einnig halda að þetta snúist að ein-
hverju leyti um ákveðið sögulegt augnablik sem
átti stað áður en Bandaríkjamenn hófu þátt-
töku sína í stríðinu og áður en Þjóðverjar réð-
ust inn í Sovétríkin, þegar Bretland var síðasta
vígi frjálslynds lýðræðis í Evrópu. „Það hetju-
lega augnablik er þungamiðja þessa þjóðlega
söguþráðar og ákaflega kraftmikið, því við stóð-
um í rauninni einir. Ekkert annað land var
ósnortið. Löndin voru ýmist hlutlaus, eins og
t.d. Spánn og Írland, nú eða þá að þau höfðu
tapað. Þetta augnablik var því örlagaríkt í öll-
um skilningi.
Mín kynslóð ólst upp við afleiðingar stríðsins,
þ.e.a.s. skiptingu Evrópu, járntjaldið og kalda
stríðið. Nú þegar þeim kafla er lokið, eða frá og
með 1989, höfum við varla enn getað skoðað það
ástand af glöggskyggni. Enda vitum við tæpast
hvert við stefnum eða hvað er að gerast í heim-
inum. Það er eins og allt sem fólk trúði á til
skamms tíma og birtist í ólíkum pólitískum
straumum hafi hreinlega gufað upp. Hvern
hefði órað fyrir því að bandaríski herinn myndi
berjast fyrir réttindum kvenna í Afganistan,“
segir Ian og brosir í hálfkæringi, „á sama tíma
og kvenþingmönnum er bannað að gefa barni
brjóst í breska þinginu og breskir femínistar
fara kröfugöngur til að mótmæla stríðinu,“
heldur hann áfram og hlær.
„Straumarnir núna eru þannig að hugtök
eins og „hægri“ og „vinstri“ segja manni ekki
mikið. Það er mjög erfitt að sjá fyrir hvort við
eigum eftir að snúa okkur aftur að umræðum
um mál sem virtust svo áríðandi fyrir skömmu
síðan, svo sem Kyoto samkomulagið og and-
staða Bandaríkjamanna við það. Í því ástandi
sem nú ríkir í heiminum er það mál ekki lengur
forsíðufrétt, þrátt fyrir að vera kannski sá við-
burður er mótar heiminn mest næstu tuttugu
árin.“
Sá enga framtíð í
tilraunastarfsemi
Talið berst aftur að síðustu skáldsögu Ians,
Atonement, sem er stærsta skáldverk hans
bæði hvað efnivið, byggingu og sögulega vísun
áhrærir, auk þess að njóta ótrúlegra vinsælda.
Blaðamanni lék forvitni á að heyra hvar hann
myndi staðsetja sig í skáldsagnaheiminum um
þessar mundir.
„Ég veit hreint ekki hvar ég á að staðsetja
mig, finnst það vera í verkahring annarra. En
að sjálfsögðu tala ég við vini mína um hvað ég
og aðrir eru að gera, mér finnst það áhugavert.
Martin Amis var hérna hjá mér um helgina með
fjölskyldu sinni og við veltum því fyrir okkur
hvað við ættum sameiginlegt, eða hvernig við
gætum skilgreint muninn á okkur sem höfund-
um, en þrátt fyrir þær samræður get ég ekki
sett fingurinn á það. Það sama á við um mig og
Salman Rushdie eða Julian Barnes, við erum
allir mjög ólíkir sem höfundar, en erum samt
alltaf settir saman í eina kippu. Ég held að það
sem við eigum sameiginlegt sé hreinlega bara
það að við fæddumst allir seint á fimmta ára-
tugnum.“
Þið komuð þó auðvitað allir fram á sjónar-
sviðið í byrjun níunda áratugarins sem ákaflega
sterkir og nýstárlegir höfundar, eftir frekar
átakalítið tímabil í breskri skáldsagnagerð. Það
sérstaka andrúmsloft sem ríkti í kringum ykk-
ur er þó ekki til staðar í dag, jafnvel þó mikið sé
að gerast á meðal yngri höfunda og ýmislegt
nýstárlegt á ferðinni. Það má velta því fyrir sér
hvað gerðist í upphafi áttunda áratugarins og af
hverju kynslóðin sem kom í kjölfarið hafi ekki
náð sams konar skriði. Hafa þær kannski ekk-
ert til að berjast fyrir – eða er þetta spurning
um fjölmenningu og tvístrun?
