Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002
NÝ skáldsaga er væntanleg í
enskri þýðingu frá japönsku
skáldkonunni Banana Yoshi-
moto en bókin
nefnist Goodbye
Tsugumi (Vertu
sæl Tsugumi).
Yoshimoto vakti
gríðarlega at-
hygli með skáld-
sögu sinni Eld-
húsi sem komst
á metsölulista í
heimalandi
hennar og víð-
ar. Nokkrum árum síðar sendi
hún frá sér skáldsöguna N.P.
sem einnig vakti athygli en
þótti öllu hófstilltari í tjáningu
sinni. Goodbye Tsugumi segir
frá Maríu sem er einkadóttir
ógiftrar konu. María hefur al-
ist upp við sjávarströndina með
frænku sinni Tsugumi sem er
öryrki en býr yfir miklum per-
sónutöfrum, er dekruð og
stundum grimm. Faðir Maríu
flytur hana og móður hennar
til Tokyo og stofnar fjölskyldu
með þeim. Þar kemst María í
snertingu við fjörlegt háskóla-
líf og þarf að takast á við nýjar
kröfur. Tsugumi býður Maríu
að dvelja hjá sér yfir sum-
artímann til að kveðja sjáv-
arþorpið. Ferðin verður ör-
lagarík. Tsugumi finnur ástina
og María uppgötvar mikilvægi
þess að eiga fjölskyldu og
heimili. Hún þarf einnig að
glíma við innri styrk Tsugumis
og þá staðreynd að hún muni
sennilega missa þennan vin
sinn.
Myndavél
Vermeers
Listfræðingar hafa velt því
fyrir sér lengi hvort hollenski
sautjándu aldar málarinn Jo-
hannes Vermeer hafi notað
camera obscura, forvera ljós-
myndavélarinnar, við að mála
mjög svo realískar myndir sín-
ar. Í nýrri bók, Vermeer’s
Camera (Myndavél Vermeers),
færir enski fræðimaðurinn
Philip Steadman sannfærandi
rök fyrir því að listamaðurinn
hafi notast við þessa tækni er
hann málaði myndir á borð við
Útsýni yfir Delftborg og
Kennslustund í tónlist sem hafa
þótt vera ótrúlega nákvæm
endurspeglun á fyrirmynd-
unum. Í umsögn á heimasíðu
Amazon stendur að bókin sé að
hluta söguleg nálgun, að hluta
vísindaleg en hún sé þó fyrst
og fremst ákaflega spennandi
saga. Steadman heldur því
fram að Vermeer hafi notað
vélina til þess að varpa fyr-
irmyndinni á vegg. Hann hafi
síðan sett pappír á vegginn og
málað ofan í myndina sem vélin
varpaði á hann.
Listin að ferðast
The Art of Travel (Listin að
ferðast) nefnist nýútkomin bók
eftir breska heimspekinginn
Alain de Botton en hann er höf-
undur metsölubókarinnar The
Consolations of Philosophy
(2000). Í The Art of Travel
fjallar de Botton um ýmsar
góðar og miður góðar hliðar
þess að ferðast, allt frá lífinu á
flugvellinum, glímunni við mí-
níbarina til tilfinninga á borð
við eftirvæntingu og forvitni.
Rýnt er í verk ýmissa lista-
manna, hugsuða og rithöfunda
sem hafa tjáð sig um þessa vin-
sælu iðju og reynt er að svara
spurningunum hvers vegna við
viljum stunda hana og hvernig
við getum fengið meira út úr
henni en við oftast gerum.
ERLENDAR
BÆKUR
Ný bók frá
Yoshimoto
Banana
Yoshimoto
IFyrr á þessu ári kom út í Bandaríkjunum bókum fyrstu eiginkonu T.S. Eliot, Vivienne, en
löngum hefur hvílt nokkur dul yfir samskiptum
þeirra og þá sérstaklega endalokum hjónabands-
ins sem einkum hafa verið skýrð með meintri geð-
veiki Vivienne. Bókin er eftir Carole Seymour-
Jones og nefnist Painted Shadow en í undirtitli
segir að hún fjalli um ævi Vivienne, fyrstu eig-
inkonu T.S. Eliots, og sannleikann um áhrif
hennar á snillinginn sem löngum hafi verið þag-
að um.
