Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002 15
MYNDLIST
Galleri@hlemmur.is: Magnús Sigurð-
arson. Til 20.7.
Gallerí Reykjavík: Stuttsýning Katr-
ínar S. Ágústsdóttur. Til 17.7.
Georgieva. Til 17.7.
Gallerí Skuggi: Katrín Elvarsdóttir og
Matthías Hemstock til 17.7.
Gallerí Sævars Karls: Egill Prunner.
Til 27.7.
Gerðarsafn: Úr einkasafni Þorvaldar
Guðmundssonar og Ingibjargar Guð-
mundsdóttur. Til 28.7.
Grafarvogskirkja: Björg Þorsteins-
dóttir. Til. 18.8
Hafnarborg: Aðalsalur: David Alex-
ander. Sverrissalur: Distill, sjö lista-
menn. Til 22.7.
Hallgrímskirkja: Húbert Nói. Til 29.8.
Hönnunarsafn Íslands: Munir í eigu
safnsins.
i8, Klapparstíg 33: Sabine Funke,
Ragna Róbertsdóttir og Beate Ter-
floth. Til 17.8. Undir stiganum: Frosti
Friðriksson. Til til 26.7.
Listasafn Akureyrar: Akureyri í
myndlist II. Samsýning 23 listamanna
frá Akureyri. Til 21.7.
Listasafn ASÍ: Valgerður Hauksdóttir
og Kate Leonard. Til 28.7.
Listasafn Einars Jónssonar: Opið
laugardag og sunnudag kl. 14-17.
Listasafn Reykjavíkur – Ásmundar-
safn: Listin meðal fólksins. Til 31. des.
Listasafn Reykjavíkur – Hafnarhús:
Íslensk samtímalist. Til 11.8.
Listasafn Reykjavíkur – Kjarvalsstað-
ir: Maður og borg. Til 25.8.
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar: Hin
hreinu form.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur, Grófar-
húsi: Blaðaljósmyndir. Til 1.9.
Mokkakaffi: Marý. Til 14.8.
Norræna húsið: Siri Derkert. Til 11.8.
List með lyst: Til 25.8.
Nýlistasafnið, Vatnsstíg 3B: Myndlist-
ar-, gjörninga- og tónlistarverkefnið
Converter Project II. Til 13.7.
Skaftfell, Seyðisfirði: Peter Frie og
Georg Guðni. Til 10.8.
Straumur, Hafnarfirði: Norman
Brosseau. Til 21.7.
Skálholtsskóli: Benedikt Gunnarsson.
Til september.
Þjóðarbókhlaða: Yfirlitssýning á verk-
um Halldórs Laxness. Til 31. des.
Þjóðmenningarhúsið við Hverfisgötu:
Landafundir og ragnarök.
Upplýsingamiðstöð myndlistar:
www.umm.is undir Fréttir.
TÓNLIST
Laugardagur
Akureyrarkirkja:
Sumartónleikar. Björn Steinar Sól-
bergsson. Til heiðurs franska tónskáld-
inu Maurice Durflé en 100 ár eru liðin
frá fæðingu hans á þessu ári. Kl. 17.
Seltjarnarneskirkja: Polyfoni-kórinn,
frá Danmörku kl. 20.
Hallgrímskirkja: Sumarkvöld við org-
elið. Norski orgelleikarinn Halgeir
Schiager. Á efnisskrá Schiagers er
m.a. tónlist eftir tékkneska tónskáldið
Petr Eben, verk eftir Norðmennina
Leif Solberg og Kjell Mørk Karlsen og
Þjóðverjann Gustav Adolph Merkel.
Kl. 12.
Reykholtskirkja: Guðný Einarsdóttir
leikur orgelverk eftir Buxtehude, J.S.
Bach, César Franck, Jón Nordal og
J.P. Sweelinck. Kl. 16.
Reykjahlíðarkirkja, Mývatni:
Danski blokkflautukvartettinn Sirena
flytur tónlist frá barokktíma ásamt
norrænni samtímatónlist í Reykjahlíð-
arkirkju kl. 21.
SUNNUDAGUR
Hallgrímskirkja: Sumarkvöld við org-
elið. Norski orgelleikarinn Halgeir
Schiager. Á efnisskrá er m.a. tónlist
eftir Petr Eben, Leif Solberg, Kjell
Mørk Karlsen og Gustav Adolph Mer-
kel. Kl. 20.
