Lesbók Morgunblaðsins - 13.04.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. APRÍL 2002 11
Hverjir hönnuðu nótnaskrift
upphaflega og hvernig hefur
hún breyst síðan?
Svar: Vitað er að Forn-Grikkir skráðu
nótnaheiti með bókstöfum og almennt er talið
að innan kirkjunnar hafi fyrstu tilraunir til að
skrásetja tónlist hafist á 6. öld. Margs konar
tilraunastarfsemi átti sér stað áður en það
kerfi sem þekkist í dag mótaðist, en grunn-
urinn að því kom fram innan kirkjunnar á 9.
öld.
Ekki hefur enn fundist þjóðflokkur sem á
sér enga tónlistarhefð og almennt er talið að
tónlist, sem og aðrar listir, hafi fylgt mann-
kyninu frá árdögum þess. Tónlist hafði því
verið iðkuð alllengi áður en
hún var færð í letur og ekki
hefur nema hluti tónlistar
heimsins verið skráður, en
það er aðallega vestræn
klassísk tónlist. Stærstur
hluti tónlistar frá öðrum
menningarsvæðum er varð-
veittur í munnlegri geymd
og lærist frá manni til
manns eða frá kynslóð til
kynslóðar.
Á fyrstu öldum kirkj-
unnar var þessi sami háttur
hafður á og tónlistin barst á
milli manna í lifandi tónlist-
arflutningi. Þetta gildir að
nokkru leyti enn því að
megnið af popp- og tölvu-
tónlist nútímans er ekki
skráð á nótur, heldur er hún
varðveitt í hljóðritunum.
Þess vegna má segja að
hljóðritanir hafi að hluta yf-
irtekið varðveisluhlutverk
nótnaskriftar.
Til að koma tónlist áleiðis þarf nótnaskrift
að uppfylla tvö meginskilyrði, það er að til-
greina tónhæð og lengd nótnanna. Að auki
bætast við ýmis tákn sem gefa til kynna
styrkleika, mismunandi áherslur, hraða og
hugblæ, svo að nokkuð sé nefnt. Nótnaskrift-
arkerfi sem fullnægir þessum skilyrðum var
margar aldir í mótun.
Þörf fyrir að skrá tónlist vaknaði hjá kirkj-
unnar mönnum þegar einraddaður kirkju-
söngur varð flóknari og farið var að breiða
hann út til fjarlægra staða. Þess vegna er tal-
ið að þegar á 6. öld hafi tákn, sem áttu að gefa
til kynna hvernig tónlistin skyldi hljóma, ver-
ið sett inn í tíða- og messusöngtextana. Þessi
tákn hafa væntanlega aðeins gefið vísbend-
ingar um nótnaheiti og stefnu laglína.
Á 9. öld kom fram vísir að kerfi sem síðar
varð að fimm strengja nótnakerfinu með mis-
munandi lyklum sem notast er við í dag.
Þetta kerfi studdist upphaflega við tvær lín-
ur, sem sýndu nóturnar ć og f (mið-c og f þar
fyrir neðan). Línan sem táknaði ć var gul eða
græn en línan sem sýndi f var rauð. Það er
næstum óhjákvæmilegt að mönnum hafi
smám saman hugkvæmst að bæta við línum
eftir því sem tónsvið tónlistarinnar víkkaði og
fjölröddun varð algengari. Meðal þeirra sem
komu að þróun þessa kerfis var Guido frá
Arezzo (um 990–1050).
Sú nótnamynd sem var við lýði á þessum
tíma voru svokallaðar naumur, en þær sýna
tónhæð stakra tóna eða hópa tveggja eða
fleiri tóna. Þetta kerfi gefur ekki lengd nótn-
anna til kynna. Það var ekki fyrr en á dögum
Leonins, sem starfaði við Notre Dame-
kirkjuna í París upp úr miðri 12. öld, að takt-
tegundir voru skráðar. Leonin þróaði kerfi 6
ryþmískra hátta. Þeir voru allir í 6⁄8 takti og
gáfu til kynna hljóðfall viðkomandi lags. Hug-
myndina mun Leonin hafa fengið úr riti
Ágústínusar kirkjuföður De Musica eða Um
tónlistina.
Mæld nótnaskrift, það er sú aðferð að
sköpulag hverrar nótu gefi
lengd hennar til kynna, kom
til sögunnar á 13. öld.
Fyrstu nótnagildin voru
longur og brevur (langar og
stuttar nótur). Franco frá
Köln er talinn upphafs-
maður þessa kerfis. Það hélt
áfram að þróast og alls kom-
ust átta nótnagildi í notkun.