II Seymour-Jones heldur því fram að sagnfræð-ingar hafi ávallt litið fram hjá áhrifum Vivi-
enne á skáldið, það hafi jafnvel ríkt þegjandi
samkomulag um að útiloka hana og dæma hana
geðveika. Hefur þessu verið harðlega mótmælt í
nýlegum ritdómi um bókina í The New York Tim-
es Book Review eftir William H. Pritchard sem
bendir til dæmis á að nýleg ævisaga Eliots eftir
Lyndall Gordon geri Vivienne góð skil og fjalli
sérstaklega um áhrif hennar á skáldskap Eliots.
III Hjónaband Eliots og Vivienne varði árin1915 til 1933 en þá yfirgaf hann hana eftir
að hafa snúið heim úr árs dvöl í Bandaríkj-
unum. Í bók Seymour-Jones eru árin eftir skiln-
aðinn, sem aldrei var gengið frá formlega, rakin
ýtarlega en þá reyndi Vivienne að ná sambandi
við Eliot aftur árangurslaust og var á endanum
lögð inn á geðveikrahæli af bróður sínum árið
1938. Eliot undirritaði aldrei nein skjöl sem sam-
þykktu innlögn Vivienne en hann hafði heldur
aldrei samband við hana aftur. Vivienne lést árið
1947 á hælinu, árið áður en Eliot hlaut Nób-
elinn.
IV Seymour-Jones heldur því fram að það séekki hægt að kenna Vivienne alfarið um
hvernig fór fyrir hjónabandi þeirra Eliots. Ver hún
talsverðu púðri í að finna skýringar á storma-
sömu sambandi þeirra í fari Eliots og bendir með-
al annars á að ráðríki móður hans í æsku hafi
haft slæm áhrif á hann og gert hann erfiðan í
sambúð. Prichard telur rök hennar hins vegar
langsótt og bendir á að Eliot hafi ætíð verið í góðu
sambandi við móður sína eins og ráða megi af
fjölmörgum ástúðlegum bréfum hans til hennar.
V Seymour-Jones telur sig einnig finna rök fyrirþví að Eliot hafi verið kynkaldur með Viv-
ienne og vitnar í sálfræðing þess efnis að ekki sé
ólíklegt að hann hafi bælt með sér kynferðislegar
langanir til karlmanna. Pritchard telur rök henn-
ar ákaflega haldlítil og segir raunar bókina illa
skrifaða í flesta staði. Telur hann líklegt að aldrei
verði komist til botns í því hvernig samband
þeirra Eliots og Vivienne var í raun og lít-
ilmótlegt sé að leita að sökudólgum í þeim efnum.
VI Bók Seymour-Jones, sem er 698 blaðsíður,er sennilega einna helst sönnun þess að
einkalíf skálda og listamanna vekur ekki síður
deilur og áhuga en verk þeirra – og kannski
miklu frekar.
NEÐANMÁLS
A
LLTAF er hann Clinton for-
setalegri en Bush, hugsaði
ég með sjálfum mér þegar
ég sat yfir sjónvarpsfrétt-
unum í vikunni og fylgdist
með George W. Bush ræða
um hertar aðgerðir gegn
bókhaldssvikum stórfyrir-
tækja. Bush minnti meira á forstjóra olíu-
fyrirtækis, þarna sem hann stóð í ræðustól, en
forseta voldugasta ríkis veraldar. Í kjölfarið fór
ég að hugsa um „forsetaleikann“ og þá merki-
legu staðreynd að Bill Clinton kemur ennþá –
eftir allt sem á undan er gengið – svo vel fyrir í
fjölmiðlum að maður saknar þess að sjá hann
þar í hlutverki valdsmannsins. Ég ályktaði að
forsetaleiki ætti lítið skylt við raunverulega
frammistöðu forseta í embætti; hann er fremur
sá persónuleiki sem byggist smám saman upp
af einstökum myndbrotum í sjónvarpi, frétta-
ljósmyndum og setningum sem hafðar eru eftir
viðkomandi einstaklingi í dagblöðum og út-
varpi.
