Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002 11
árum minnir helst á greinarnar í Elle, Harp-
er’s Bazaar og Vogue þar sem inngangs-
punkturinn er „Brown is the new black“ og
okkur er fyrirskipað að skipta út fataskápn-
um „med det samme“ af því að einhver stíl-
istinn hefur fengið þá flugu í höfuðið að svart
sé bara ekki að gera sig lengur. Ég gríp hér
niður í eina greinina sem hinn 24 ára gamli
Halldór skrifaði á Sikiley um útlit þjóðar
sinnar og birti í menningar- og þjóðmála-
blaðinu Verði, málgagni Íhaldsflokksins, og
er að finna í Af menníngarástandi: „Íslenski
séntilmaðurinn er venjulega skóaður
sprúngnum boxcalfstígvélum með látúnsgul-
um krókum uppeftir leggnum. En þegar
hann sest niður, eða ef svo tekst til á annan
hátt að buxurnar lyftast upp, þá kemur í ljós
mórauður ullarsokkur í mörgum digrum fell-
íngum, og væri bersýnilega kominn niðrá hæl
ef leggurinn á stígvélinu hefði ekki staðið í
vegi. Ég hef einu sinni séð fót á íslenskum
mentamanni, eins og ég nú lýsti, teygja sig
frammundan borði á Vífli í Kaupmannahöfn
(Restaurant Wiefel), og ég verð að játa að
það snart mig illa.“ (bls. 20)
Síðan vindur Halldór sér í frásögn afþví hvað íslenskir karlmenn eru illaklipptir og ekki nóg með það, heldurlíka illa hærðir. Hann segir hárið
„lint, litlítið, þvalt, sjaldan sveipað, nema ef
það er beyglað og dældótt undan höfuðfati
eða jakkakraga“. (bls. 20)
Halldór virðist líka snemma hafa myndað
sér þá skoðun að skáld ættu að vera til-
hlýðilega til fara, eins og eftirfarandi frásögn
úr Af menníngarástandi ber vott um: „Mér
er jafnan í minni þegar ég fór í fyrsta sinni,
sem sextán ára dreingur, að sjá og heyra eitt
af ágætustu skáldum landsins; hann hélt fyr-
irlestur í Bárunni. Ég hafði hlakkað mikið til
að sjá persónu hins marglofaða stílsnillíngs
augliti til auglitis, og þarna kom þá uppá
pallinn hið stíllausasta samblandsfyrirbrigði
sveitamanns og borgarbúa, með hárið stand-
andi í allar áttir og ókliptan skeggkraga á
efri vörinni eins og skrípakarl í „Strix“; í
krypluðum kambgarnsfötum sem litu út fyrir
að vera fermíngarfötin af syni hans, með
stóreflis slaufu, rauða. Hefði maðurinn stigið
í stólinn með hár niðrá herðar og skegg niðrá
bríngu, klæddur í skinnsokka, vaðmálsbuxur
og duggarapeisu mundi manni hafa þótt til
um slíkan hreinræktaðan persónuleik og litið
á skáldið sem ímynd hinnar „kjarngóðu
bændamenníngar“. Í þess stað leit hann út
eins og afkáralegur „parvenu“.“ (bls. 20–21)
Og Halldór slettir auðvitað frönsku eins og
blaðamennirnir í Vogue. Fyrir þá sem ekki
hafa orðabók við höndina þýðir „parvenu“
uppskafningur.
Í sömu grein segir Halldór frá því hvað
kennari nokkur fyrir norðan hafi orðið hon-
um ævareiður þegar Halldór atyrti hann fyr-
ir að „hafa gúmmíflibba um hálsinn í gleð-
skap“ (bls. 21). Kennarinn sakaði Halldór um
uppskafningshátt, hégómaskap og heimsku
og gaf honum ekki tækifæri til að rökræða.
