Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002
að því, að hann hafði um mörg ár sent henni
ríkulega jólagjöf í lausu fé fyrir hver jól er
fjárhagurinn vænkaðist. Það var það síðasta
sem hann gerði áður en hann lagðist undir
hnífinn að senda henni jólaglaðning“
Niels Grönbech andaðist í maí 1991 og
Grete Linck rösku ári síðar; 20. júní 1992.
Gunnfríður og Ásmundur
„Hugsa sér Ásmund Sveinsson, þennan
mikla myndhöggvara,“ segir Björn Th.
Björnsson. „Hann er í Stokkhólmi hjá Carl
Milles og kvænist Gunnfríði Jónsdóttur
myndhöggvara sem síðar varð. Hún vinnur
fyrir honum við sauma nótt og dag, dag og
nótt. Síðan flyzt hann til Parísar og hún með
honum og strax inn á saumastofu og vinnur
þar fyrir honum öll árin fram að Alþing-
ishátíð, þegar hann fer heim.“
Gunnfríður Matthildur Jónsdóttir fæddist
26. desember 1889 að Sæunnarstöðum í Hall-
árdal, Austur-Húnavatnssýslu. Foreldrar
hennar voru hjónin Halldóra Einarsdóttir og
Jón Jónsson.
Gunnfríður bjó við sjúkdómsfár í bernsku
og fram á æskuár, en var gædd sterkum lífs-
vilja og stóð allt af sér af dugnaði og hörku.
Hún tók snemma þann pól í hæðina að verða
ekki ellidauð í túninu heima, heldur brjótast
sjálf fram til síns hugar; nítján ára fór hún á
kvennaskóla á Blönduósi og síðan í klæð-
skeranám á Akureyri og í Reykjavík. Og
útþráin knúði hana áfram; haustið 1919 sigldi
hún með Gullfossi til Kaupmannahafnar, þar
sem hún vann sem fyrr að fatasaum.
Í samtali við Loft Guðmundsson segir
Gunnfríður: „Já, það gerðist ýmislegt þennan
fyrri vetur minn í Kapmannahöfn. Meðal ann-
ars trúlofaðist ég ungum, íslenzkum lista-
manni, sem hafði orðið mér samskipa út um
haustið og var við nám í Kaupmannahöfn
þennan vetur. Hann fór svo til Stokkhólms til
náms haustið eftir, en ég sat um kyrrt við
sauma í kóngsins Kaupmannahöfn þennan
vetur allan og fram undir haustið. Þá hélt ég
líka til Stokkhólms.“
Þessi ungi íslenzki listamaður var Ásmund-
ur Sveinsson myndhöggvari. Þau skruppu
heim til Íslands sumarið 1924 og voru gefin
saman í hjónaband af séra Haraldi Níelssyni.
Síðan lá leiðin aftur til Stokkhólms og það-
an til Parísar, en þegar þau stefndu skónum
heim aftur, taldi útivist Gunnfríðar og Ás-
mundar líka tíu ár.
Þótt Gunnfríður væri listasaumakona og
saumaði allt sem heiti hefur, var ekki eins og
hún kúrði lon og don yfir saumaskapnum.
Einhver fyrirboði felst í atburði sem varð á
hennar öðru kvöldi í Kaupmannahöfn og hún
lýsir svo:
„Ég var á gangi skammt frá þar sem ég
hafði fengið herbergi, og stend þá allt í einu
frammi fyrir hinni frægu mynd Rodins,
„Borgararnir frá Calais“, sem stendur þar á
bletti við götuna. Vitanlega hafði ég ekki hug-
mynd um hvaða listaverk þetta væri, eða eftir
hvern. En svo sterk áhrif hafði myndin á mig,
að þarna stóð ég sem í leiðslu og starði á
meistaraverkið – og þegar ég svo loks rankaði
við mér, fann ég að ég hafði týnt öllum áttum
og var rammvillt orðin.“
Með hjálp lögregluþjóns náði Gunnfríður
áttum til að komast heim þetta kvöld, en það
liðu tólf ár þar til hún náði þeim áttum að
leggja sjálf út á listabrautina. Í millitíðinni
var hún tíður gestur á listasöfnum og sýn-
ingum og lagðist í listræn ferðalög með manni
sínum, m.a. til Ítalíu og Grikklands.