Meðal nótnagilda sem bætt-
ust við voru semibrevur,
minimur, semiminimur og
fusur, eða fyrirrennarar
heilnótna, hálfnótna, fjórða-
partsnótna og svo fram-
vegis. Þetta eru þær nótur
sem flestir hafa séð myndir
af í handritum; tíglar og
ferningar í ýmsum stærð-
um, með eða án nótnahálsa.
Um 1600 var nótnaskrift-
in orðin nokkurn veginn
eins og hún er í dag. Á dög-
um Bachs (1685–1750) var
þetta kerfi orðið mjög þróað. Þó vantaði eitt
upp á enn því að engar leiðbeiningar voru um
styrkleika, áherslumerki eða annað sem gef-
ur til kynna hugblæ flutningsins. Slík tákn
þróuðust aðallega eftir 1750.
Jafnframt hinu hefðbundna nótnakerfi hafa
önnur þróast til hliðar, Hið svokallaða solfa
kerfi (do, re, mí, fa, so, la, tí, do) er sennilega
þekktast hér á landi. Það er upprunnið hjá
Guido frá Arezzo. Á 15. og 16. öld var sér-
stakt kerfi við lýði fyrir lútur, hljómborðs-
hljóðfæri, gítara og fleiri hljóðfæri; það kall-
aðist tablatúr. Nú á dögum hafa jazzleikarar
sérstakan hátt á að auðkenna hljóma með
bókstöfum og tölustöfum. Á barokktímanum
tíðkaðist tölusettur bassi þar sem bassalínan
var skrifuð niður en tölustafir gáfu til kynna
hvernig ætti að hljómsetja hana.
Á 20. öld voru alls konar tilraunir í gangi til
að koma til móts við nýja strauma í tónlist. Á
tímabili var meðal annars reynt að túlka tón-
verk á myndrænan hátt. Flytjandinn átti síð-
an að styðjast við myndina til að koma tón-
verkinu til skila. Það gefur auga leið að slík
nótnaskrift er ekki mjög nákvæm og smáat-
riði í takti og tónhæð skipta ekki máli í tón-
verki sem notar þannig nótnaskrift. Einnig
var reynt að sýna tónhæð á hefðbundinn hátt
en gefa lengd nótna til kynna með láréttum
strikum og tímapunktum. Hreina og klára
raf- og tölvutónlist er yfirleitt ekki reynt að
skrá sérstaklega á pappír, enda ekki þörf á
því þar sem enginn er flytjandinn. Nótna-
skriftarforrit hafa líka komið til sögu en þau
hafa ekki breytt kerfinu sem slíku.
Flestar tilraunir til að umbylta núverandi
nótnaskrift hafa ekki verið langlífar, enda
þjónar þetta kerfi flestri vestrænni tónlist vel
enn í dag. Ástæðan er væntanlega sú að kerf-
ið er byggt á reynslu kynslóðanna og hefur
því farið í gegnum sömu þróun og tónlistin
sjálf.
Karólína Eiríksdóttir tónskáld.
Á meðal þeirra fjölmörgu spurninga sem Vísindavef-
urinn hefur svarað að undanförnu má nefna: Hvert
er elsta handrit eða handritsbrot af Egilssögu sem til er, hvað nota geim-
farar til þess að skrifa með í geimnum, er alheimurinn bara eitt sólkerfi
eða útum allt, hvað hét hestur Alexanders mikla og er eins sílíkon í
brjóstunum á Pamelu Anderson og í tölvukubbunum mínum?
Til að koma tónlist áleiðis þarf
nótnaskrift að uppfylla tvö meg-
inskilyrði, það er að tilgreina tón-
hæð og lengd nótnanna.
HVERJIR
BJUGGU TIL
NÓTNASKRIFT?
VÍSINDI
byggingu norðan við stöpulinn og lokið við
uppgröft á Þorláksbúð. Grafið var í „beina-
kjallara“ og uppgrefti haldið áfram í undir-
ganginum. Voru og grafnar leitarholur hér og
þar, aðallega norðan við kirkjustæðið. Þá var
umhverfi staðarins snyrt, veggjasteinar í Þor-
láksbúð voru réttir og grasþökur lagðar í gólf-
ið, Skólavarðan var löguð sem og Þorlákssæti.
Árið 1958 var lokið rannsókn á undirganginum
og eldra byggingarstig hans kannað. Var hann
síðan endurbyggður. Þá var einnig ýtt ofan af
bæjarhólnum og hann sléttaður. Veggjarbrot-
um og bæjarleifum frá 19. og 20. öld var ýtt
burtu og suður af hólnum en Kristján Eldjárn
taldi sýnt að enn væru miklar mannvistarleifar
í jörðu sunnan og suðvestan við kirkjuna og
kirkjugarðinn.