Reiðin yfir að hafa ekki fengið að útskýra
mál sitt situr greinilega í Halldóri en þarna
fær hún útrás og hann bætir við: „Siðmenn-
íngarleg stílatriði er yfirleitt ekki hægt að
ræða við íslending. Til þess að vera „fínn
maður“ finst honum aðalatriðið að hafa stíg-
vél og flibba, en hvort þessi flibbi er með
vörumerkinu Radiac eða bara gúmmíhólkur
sem maður getur þerað af óhreinindin með
snýtuklútnum sínum á mornana, áður en
maður klæðir sig, það er umræðuefni fyrir
hégómadýrkendur og uppskafnínga.“ (bls. 22)
Litlu síðar bætir hann um betur og full-
yrðir að Íslendingar séu að náttúrufari seinir
að hugsa, og það kosti þá erfiðismuni að
segja, þótt ekki sé nema ómerkilega athuga-
semd um daginn og veginn.
En hvað gengur honum eiginlega til með
þessum stöðugu aðfinnslum um útlit, mat-
aræði, tannhirðu og hreinlæti landa sinna?
Skýringin kemur í greininni „Gagnrýni og
menníng“ sem birtist í Sjálfsögðum hlutum
1943. „Meðan hið forna er að hverfa og hið
nýa að skapast er okkur mikil nauðsyn sívök-
ullar menníngargagnrýni. Slík gagnrýni verð-
ur fyrst og fremst að spretta af góðgirni,
stjórnast af jákvæðri yfirsýn gagnrýnandans
um hið gróandi þjóðlíf, en ekki ótímabærum
derríngi eða geðílsku útaf einhverjum auka-
atriðum sem aðeins varðar einn eða fáa. Við
verðum að sjá þjóðlífið fyrir okkur sem einn
stóran myndflöt þar sem við sjálfir erum
málarinn.
Við erum að stíga frammí ljós heimssög-
unnar sem sjálfstæð og fullvalda þjóð. Hvorki
með vopni gulli né höfðatölu getum við skap-
að okkur virðíngu heimsins né viðurkenníngu
sjálfstæðis okkar, aðeins með menníngu þjóð-
arinnar. Vesalasta skepna jarðarinnar er
ósiðaður maður; og hirðulaust ógagnrýnið
fólk, lint í kröfum til sjálfs sín, sem kann ekki
til verka og unir ómyndarskap, hneigt fyrir
sukk og drabb, verðskuldar ekki að heita
sjálfstæð þjóð og mun ekki heldur verða
það.“ (Reykjavík 1986, bls. 189)
Já, ljótir ullarsokkar eru miklu meira en
ljótir ullarsokkar þegar Halldór hefur farið
um þá orðum. Hann reyndi sem sagt að
brýna fyrir þjóðinni að ef hún bæri ekki virð-
ingu fyrir sjálfri sér gerði það heldur enginn
annar. Um þetta hefur verið sungið í mörg-
um dægurlögum síðan, bendi bara á „Re-
spect Yourself“ með Madonnu. Sjálfur dettur
Halldór heldur aldrei úr karakter. Hann er
alltaf svalur. Eina eftirminnilegustu frásögn-
ina í greinasöfnum Halldórs er að finna í
greininni „Raflýsíng sveitanna“ sem skrifuð
var 1927 og er að finna í Af menníngar-
ástandi. Þar segir frá því þegar Halldór og
félagar hans urðu veðurtepptir á Jökuldals-
heiði og urðu að hafast við í koti einu. Þar
bjó fólk „mjólkurlaust og matarlítið“, eins og
það er orðað, nánast inni í jöklinum. Kúnni
hafði verið slátrað svo nóg væri til handa
kindunum og samt var þarna gömul og gugg-
in kona sem þráði ekkert jafnmikið og fáeina
mjólkurdropa. Fylgdarmenn Halldórs gauk-
uðu að henni mjólk og jafnvel þótt skáldið
hafi lýst eymdinni sem þetta fólk bjó við
býsna vel getur hann ekki alveg hætt og tek-
ur fram að inni í „kotræflinum“ hafi verið
„skítugt og ljótt“. Kannski hefðu Halldór og
fylgdarmenn hans átt að bjóðast til að taka
til hendinni og þrífa svona það mesta fyrst
þeir, fullfrískir mennirnir, voru hvort eð er
fastir þarna. Það hefði aldrei hugsast. Þegar
bóndinn á bænum hefur sagt Halldóri að
heimilisfólkið hafi lítið að borða og aðalatriðið
sé að hafa nóg handa kindunum skrifar Hall-
dór: „Það fanst mér einkar lærdómsríkt.“
(bls. 134)
Hann virðist koma þarna í hreinumrannsóknaleiðangri og ætlar ekki aðhafa nein áhrif á umhverfið semhann er að rýna í, eins og frétta-
ljósmyndari sem tekur myndir af manni sem
kveikir í sér en finnst það óþarfa framhleypni
að skutla yfir hann teppi.