Til Íslands komu þau í júlílok 1929 og fengu
fyrst inni í Holdsveikraspítalanum í Laug-
arnesi, en þar um segir Björn Th. Björnsson:
„Vegna fækkunar sjúklinga hafði allmikið
húsnæði losnað, og beindi dóms- og kirkju-
málaráðherra, Jónas Jónsson, þangað ýmsum
vegalausum lista- og vísindamönnum, svo lík-
ara varð akademíu en opinberu húsaskjóli.“
Það er í þessum húsakynnum, sem Gunn-
fríður nær loks áttum til listsköpunarinnar.
„Hinn 18. júlí 1931, klukkan hálf tvö, kom ég
inn, tók fjöl sem fyrir mér varð, lagði á hana
leir og tók að gera lágmynd.“ Þar með varð
ekki aftur snúið. Neistinn var orðinn að báli.
Gunnfríður lýsir þessu svo í samtali við
Steinunni S. Briem: „Þegar ég kom heim frá
útlöndum sótti að mér þunglyndi, því að ég
sá, að ég hafði látið tækifærin ganga mér úr
greipum alltof lengi og notað lífið vitlaust, og
þá ákvað ég að byrja heldur strax en bíða eft-
ir að ég væri búin að hálfdrepa mig, og um
leið og ég var byrjuð fór mér að líða betur.“
Og við Loft Guðmundsson segir Gunnfríð-
ur: „Ég gerði eina eða tvær eftirlíkingar og
búið. Eftir það tók ég að móta eftir lifandi
fyrirmyndum. Önnur tilraun mín varð myndin
„Dreymandi drengur“, sem víða hefur farið á
sýningar og vakið mikla athygli. Hana hafði
ég með mér til Kaupmannahafnar, ásamt
mynd af Sigurjóni Péturssyni á Álafossi og
Margréti skólameistarafrú á Akureyri, og
þessar þrjár myndir dugðu mér til þess að ég
fékk inngöngu í myndlistarháskólann, aka-
demíuna, sem aukanemandi. Ætli ég hafi ekki
verið þar þrjá eða fjóra mánuði. Það var allt
mitt eiginlega myndlistarnám.“
Björn Th. Björnsson segir m.a. um verk
Gunnfríðar: „Það er enda sannast sagna, að
þrátt fyrir kunnáttuskort og margvíslegan
klunnaskap, koma fyrir í myndum Gunnfríðar
svo furðulega góðir hlutir, að manni verður
trúað með henni á upprunalega hæfileika.“
Það stóðst nokkurn veginn á endum, að
þegar þau Ásmundur höfðu reist íbúðar- og
vinnustofuhús á horni Mímisvegar og Freyju-
götu tók að skilja sundur með þeim. Þau slitu
samvistir og skiptu húsinu með sér.
Þegar Gunnfríður er þar með að fullu orðin
sjálfrar sín, færist hún fleira í fang en andlits-
myndir og skapar nú eitt sitt þekktasta verk;
Landsýn, sem síðar var gjört í granít og
stendur við Strandakirkju. Af öðrum verkum
má nefna Landnámskonu og Biskup, Síld-
arstúlkurnar og Á Heimleið, sem stendur í
Tjarnargarðinum. Hún tók þátt í samsýn-
ingum hér heima og erlendis.
Björn Th. Björnsson segir, að Gunnfríður
hafi verið „stórgerð í sýn og lund“. Steinunn
S. Briem lýsir henni svo: „Hún situr á gamalli
tröppu í vinnustofunni, sérkennileg kona með
dökkt slétt hár skipt í miðju, brún augu sem
leiftra þegar hún talar, sterkt andlit, dimma
rödd. Í baksýn eru tvær háar hvítar styttur:
landnámskonan og klerkur á bæn. Hún er
mælsk og hefur mikið að segja, hver sagan
rekur aðra án tillits til samhengis eða tíma-
röðunar. Hún heitir Gunnfríður Jónsdóttir og
er ein hinna fáu íslenzku kvenna sem lagt
hafa fyrir sig höggmyndalist.“
Baldur Óskarsson segir, að haustið 1965
hafi hann unnið í hjáverkum fyrir Myndlist-
arskólann í Reykjavík, sem þá var til húsa í
Ásmundarsal, og þá kynnzt Gunnfríði Jóns-
dóttur myndhöggvara. Hún bjó í suðurparti
hússins. Gunnfríður gerði boð fyrir Baldur og
vildi tala við hann um Ásmund og Einar Ben.