Ólafsfjarðarkirkja:
Ólöf Sigursveinsdóttir leikur tvö verk á
barokkselló eftir Bach og Marcello.
ÞRIÐJUDAGUR
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar:
Berglind María Tómasdóttir flautu-
leikari og Kristinn H. Árnason gítar-
leikari. Verk eftir Toru Takemitsu,
Ravi Shankar, Astor Piazzolla, Béla
Bartók og frumflutt verður verk eftir
Huga Guðmundsson. Kl. 20.30
LEIKLIST
Kaffileikhúsið í Hlaðvarpanum: Light
nights. Flutt á ensku. Lau., sun., mán.,
fös. 20.30. Til 31. ágúst.
MENNING
LISTIR
N Æ S T U V I K U
JÓN R. Hjálmarsson hefur sent frá sér
þriðju bókina þar sem hann tengir saman
sögu og staðfræði. Að þessu sinni svipast
hann um á vettvangi þar sem vopnuð átök
áttu sér stað fyrr á öldum. Haldið er hring-
inn um landið og hefst ferðin á Vesturlandi.
En tímaröð er ekki fylgt. »Nú kann ein-
hverjum að þykja sem frásagnir af bardög-
um og manndrápum sem hér birtast séu það
ljótar að best væri að þær lægju í þagn-
argildi,« segir höfundur í formála. Það má
til sanns vegar færa. En málefni hvert hefur
fleiri hliðar. Og svo er um vopnuð átök.
Hvort sem mönnum líkar betur eða verr eru
styrjaldir nú einu sinni hluti sögunnar. Og
meir en svo, því sagnaritarar fyrri alda
skýrðu ekki með meiri nákvæmni né alúð
frá öðru. Jón R. Hjálmarsson hefur því
hvergi skort heimildir til að draga saman
efni í þetta ágæta rit sitt.
Landnámsmenn voru víkingar, vel vopn-
um búnir. Vígaferli héldust alla þjóðveld-
isöld. Örlygsstaðabardagi, mesta stórorusta
Íslandssögunnar, var háður 1238. Höfundur
minnir á að þar hafi þrettán hundruð manna
lið barist við sautján hundruð manna her.
Fimmtíu og sex lágu í valnum að orustu lok-
inni. Betri herstjórn færði Gissuri sigurinn,
auk liðsmunar.
Vopnaburður, sem talinn var sjálfsagður
og óhjákvæmilegur á þjóðveldisöld, gerðist
með tímanum fátíðari eftir að Íslendingar
höfðu gengið Noregskonungi og síðar Dana-
konungi á hönd en var þó ekki úr sögunni
fyrr en með siðaskiptum. Þá var það sem
»Herra Christian / herskip sendi / tvö í
Eyjafjörð / með trú hreina.« Og þá kom á
daginn að vopnleysið færði þjóðinni engan
frið heldur vanmátt og niðurlægingu. Hrap-
allegast máttu Íslendingar gjalda varnar-
leysis síns í Tyrkjaráninu 1627. En með
þeim atburði endar Jón R. Hjálmarsson
sögu sína.
Vígvöllur Sturlungaaldar er að sjálfsögðu
fyrirferðarmestur í bók þessari. Ættirnar
voru þá að reyna með sér til úr-
slita. Orustusvæðin minna á
hvar átakalínur skárust og
valdapólarnir lágu. Af þrjátíu og
fjórum þáttum bókarinnar ger-
ast fjórir á Vesturlandi, fjórir á
Vestfjörðum, þrettán á Norður-
landi – þar af fimm í Skagafirði
– þrír á Austurlandi og tíu á
Suðurlandi. Samkvæmt skipt-
ingu þessari mætti ætla að
Norðlendingar hafi verið víga-
menn mestir en Austfirðingar
friðsamastir. Hvort sem sú var
nú raunin eður ei er hitt ljóst að
Austurland lá lengst frá bisk-
upsstólunum og Alþingi og þar
með fjarri helstu alfaraleiðum.