Í framhaldi af þessum vangaveltum rifjaðist
upp fyrir mér brot úr skáldsögunni Ódauðleik-
anum eftir Milan Kundera þar sem því er lýst
þegar François Mitterrand var kosinn forseti
Frakklands árið 1981. Fjöldi fólks hafði safnast
saman fyrir framan Panþeonhofið í París og
fylgdist með forsetanum ganga upp breiðar
tröppur hofsins og hverfa inn um dyrnar. Þar
inni, segir í skáldsögunni, var hann „í þungum
þönkum og aleinn ef frá er talin ein kvik-
myndatökuvél, hópur tökumanna og nokkrar
milljónir Frakka sem sátu undir Níundu
symfóníu Beethovens og einblíndu á sjónvarps-
skjáinn heima hjá sér.“ Á yfirborðinu var er-
indi Mitterrands að leggja þrjár rósir á grafir
þriggja einstaklinga sem hann hafði valið úr
hópi þeirra sextíu og fjögurra mikilmenna úr
sögu franska lýðveldisins sem hvíla í hofinu.
Raunverulegt erindi hans, eins og Kundera
túlkar það, var hins vegar að eiga stefnumót
við ódauðleikann; „dauðinn og ódauðleikinn
mynda par óaðskiljanlegra elskenda, andlit
hins lifandi rennur saman við andlit hins dauða
og því verður hann ódauðlegur í lifanda lífi“.
Um það leyti sem ég las þennan kafla fyrst
stóðu forsetakosningar í Bandaríkjunum fyrir
dyrum og Clinton var meðal frambjóðenda. Í
sjónvarpsauglýsingum sem mærðu ágæti hans
birtist aftur og aftur svarthvítt myndskeið sem
sýndi unglinginn Clinton standa í hópi jafn-
aldra sinna og taka í höndina á John F. Kenn-
edy, þáverandi Bandaríkjaforseta. Þetta var
samskonar mynd og Kundera hafði séð af Mitt-
errand. Í samhengi kosningabaráttunnar var
þetta mynd af því þegar óþekktur bandarískur
unglingur snerti ódauðleikann – andlit hins lif-
andi rann saman við andlit hins dauða.
Kundera gerir greinarmun á tvenns konar
ódauðleika, litla ódauðleikanum sem felst í
minningu þeirra sem þekktu viðkomandi ein-
stakling persónulega og stóra ódauðleikanum
sem felst í minningu þeirra sem ekki þekktu
hann. Kundera ræðir einnig um það sem hann
kallar hlálega ódauðleikann en hann felst í því
að vera þekktur af endemum, píslarvottur sein-
heppni eða niðurlægingar.
Fáum árum eftir að bandarískir sjónvarps-
áhorfendur höfðu horft á svarthvíta myndskeið-
ið með þeim Kennedy og Clinton var hliðstætt
myndskeið í lit sýnt aftur og aftur í sjónvarpi.
Enn kom Clinton við sögu en var nú kominn í
spor hins ódauðlega forseta. Í hlutverki ung-
lingsins var ung kona. Hún stóð í hópi aðdá-
enda forsetans með alpahúfu á höfði; ekki man
ég hvort hún hafi kysst hann, faðmað eða látið
nægja að veifa til hans. Veigameiri snerting
hennar við ódauðleikann í bakherbergi Hvíta
hússins var ekki fest á filmu en henni var lýst í
smáatriðum við yfirheyrslur og sú lýsing birt í
flestum fjölmiðlum veraldarinnar. Í því sam-
hengi virtist þetta síðara myndskeið af ung-
lingnum og forsetanum vera mynd af því
hvernig stóri ódauðleikinn getur breyst í hlá-
lega ódauðleikann, eins og hendi sé veifað.