„Ja, ég held að þú hafi í raun hitt naglann á
höfuðið í spurningunni sjálfri. En það eru svo
margir að skrifa í Bretlandi í dag, að það tekur
hverja einustu rödd sem tjáir sig langan tíma að
fá hljómgrunn. Það er því erfitt að spá fyrir um
hverjir meðal ungu kynslóðarinnar eiga eftir að
njóta virðingar eftir 10–15 ár. Þegar ég gaf út
mína fyrstu bók um miðjan áttunda áratuginn
þá vissi ég ekki af neinum nema Martin Amis
sem var í svipaðri aðstöðu. Það langaði ekki
nokkurn ungan mann til að gefa út skáldverk
hjá gamaldags útgefanda á borð við Cape. Ég
átti vini sem vildu verða ljóðskáld, leikskáld eða
jafnvel blaðamenn, en það var eins og það fælist
afturhvarf í því að vilja skrifa skáldsögu. Skáld-
sagan heyrði fortíðinni til – fólk var að búa til
bækur sem hægt var að borða, eða bækur með
götum í, eða jafnvel bækur með lausum blöðum
sem lesandinn gat raðað að eigin vild. Ég hafði
engan tíma fyrir slíka tilraunastarfsemi, mér
fannst þetta allt voðalega skemmtilegar til-
raunir, en sá samt enga framtíð í þeim. Fannst í
rauninni eins og Joyce hefði hefði leitt okkur
inn í botninn á þeirri blindgötu með Finnegan’s
Wake,“ segir Ian og brosir.
Höfundar verða að
koma sér upp hillu
„Það sem við þurftum á að halda á áttunda
áratugnum voru lýsingar á tíðarandanum, sem
m.a. krafðist ákveðinna formeiginleika er þró-
aðir voru á 19. öldinni – auk nýrri áhrifa. Það er
óskaplega mikið af skáldskap í boði í dag sem
virðist vera skrifaður án mikillar kunnáttusemi,
hvað þá tilfinningar fyrir hefðinni. Þegar ég sit
að spjalli við Martin, Julian eða Salman um rit-
smíðar, þá er deginum ljósara að við erum enn
að lesa Shakespeare, við höfum allir lesið mikið
af ljóðum og öllum finnst okkur skilgreiningar á
höfundarverki skipta máli. Við erum hluti af
þeirri hefð, höfum alltaf verið það og þessi við-
horf eru hluti af lífi okkar. Ég hef ekki á tilfinn-
ingunni að það eigi við um marga þeirra sem til-
heyra yngri kynslóðinni í Bretlandi í dag, það
er eins og verk þeirra séu skrifuð af blaða-
mönnum sem taka sér launalaust leyfi í 6 mán-
uði til að skrifa bók um það hvort afturendinn á
þeim sé of stór. Slíkur skáldskapur á sér ein-
ungis vísun í samtímann, sýnir engan metnað
og virðist hræðilega þröngsýnn. Virðist í raun
einungis skrifaðar fyrir fólk sem er alveg eins
og höfundurinn sjálfur og hrærist í sömu klík-
um.“
Hvað þá með þá höfunda sem risið hafa úr
röðum ýmissa minnihlutahópa í Bretlandi, höf-
unda á borð við Zadie Smith?
„Ofangreint á ekki við hana. Höfundur á borð
við Zadie Smith er líklega ein bjartast vonin í
Bretlandi í dag. Hún lagði stund á bókmenntir í
Cambridge, en það vill svo til að ég hef heyrt
hana lesa og það fyrsta sem mér datt í hug er ég
las White Teeth er að þrátt fyrir hversu verkið
er ríkulega litað af fjölmenningarlegum áhrif-
um, þá eru áhrifin frá 18. aldar skemmtiskáld-
sögum alveg augljós. Ég er ekki viss um að hún
hefði getað skrifað þessa bók án þess að þekkja
Fielding. Ég er viss um að henni er full alvara
og að hún á framtíð fyrir sér. En það tekur
langan tíma að verða rithöfundur, jafnvel þótt
fólk skrifi eina bók sem allir tala um og gerir
mann frægan, þá getur hún gleymst jafnharð-
an. Það sem skiptir máli er hvort eitthvað bita-
stætt og öðruvísi fylgir í kjölfarið. Höfundar
verða að koma sér upp hillu og það tekur langan
tíma.“
Ian segir að ef litið sé á þá höfunda sem komu
fram á sjónarsviðið á áttunda áratugnum sem
hóp, þá eigi þeir það jú sameiginlegt að hafa
stundað blaðamennsku. „Hinir reyndar meira
en ég. En samt sem áður þá spruttum við fyrst
og fremst upp úr jarðvegi breskra bókmennta.