Takið líka eftir því að það er ekki hann
sem gefur konunni mjólk heldur fylgdarmenn
hans. Hvað ætli hópurinn finni sér til dund-
urs nóttina sem þeir kúldrast inni í jök-
ulköldum sveitabæ og hlusta á veðrið ólmast
fyrir utan innan um fólk sem virðist vera
komið að fótum fram af hungri og vosbúð?
„Við sátum uppi um nóttina, gestirnir, og
spiluðum bridge.“ (bls. 135)
Þetta er maðurinn sem eitt sinn var dreng-
ur sem krosslagði hendurnar á brjóstinu og
sagðist ekki hafa lyst á að vera með í strik og
sto. Halldór er ekkert með. Það er eins og
hann hafi bara aldrei haft lyst á að vera með
þjóðinni í sínum heimskulegu leikjum hvort
sem þeir fólust í fylleríi eða bara því að labba
um bæinn með ljóta klippingu sem rokið á
hvort eð er eftir að umturna. Hann vildi frek-
ar hafa vit fyrir henni, stílisera hana.
Og hvert sem litið er lónar hann yfir lífi
þessarar þjóðar. Það þykir fínt að dást að
honum en líka ógurlega fínt að dást ekki að
honum. Ég er hins vegar hætt að miða líf
mitt við líf Halldórs. Og þó – því á næsta ári
ætla ég að dvelja í nokkra mánuði í Nice í
Suður-Frakklandi. Þar dvaldi Halldór einmitt
þegar hann var 33 ára gamall, sem er sami
aldur og ég verð búin að ná á næsta ári.
Þetta uppgötvaði ég þegar ég var að fletta í
gegnum Lífsmyndir skálds. Kem ég heim
með Sjálfstætt fólk eða verð ég að láta Harry
Potter-gleraugu nægja? Ég gæti að minnsta
kosti einhvern tímann aurað saman fyrir
Eggi. Nema ég sé egg?
Höfundur er rithöfundur og ritstjóri Mannlífs.
„Þarna hafði ég þegar ákveðið að ég ætlaði að
verða rithöfundur þegar ég yrði stór og fyrst
klausturdvöl hafði virkað fyrir Halldór gat hún
varla skaðað feril minn. Ég skrifaði reyndar
engan skáldskap í klaustrinu.“
Er til jurt í íslenskri flóru sem ekki
vex villt annars staðar?
SVAR:
Ef við göngum út frá því að orðið jurt vísi
hér til plöntutegundar í venjulegri merkingu
þess orðs, þar sem tegundarhugtakið er not-
að í nokkuð víðri merkingu, er svarið við
spurningunni nei. Allar íslenskar tegundir
plantna eru til í öðrum löndum, einkum þó í
norðlægum nágrannalöndum eins og Skand-
inavíu, Færeyjum, Grænlandi eða Kanada.