„Hún skipaði mér við hlið sér á dívaninum
og gaf mér kaffi, reri fram í gráðið, lét móðan
mása, og einu sinni sýndi hún mér mynd af
sér á yngri árum og hafði þá verið glæsileg.
Verkum sínum hélt hún lítt fram. Hún leyfði
mér þó einu sinni að skyggnast inn í vinnu-
stofuna og kallaði mig svo til sín hálf feimn-
islega … Hitt skildist mér í Ásmundarsal að
þar hafði ég kynnst við einmanaleikann eins
og hann verður sárastur.“
Gunnfríður Jónsdóttir lézt í Reykjavík 28.
júlí 1968. Að eigin ósk var hún jarðsett hjá
Strandakirkju í Selvogi.
Ingrid og Ásmundur
„Hún var honum mikil stoð,“ segir Gunn-
laugur Þórðarson um Ingrid, seinni konu Ás-
mundar Sveinssonar.
Ingrid var af sænskum og dönskum ættum;
fædd í Lettlandi 20. apríl 1904, þar sem faðir
hennar, Hjalmar Håkansson, starfaði um
hríð. Hann var sænskur, en flutti ungur til
Danmerkur og giftist danskri konu, Mary
Nielsen.
Ingrid kom til Íslands 1939; þá gift Skúla
Þórðarsyni, sagnfræðingi, og átti með honum
tvö börn. Þau Skúli skildu og Ingrid hóf sam-
búð með Ásmundi Sveinssyni 1940 og varð
síðari kona hans. Þau eignuðust tvær dætur;
Hallgerði, sem lézt af slysförum barn að aldri,
og Ásdísi.
„Faðir minn og Skúli voru kunnugir og for-
eldrar mínir hittust nokkrum sinnum í Kaup-
mannahöfn veturinn 1936–37, þar sem faðir
minn vann þar þann vetur.
Móðir mín kom svo hingað til lands 1939
með tvö börn þeirra Skúla. Þá er að slitna
upp úr hjónabandi þeirra og um líkt leyti
slitnar upp úr hjónabandi föður míns og
Gunnfríðar Jónsdóttur.
Foreldrar mínir hófu sambúð 1940 á
Nönnugötunni og svo byggðu þau í Sigtúninu.
Mér finnst að móðir mín hafi verið af-
skaplega vel gerð kona. Hún hafði búið við
mikið öryggi, félagslega og fjárhagslega, en
kemur hingað í basl og erfiðleika. Aldrei
heyrði ég hana kvarta. Hún dýrkaði föður
minn og hans starf. Hún var hlédræg kona,
vel menntuð: talaði meðal annars fimm tungu-
mál, sem kom sér vel, þegar útlendinga bar
að garði, sem var oft.
Þau eignuðust Hallgerði 1941. Sex árum
síðar fórst hún í bílslsyi. Það varð mikið áfall
fyrir þau bæði. Þá var ég eins árs. Tvö eldri
hálfsystkini mín voru hjá þeim meira og
minna stríðsárin, en fluttu svo bæði til Kaup-
mannahafnar eftir stríð.
Ég man ekki til þess að ég væri sérstak-
lega ofvernduð sem barn. Samt held ég að
dauði Hallgerðar hafi orðið til þess að ég varð
seinna ákaflega bílhrædd; má vera að for-
eldrar mínir hafi varað mig sérstaklega sterkt
við umferðinni.
Faðir minn var bæði mikill selskapsmaður
og einfari. Hann vildi ekkert fara til útlanda,
en móðir mín þurfti auðvitað að fara til Dan-
merkur að hitta börn sín og fjölskyldu. Hann
hafði skilning á því að hún þyrfti að hafa sam-
band við sitt fólk. En hann fór hvergi. Ég fór
oft með henni og við skildum hann þá bara
einan eftir í húsinu.