Nú virðast hins vegar svo margir höfundar
hefja feril sinn í blöðum eða öðrum fjölmiðlum
án þeirra tengsla. Kannski má líkja þessu
ástandi við sextándu öldina, þegar enginn var
maður meðal manna nema hann hefði skrifað
sonnettu,“ segir Ian og slær á létta strengi. „Ef
maður horfir á samtímann í því ljósi þá verða að
sjálfsögðu allir sem hafa gert það gott í bíó-
myndum, sjónvarpi eða með dagblaðadálki að
skrifa skáldsögu til að sanna sig. Svona rétt
eins og maður gerir eitthvað annað – bakar
köku til dæmis.“
Áður féllu rithöfundar ekki í
kramið eins og þeir gera í dag
„En í fullri alvöru, þá held ég að til þess að
afla sér varanlegrar virðingar þá verði rithöf-
undar að helga sig viðfangsefninu og rithöfund-
arlífinu á því sem næst „James-ískan“ [Henry
James] máta. Og ég held að eitt af því sem gref-
ur undan þeirri þróun núna sé hve auðveldlega
rithöfundar öðlast almenna frægð. Það er í
sjálfu sér ekkert athugavert við það, en það
hefði verið óhugsandi áður fyrr. Þá var útilokað
að rithöfundar væru í slúðurdálkum blaðanna –
það hefði aldrei gerst. Á áttunda áratugnum
var t.d. bara litið á rithöfunda sem gamaldags
prumphænsn, í flauelsjakkafötum með leður-
bótum á olnbogunum eða sem kvenréttinda-
konur er greiddu hárið á sér aftur í virðulegan
hnút. Rithöfundar féllu ekki í kramið sem fal-
legt, gáfað og ungt fólk eins og þeir gera í dag.
Ég held að þetta hafi ekki farið að breytast að
ráði fyrr en farið var að sýna frá afhendingu
Booker-verðlaunanna í sjónvarpinu. En þar var
skáldsagnahöfundum blandað í hóp vinsæls
fólks af lægri aðalsstigum og annarra þekktra
andlita úr slúðurdálkunum. Reyndar er mín
skoðun sú að þetta geri rithöfundum sem er full
alvara erfiðara fyrir að koma sér á framfæri.“
Heldur þú þá að Booker-verðlaunin hafi eflt
bókmenntaheiminn í Bretlandi?
„Þau hafa vissulega haft áhrif, en þau eru
samt tvíeggjuð. Verðlaunin hafa dregið fleiri
lesendur, bókabúðir og meira fjármagn inn í
bókmenntaheiminn, en þessi árlega athöfn er
að mínu mati frekar vægðarlaus – og mér leyf-
ist að segja þetta núna þegar ég hef sjálfur unn-
ið til verðlaunanna. Einhver verður að vinna,
sem verður til þess að allir aðrir verða að bíða
lægri hlut. Það væri líklega betra fyrir bók-
menntaheiminn ef til væru fleiri verðlaun með
raunverulegt vægi. Bookerinn hefur farið úr
böndunum og sem dæmi um það má nefna Ber-
yl Bainbridge, sem nú situr undir því að geta
ekki unnið verðlaunin. Miklu nær væri að fjalla
um hana sem rithöfund sem á ákaflega farsæl-
an feril að baki og ótrúlega yfirgripsmikið höf-
undarverk. Orðspori hennar núna má líkja við
brúðarmey sem aldrei grípur vöndinn, þótt hún
verðskuldi ekkert nema virðingu. Það er því
óhætt að segja að Bookerinn sé um margt ákaf-
lega beiskur kaleikur,“ segir Ian McEwan, sem
sjálfur hefur hlotið nokkrar tilnefningar og
unnið verðlaunin einu sinni.
Það er komið að lokum þessarar samveru-
stundar okkar í eldhúsinu hans í Oxford og af
samtalinu er orðið ljóst að með elju, listrænu
áræði og stöðugri endurskoðun á forsendum
sínum, hefur Ian tekist að „koma sér upp hillu“
eins og hann orðar það – hillu er endurspeglar
ekki einungis hans eigin þroska sem lista-
manns, heldur jafnframt hugmyndafræðilegar
hræringar þeirra tíma sem hann hefur lifað.
Hægt og rólega hefur hann horfið frá hlutverki
sínu sem hin óþekka og uppreisnargjarna rödd
breskra bókmennta og nú er svo komið að hann
er fremur álitinn samnefnari fyrir þá mannúð
sem mannkynið þarf að tileinka sér til þess að
geta tekist á við sínar eigin ógnvænlegu hvatir.
fbi@mbl.is