Rannsóknirnar í Skálholti vöktu mikla at-
hygli á sínum tíma og var reglulega greint frá
framvindu þeirra í fjölmiðlum. Í ávarpi sínu í
bókinni um Skálholtsrannsóknir segir Sigur-
björn Einarsson biskup fæsta hafa vænst þess
að „fréttir frá Skálholti yrðu girnilegri fróð-
leikur í blöðum og útvarpi en flest annað á því
misseri“. Þessar rannsóknir leiddu í ljós
merkilegar heimildir um eldri kirkjur á staðn-
um, undirganginn og allnokkra legstaði. Segja
má að fundur steinþróar Páls Jónssonar hafi
jafnframt verið fornleifafundur aldarinnar.
Yngri rannsóknir
Á árunum 1984–1986 gerði Þjóðminjasafn
Íslands nokkrar minniháttar athuganir í Skál-
holti að ósk Skálholtsnefndar. Var helsta
markmið rannsóknanna að athuga hve áreið-
anlegur uppdrátturinn af staðnum frá 1784
væri og kanna ystu mörk minjastaðarins. Árið
1985 var reynt að finna smiðjuna sem merkt er
á uppdráttinn, vestur frá bænum á móts við
Kyndluhól. Virtist móta fyrir henni á yfirborði.
Talsvert fannst af smíðagjalli, og fram komu
hleðsluleifar af tröðum, en smiðjan sjálf fannst
ekki.
Á seinni hluta 20. aldar hefur Hörður
Ágústsson manna mest sinnt rannsóknum á
sögu Skálholts. Hann vann við úrvinnslu Skál-
holtsrannsókna 1954–58 og sá um frágang
þeirra til útgáfu. Hann hefur safnað heimildum
um staðinn, tekið túlkun á gerð kirknanna til
rækilegrar endurskoðunar, sett fram tilgátur
um útlit þeirra og smíð og samið vandaðar
skrár um áhöld og skrúða frá Skálholti. Hafa
rannsóknir Harðar á heimildum um húsakost
stólsins m.a. leitt í ljós að húsaskipan hefur í
megindráttum verið hin sama frá miðri 16. öld
og til loka 18. aldar.
Um húsaskipun í Skálholti fyrir 16. öld er
næsta lítið vitað þótt finna megi vísbendingar
um að heildarskipulag staðarins hafi ekki
breyst mikið. Þegar undirgangurinn milli
kirkju og bæjarhúsa var grafinn upp komu í
ljós tvö byggingarstig, hið yngra er talið frá
1650–1785, en hið eldra var í notkun fram frá
17. öld, en óljóst er hversu miklu eldra það er.
Um undirgöngin er hins vegar getið þegar
Órækja Snorrrason sótti að Gissuri Þorvalds-
syni í Skálholti 1242 og er freistandi að ætla að
þau hafi ávallt verið á sama stað. Þótt ekki sé í
lýsingunni af bardaganum í Skálholti getið ná-
kvæmlega um húsaskipan á staðnum er ekkert
í henni sem bendir til að skipulag staðarbygg-
inga hafi verið öðruvísi þá en á seinni öldum.
Árið 1999 hófst nýr kafli í rannsóknum á
Skálholti en þá gerði Timothy Horsley frá Há-
skólanum í Bradford viðnámsmælingar í Skál-
holti. Niðurstöður þeirra gefa mjög skýra
mynd af þeim mannvirkjaleifum sem er að
finna undir sverði suðvestan við kirkjuna. Þar
er nú slétt grasflöt en undir henni eru greini-
lega leifar bæjarins sem féll í jarðskjálftanum
1784 og undir þeim má vænta enn eldri leifa.
Það eru þessi mannvirki sem nú er fyrirhugað
að grafa fram í Skálholti.
Skálholt 2002–2007 –
nýjar fornleifarannsóknir
Árið 2001 stofnaði Alþingi kristnihátíðarsjóð
og hefur hann m.a. veitt fé til nýrra fornleifa-
rannsókna í Skálholti. Áformað er að hefja þar
umfangsmikinn uppgröft sumarið 2002 og gera
áætlanir ráð fyrir að grafið verði til 2007 hið
skemmsta, en víst er að mun lengri tíma mun
þurfa til að kanna allar fornleifar í Skálholti til
fullnustu.
Verkefnið er samstarfsverkefni Skálholts-
staðar, Fornleifastofnunar Íslands, Þjóðminja-
safns Íslands, Háskólans í Árósum, Háskólans
í Stirling og Háskólans í Bradford. Verkefn-
isstjórn skipa Orri Vésteinsson, Mjöll Snæs-
dóttir og Gavin Lucas, fornleifafræðingar hjá
Fornleifastofnun.