Nokkrum sinnum hafa tegundir fyrst fundist
á Íslandi og verið frumlýst eftir eintökum
héðan, en í öllum tilfellum hefur fljótlega
komið í ljós, að þær eru einnig til í öðrum
löndum. Nærtækasta dæmið er tungljurtar-
tegundin „Botrychium islandicum“ sem er
nýfundin á Íslandi. Ekki var vitað um hana
annars staðar í byrjun, en við ítarlegar rann-
sóknir kom í ljós að hún virðist sú sama og
eitt amerískt afbrigði dvergtungljurtar.
Ef við hins vegar skilgreinum tegund-
arhugtakið mjög þröngt, eða lítum á afbrigði
tegunda, þá eru til slík afbrigði plantna sem
aðeins finnast á Íslandi. Skýringin er vænt-
anlega sú, að flóra Íslands er ekki nægilega
gömul til þess að hér hafi náð að þróast sjálf-
stæðar tegundir. Hins vegar hafa náð að
myndast hér afbrigði frábrugðin því sem
annars staðar gerist, til dæmis meðal unda-
fífla. Undafíflar fjölga sér við geldæxlun, en
hafa misst hæfileika til blöndunar erfðavísa
við kynæxlun. Þeir breyta sér tiltölulega
fljótt miðað við aðrar tegundir og breyting-
arnar sem fram koma eru einangraðar þar
sem engin kynblöndun á sér stað. Þannig
myndast afbrigði sem erfast áfram óbreytt til
afkomenda og blandast ekki öðrum af-
brigðum vegna geldæxlunar, og hegða sér því
að flestu leyti sem sjálfstæðar tegundir. Ann-
að dæmi er afbrigði burknans skollakambs,
Blechnum spicant var. fallax, sem hér vex
eingöngu við jarðhita. Ekki er vitað til þess
að þetta afbrigði skollakambs sé til annars
staðar en á Íslandi. Ef við horfum til slíkra
afbrigða, má svara spurningunni á þann veg,
að á Íslandi finnast afbrigði plantna sem ekki
finnast annars staðar. Sumir hafa gengið svo
langt að telja slík afbrigði sjálfstæðar teg-
undir. Þeir sem það gera skilgreina tegund-
arhugtakið þrengra en almennt gerist og ef
gengið er út frá þeirri forsendu má svara
spurningunni játandi.
Forsenda þess að hægt sé að svara spurn-
ingunni afdráttarlaust með jái eða neii er því
að vita hvað felst í orðinu jurt, hvort þar er
átt við tegund í venjulegri merkingu, eða af-
brigði tegundar.
Hörður Kristinsson, sérfræðingur á
Náttúrufræðistofnun Íslands.
Hvað er þetta „babb“ sem á það
til að koma í báta?
SVAR:
Orðtakið „það kom (er komið) babb í bát-
inn“ er þekkt frá því á 18. öld. Í orðabók
Björns Halldórssonar frá 1814 má finna und-
ir flettiorðinu babb ’ógreinlegt tal, babbl’ og
tvær merkingar orðasambandsins. Annars
vegar er dæmi á latínu sem merkir ’óánægja
gerði vart við sig gegn stýrimanni’ og hins
vegar dæmi sem þýðir ’það brakaði í skips-
hliðum af öldugangi’. Halldór Halldórsson
getur sér þess til í Íslensku orðtakasafni
(1991:53) að síðari merkingin sé skýring-
artilgáta Björns, en fyrri skýringin sé nær
upprunanum. Óvíst er hver upprunaleg
merking orðtaksins var en hugsanlegt er að
átt hafi verið við óánægjumuldur skipverja.
Nútímamerkingin ’smávægileg hindrun hefur
gert vart við sig’ er þekkt að minnsta kosti
frá miðri 19. öld en heldur yngri eru af-
brigðin það er kominn bobbi í bátinn, en bobbi
merkir ’vandræði’. Babb í merkingunni
’ógreinlegt tal’ er þekkt að minnsta kosti frá
17. öld og sama er að segja um sögnina að
babba ’tala ógreinilega’ en nafnorðið babbi í
sömu merkingu er heldur yngra. Orðin hafa
verið tengd nafnorðinu babbl ’ógreinilegt tal,
þrugl’ og sögninni að babbla ’tala ógreinilega’.