En forsetaleikinn lætur ekki að sér hæða.
Alltaf er hann Clinton forsetalegri en Bush,
hugsa ég enn með sjálfum mér. Getur verið
hann hafi gengið hlálega ódauðleikanum úr
greipum?
FJÖLMIÐLAR
AÐ SNERTA ÓDAUÐLEIKANN
Bush minnti meira á forstjóra
olíufyrirtækis, þarna sem hann
stóð í ræðustól, en forseta vold-
ugasta ríkis veraldar.
J Ó N K A R L H E L G A S O N
VIÐ erum stödd í miðju allsherj-
arhruni allra innilokunarstaða:
Fangelsa, sjúkrahúsa, verksmiðja,
skóla, fjölskyldunnar. Fjölskyldan
er „innrétting“ sem er í kreppu eins
og allar aðrar innréttingar, þær
sem tilheyra menntun, starfi og svo
framvegis. Viðeigandi ráðherrar
eru sífellt að kynna endurbætur
sem allar eiga að vera nauðsyn-
legar. Endurbætur í menntakerfinu,
endurbætur í iðnaði, á sjúkra-
húsum, hernum, fangelsum þótt all-
ir viti að þessar stofnanir hafi að
mestu runnið sitt skeið á enda. Nú
þarf aðeins að líkna þeim í dauða-
stríði þeirra, sjá til þess að fólk
hafi nóg fyrir stafni þar til nýju öfl-
in sem nú knýja dyra taka við.
Stýringarsamfélög eru að taka við
af ögunarsamfélögum. „Stýring“ er
nafnið sem Burroughs stakk upp á
yfir nýja skrímslið sem Foucault tel-
ur nálgast hratt. Paul Virilio er líka
sífellt að greina síkvikar myndir
óheftrar stýringar sem taka við af
gömlu ögrunarformunum er starfa
innan líftíma lokaðra kerfa. Hér er
ekki um að ræða undraverðar af-
urðir lyfjaiðnaðarins, kjarnorkuvís-
indi eða erfðaverkfræði þótt þessir
þættir gegni vissulega hlutverki í
nýja ferlinu. Þetta er ekki spurning
um hvort gamla kerfið sé harð-
neskjulegra eða þolanlegra en það
nýja því að í þeim báðum ríkja
átök milli þess sem frelsar okkur
og þess sem kúgar. Kreppa sjúkra-
húsanna sem innilokunarstaða gat
til dæmis af sér nýtt frelsi í formi
sálgæslustöðva, dagspítala og
heimaþjónustu en ýtir um leið und-
ir stýringartækni á borð við harð-
neskjulegustu innilokun. Við ættum
ekki að lifa milli vonar og ótta
heldur leita nýrra vopna.
Gilles Deleuze
Ritið
Hnattrænt réttlæti
Hvað hefði gerst ef þeir sem
sigruðu Hitler í síðari heimsstyrj-
öldinni hefðu gripið tækifærið sem
þeir boðuðu árið 1945 og leitast
við að skapa heim „án ótta og ör-
birgðar“, heim réttlætis? Og
hvernig hefði það verið eftir árið
1989 ef sigurvegarar kalda stríðs-
ins hefðu gripið tækifærið og fetað
sig áfram veginn í átt til hnattræns
réttlætis sem var nú orðið brýnna
en nokkru sinni áður? En þetta
stóð ekki einu sinni til og síðan
notfærði Bush sér 11. september
sem átyllu til að endurnýja grýlu
kalda stríðsins og laga hana að
breyttum aðstæðum.
Ernst Tugendhat
Kistan
www.visir.is/kistan
Morgunblaðið/Ómar
„Þetta er kalt verk og karlmannlegt.“
STÝRING