Í Skálholti stóð lítið þorp húsa af ýmsum
stærðum og gerðum og þau gegndu ýmsum
hlutverkum. Skálholt hefur verið stærsta bú á
Íslandi og hafa þar verið glæsilegri hús en á
öðrum stöðum á landinu. Á Íslandi hafa bæj-
arrústir verið grafnar upp á nokkrum stöðum,
en óvíða er mögulegt að rannsaka með grefti
húsakynni af jafnfjölbreyttu tagi og í Skálholti.
Að auki eru þar minjar frá öllum öldum Ís-
landssögunnar. Að frátöldum stóru kirkju-
byggingunum í Skálholti voru þar á miðöldum
veglegar byggingar til að hýsa biskupa, fjöl-
skyldu þeirra og sveina, staðarpresta, skóla-
sveina, skólameistara og aðra embættismenn
kirkjunnar auk fjölda þjónustufólks og gesta.
Þá var mikill fjöldi bygginga fyrir hina fjöl-
breyttu starfsemi: skólahús og skrifstofur auk
fjölda af skemmum, búrum, smiðjum, skepnu-
húsum og öðrum útihúsum sem tengdust hin-
um umfangsmikla búrekstri biskupanna. Í
Skálholti gefst fágætt tækifæri til að bera
kennsl á og skoða óvenjulegar húsaminjar á
borð við vefarahús, sýruklefa og bókakames.
Ljóst er að hin miklu umsvif sem voru í Skál-
holti um sjö alda skeið hafa skilið eftir sig
meira af rusli – ösku, matarleifum, ónýtum og
týndum gripum og öðrum úrgangi – en finna
má á nokkrum öðrum stað á Íslandi. Mjög þýð-
ingarmikið er að allt bendir til að varðveisla líf-
rænna leifa (þ.e. beina, viðar, leðurs, ullar
o.s.fr.v.) sé mjög góð í Skálholti, en það þýðir
að margfalt fleiri gripir munu koma úr jörð en
þar sem aðeins steinar og málmar varðveitast.
Varðveisla lífrænna leifa gefur einnig færi á
fjölbreytilegum rannsóknum á jurta- og dýra-
leifum, sem geta varpað ljósi á mataræði,
ræktun og umhverfisbreytingar svo fátt eitt sé
nefnt.
Með öðrum orðum er Skálholt fjársjóður
þekkingar, ekki aðeins um biskupsstólinn
sjálfan heldur um þjóðarsöguna í heild. Skál-
holt var miðstöð íslensks þjóðlífs í sjö aldir og
þær minjar sem þar eru faldar í jörðu eru
spegill þess samfélags. Nýjum rannsóknum í
Skálholti er því ekki aðeins ætlað að svara
spurningum um sögu staðarins heldur að
varpa ljósi á sögu Íslands frá 11. öld til um 1800
frá sjónarhóli fornleifafræðinnar.
Fornleifauppgröfturinn í Skálholti verður sá
umfangsmesti sem ráðist hefur verið í á Ís-
landi fram til þessa. Markmiðið er að grafa upp
allt bæjarstæðið og fá með því heildarmynd af
þróun staðarins en með því verður einnig aflað
nýrra gagna um sögu Íslands og samskipti Ís-
lendinga við umheiminn. Fornleifarannsókn í
Skálholti mun afla nýrra upplýsinga um vöxt
kirkjulegra stofnana í öndverðu, efnahag bisk-
upanna á mismunandi tímum, rekstur og
skipulag íslensks stórbýlis, lífsstíl íslenskrar
yfirstéttar og innflutning á erlendum varningi
svo nokkur aðalatriði séu nefnd.
Umfangsmikill fornleifauppgröftur á ríkum
stað eins og í Skálholti gefur einnig möguleika
á að ná margföldunaráhrifum af rannsóknun-
um. Í þeim verður lögð áhersla á þróun og beit-
ingu nýrra aðferða í uppgraftartækni og við
greiningu sýna og gripa. Miklar framfarir hafa
orðið á þeim sviðum undanfarna áratugi og
miðast samstarf við fornleifavísindadeildir há-
skólanna í Bradford og Stirling að því ryðja
nýjar leiðir í beitingu raunvísindalegra aðferða
við að endurgera fortíðina. Hið mikla umfang
rannsóknanna í Skálholti gefur ekki aðeins
svigrúm til að þróa nýjar aðferðir heldur gefst
þar möguleiki á að þjálfa nýjar kynslóðir ís-
lenskra fornleifafræðinga. Ný þekking, nýjar
aðferðir og nýr kraftur verða afurðir fornleifa-
rannsókna í Skálholti og er engan veginn of-
mælt að þær geti orðið fræðilegur grundvöllur
að íslenskri fornleifafræði 21. aldarinnar.
Höfundur er fornleifafræðingur.