Orðstofninn er hljóðhermueðlis og leiddur af
hjali ungbarna.
Guðrún Kvaran, forstöðumaður Orðabókar Háskólans.
Voru lítil börn á brjósti í gamla
daga?
SVAR:
Í flestum löndum fyrr á tímum voru börn
höfð á brjósti um lengri tíma. Sums staðar var
þó algengt að nýfædd börn væru alls ekki
lögð á brjóst eða þau væru vanin af brjósti
mjög snemma. Þá var farið að gefa þeim ýmsa
fljótandi og fasta fæðu strax eftir fæðingu og
brjóstagjöf var þá hætt jafnvel innan nokkra
vikna. Ísland var eitt þeirra svæða þar sem
brjóstagjöf var afar sjaldgæf fyrr á tímum.
Sennilega voru Þingeyjarsýslur og Reykjavík
einu svæðin á Íslandi þar sem lítil börn voru
almennt höfð á brjósti um miðbik 19. aldar.
Í sveitum utan Þingeyjarsýslna var algengt
að börnin væru aldrei lögð á brjóst og var þá
gefin kúamjólk strax og þau fæddust. Þá
bundu konur yfirleitt upp brjóstin svo engin
mjólk rynni til þeirra. Í sjávarplássum var
hins vegar lítið til af kúamjólk og þess vegna
gáfu konur oft brjóst í stuttan tíma eftir fæð-
inguna. Það var hins vegar sjaldgæft að börn-
in væru lengi á brjósti og þeim var gefin ýmis
konar fæða sem til féll í sjávarplássunum,
hertur fiskur, fisklifur og þar fram eftir göt-
unum. Vegna þess hve lítil þekking var á
smitleiðum sjúkdóma og á mikilvægi hrein-
lætis í meðferð ungbarnafæðu var mjög al-
gengt að börn á þessum landssvæðum fengju
hættulega magasjúkdóma og ungbarnadauði
var þess vegna mjög hár á Íslandi á þessum
tíma.
Það er erfitt að átta sig á því af hverju kon-
ur í fátækum þjóðfélögum þar sem matur var
oft af skornum skammti kusu að hafa börnin
sín ekki á brjósti. Sennilega hefur mikið
vinnuálag skipt einhverju máli og svo sú stað-
reynd að konur í íslenskum sveitum voru oft
einar með heimilin þegar eiginmenn þeirra
fóru í verið. Þá gat oft verið skynsamlegt að
láta eldri systkini eða afa og ömmu hugsa um
litla barnið meðan mamman sinnti bústörfum.
Upp úr 1870 fór að verða algengara að lítil
börn væru höfð á brjósti á Íslandi. Þá fjölgaði
menntuðum ljósmæðrum hér á landi. Ljós-
mæður sinntu sængurkonum í um hálfan mán-
uð eftir fæðinguna og fræddu þær um barna-
uppeldi, meðal annars um brjóstagjöf.
Sennilega má að stórum hluta þakka ljós-
mæðrum þann mikla árangur sem náðist í
lækkun ungbarnadauða á Íslandi á seinni
hluta 19. aldar.
Ólöf Garðarsdóttir sagnfræðingur.
ER TIL JURT
Í ÍSLENSKRI FLÓRU
SEM EKKI VEX VILLT
ANNARS STAÐAR?
Að venju hefur mörgum áhugaverðum spurn-
ingum verið svarað á Vísindavefnum að und-
anförnu, til að mynda: fengju apar mannréttindi ef hægt væri að kenna
þeim að tala, hvað er fegurð og hvað er ljótleiki og ef Ísland vantar pen-
inga af hverju prentum við þá ekki peninga?
VÍSINDI