Ég held að samband foreldra minna hafi
verið ákaflega farsælt. Þau voru bæði sjóuð,
þegar þau hófu búskap, og bæði nógu stórar
manneskjur til þess að leyfa hinu að njóta sín.
En það fór samt aldrei á milli mála, að hann
var númer eitt! Það gekk hins vegar alveg
þrautalaust fyrir sig, því þótt hann væri á kafi
í listsköpun sinni, máttum við alveg vera til
líka og leika okkur. Ég man oft eftir mér og
vinkonum mínum að leik í vinnustofunni, þar
sem hann var að vinna.
Ég man eiginlega aldrei eftir, að skort hafi
neitt, þótt auðvitað hafi ekki verið bruðlað
með hlutina. Og eftir að ég komst á unglings-
ár höfðum við það eiginlega ágætt fjárhags-
lega.
Faðir minn bar oft undir móður mína það
sem hann var að gera, ræddi við hana, hvort
hann ætti að hafa einn streng hér eða tvo þar.
Og hann tók tillit til skoðana hennar.
Hún hafði ljúft skap og ríkt jafnaðargeð, en
gaf hvorki átakalaust eftir, né lét vaða yfir
sig. En hún elskaði föður minn skilyrðislaust.
Þó var eitt sem hún vildi ekki gera fyrir hann;
hún neitaði að þvo tóbaksklútana hans! Þá
varð hann að þvo sjálfur.
Nábýli heimilis og vinnustofu fylgdu mikil
óhreinindi inn á heimilið og ég upplifði stöð-
uga baráttu móður minnar við rykið, skítinn
og neftóbakið! En aldrei heyrði ég hana fella
eitt einasta styggðaryrði út af þessu stríði.“
Ingrid Sveinsson greindist með sykursýki,
en seint og var þá haldin kransæðasjúkdómi.
Hún lézt 2. apríl 1976.
„Það var föður mínum þungt áfall að missa
hana,“ segir Ásdís. „Hann var ellefu árum
eldri og hafði alltaf reiknað með að hún lifði
hann.
En eftir að hún féll frá var hann illa farinn
og vann lítið.“
Hafliði Jónsson skrifaði minningarorð um
Ingrid Sveinsson, sem birtust í Morgun-
blaðinu. Hann segir m.a.:
„Í fullan fjórðung aldar átti ég þess kost, að
vera tíður gestur á heimili hennar og Ás-
mundar og eiga með þeim margar eftirminni-
legar samverustundir. Þar var einkum rætt
um listir, fornsögurnar, trúfræði og ýmiss
konar þjóðlegan fróðleik. Það kom mér oft á
óvart hvað Ingrid kunni á mörgu skil í þjóð-
legum fræðum og hvað hún hafði mikla inn-
sýn í íslensk fræði. Það var mikil gæfa fyrir
Ásmund að fá Ingrid fyrir konu. Án samvista
við hana hefðu verk hans trúlega orðið færri
en raun hefur orðið á og óbeint megum við
þakka henni þá miklu auðlegð, sem hann hef-
ur skilað þjóð sinni með verkum sínum.
Hún var forsjá hans og félagi og gerði aldr-
ei kröfur til hversdagslegra hluta. Enga konu
vissi ég nægjusamari og aldrei heyrðist hún
æðrast þótt búrið væri tómt og klæði tæpast
til skiptanna. Allt bjargaðist einhvern veginn
og frá morgni til kvölds lét hún það ganga
fyrir öllu öðru að hjálpa og hvetja Ásmund til
átaka við þau verk, sem hann vann að. Hjá
þeim var öllum stundum talað um verkin, sem
voru í smíðum, en ekki hvað ætti að hafa í
næsta málsverð.
Sjálf var Ingrid lærð og leikin í að fara með
pensla og liti, en hún leit á eigin verk sem
föndur eitt og lagði þau að mestu á hilluna
eftir að fundum þeirra Ásmundar bar saman.
Hennar lífshamingja var bundin við þau verk,
sem hann skóp með sínum högu höndum og
allar ábendingar hennar voru honum upp-
örvun og nánast nauðsyn til þess að verkum
miðaði áfram.“
Björn Th. Björnsson: Maður er nefndur. Alvís kvik-
myndagerð fyrir RÚV 2000.
Björn Th. Björnsson: Íslenzk myndlist II. Helgafell
1973.
Björn Th. Björnsson: Samtöl við greinarhöfund.
Ásta Eiríksdóttir: Samtal við greinarhöfund.
Steinunn Sigurðardóttir: Ég stillti mig inn á hans per-
sónu. Viðtal við Ástu Eiríksdóttur, ekkju Svavars Guðna-
sonar listmálara. Nýtt líf , nr. 8, 1989.
Matthías Johannessen: Svavar sjötugur. Morgunblaðið
18. nóvember 1979.
Matthías Johannessen: Svavar Guðnason – Fjöllin eru
eins og greinds manns tunga. M Samtöl II. Almenna
bókafélagið 1978.
Björn Th. Björnsson: Þar sem glugginn veit í norður.
Steinar og sterkir litir – svipmyndir 16 myndlistarmanna.
Skálholt hf. 1965.
Jóhannes Helgi: Hús málarans – Endurminningar
Jóns Engilberts. Setberg 1961.
Jóhannes Helgi: Minningargrein um Tove Engilberts.
Morgunblaðið 13. október 1955.
Jónína Michaelsdóttir: Eins manns kona – Minningar
Tove Engilberts. Forlagið 1989.
Björn Th. Björnsson: Þorvaldur Skúlason – Brautryðj-
andi íslenzkrar samtímalistar. Bókaútgáfan Þjóðsaga
1983.
Matthías Johannessen: Þorvaldur Skúlason – Ég vildi
að málverkin gætu orðið viðburður út af fyrir sig. M
Samtöl IV. Almenna bókafélagið 1982.
Aðalsteinn Ingólfsson: Sigurjón Ólafsson – ævi og list I
og II. Listasafn Sigurjóns Ólafssonar 1998/99.
Kristín Marja Baldursdóttir: Konan í húsinu – samtal
við Birgittu Spur. Morgunblaðið 9. júlí 1989.
Grete Linck Grönbech: Árin okkar Gunnlaugs. Þýð-
andi: Jóhanna Þráinsdóttir. Almenna bókafélagið 1979.
Matthías Johannessen: Gunnlaugur Scheving. Helga-
fell 1974.
Gunnlaugur Þórðarson: Konungur íslenzkrar mynd-
listar – minningargrein um Gunnlaug Scheving. Morg-
unblaðið 16. desember 1972.
Örlygur Sigurðsson: Stórmálari kvaddur – minning-
argrein um Gunnlaug Scheving. Morgunblaðið 16. desem-
ber 1972.
Steingrímur Davíðsson: Listaverk Gunnfríðar Jóns-
dóttur. Gunnfríður Jónsdóttir 1966.
Loftur Guðmundsson: Frá Sæunnarstöðum í Selvoginn
– rætt við Gunnfríði Jónsdóttur, myndhöggvara. Á förn-
um vegi – rætt við samferðamenn I. Ægisútgáfan/Guð-
mundur Jakobsson 1966.
Steinunn S. Briem: Henni héldu engin bönd – Frú
Gunnfríður Jónsdóttir myndhöggvari. Í svipmyndum 2.
Prentsmiðjan Leiftur hf. 1968.
Baldur Óskarsson: Gömul kynni við myndlistarmenn.
Lesbók Morgunblaðsins 15. maí 1999.
Gunnlaugur Þórðarson: Minningargrein um Ásmund
Sveinsson. Morgunblaðið 16. desember 1982.
Ásdís Ásmundsdóttir: Samtal við greinarhöfund.
Hafliði Jónsson: Ingrid Sveinsson – Minningarorð.
Morgunblaðið apríl 1976.
Weilbach. Dansk Kunstnerleksikon. Munksgaard 1994.
Ljósmynd/Ólafur K. Magnússon
Ingrid og Ásmundur Sveinsson.