Skagafjörður, þar sem megin-
hluti héraðsins blasir við hvaðan sem horft
er, hefur hins vegar verið kjörinn til liðsafn-
aðar. Tæpast tilviljun að þar voru háðar
minnisstæðustu orusturnar! Og þar í miðju
héraði kaus Gissur að velja sér búsetu þeg-
ar hann hafði þegið jarlsnafnbót. Mannfjöldi
sá, sem teflt var fram í stórorustum, gefur
sterka vísbendingu um mátt og megin ís-
lenskra höfðingja á þjóðveldisöld. Enginn
Noregskonungur lagði í að senda hingað her
manns í þeim vændum að vinna landið með
vopnum. Þeir beittu því öðrum og kænlegri
aðferðum.
Athyglisvert er að nær helmingur þátt-
anna í bók þessari fjallar um atburði sem
gerðust á rösklega hálfrar aldar tímabili,
eða nánar til tekið frá 1208 til 1264. Allan
þann aldarhelming geisaði hér borgarastyrj-
öld, og allt þar til landið gekk undir Nor-
egskonung. Gamli sáttmáli, sem var ótví-
ræður nauðungarsamningur, varð loks til að
færa örmagna þjóð langþráð vopnahlé.
Jón R. Hjálmarsson byggir þessa bók
sína þannig upp að hver þáttur er í raun
sjálfstæður. Þar með var óhægt að komast
hjá endurtekningum. En þær eiga ekki að
koma að sök. Leiðarlýsingar Jóns eru gagn-
orðar en ítarlegar; miðast við að ferðamaður
geti áttað sig á helstu kennileitum sem fyrir
augu ber og þar með ratað rétta leið að
áfangastað, jafnvel þótt hann sé annars
ókunnugur staðháttum. Víðast hvar er
stuðst við eina meginheimild. Elstur er
þáttur frá 989, Barist í Böðv-
arsdal. Frá þeim atburðum er
greint í Vopnfirðinga sögu.
Upp úr Íslendinga sögum er
annars fátt eitt tekið – með
einni undantekningu: Höfund-
ur lætur ekki hjá líða að fara
um Njáluslóðir þar sem bent
er á minnisstæðustu átakastaði
sögunnar. Heimildargildi þessa
rómaða höfuðrits má að sjálf-
sögðu draga í efa. Njála er
engin sagnfræði. Eigi að síður
hlýtur höfundur sögunnar –
hver sem hann nú annars var –
að hafa stuðst við fornar arf-
sagnir sem rakið hafa slóða til
samtímaheimilda. Talið er
sannað, svo dæmi sé tekið, að
húsbruni hafi orðið á Bergþórshvoli ná-
kvæmlega á þeim tíma sem sagan greinir.
Sannfræði hennar skiptir þó engu höfuðmáli
heldur hitt að fyrir hugskotssjónum okkar
standa persónur og atburðir Njálu eins og
hver annar ljóslifandi veruleiki. Gunnar,
Kári og Skarphéðinn – að ekki sé talað um
kvenskörungana, Hallgerði og Bergþóru –
eiga sér vísan samastað í sjálfsvitund Ís-
lendinga.
Svipuðu máli gegnir raunar um fólk og at-
burði í öðrum Íslendinga sögum. Hetjan,
sem barðist við ofurefli en féll að lokum eft-
ir frækilega vörn, varð þjóðinni bæði hjart-
fólgin og minnisstæð og á erfiðustu þreng-
ingatímum hvatning til að láta ekki bugast.
Þar sem þessar fornu hetjusögur tengdust
jafnframt gullöld þjóðarinnar hefur löngum
gætt tvískinnungs í afstöðu Íslendinga þeg-
ar horft er til vopnavalds. Stríð getur verið
rétt eða rangt eftir því hver á heldur!
Jón R. Hjálmarsson hefur um áratuga
skeið fylgt ferðamönnum um landið, að-
allega erlendum en einnig íslenskum. Hann
veit því manna best hvernig nálgast má efn-
ið, tengja land og sögu svo, að í minni fest-
ist. Þessi bók hans er því jafnfróðleg sem
hún er handhæg. Og raunar ómissandi
hverjum þeim sem ferðast í þeim tilgangi að
snúa heim fróðari um bakgrunn þeirrar
kynslóðar sem nú lifir í landinu.
Vettvangur vígslóða
BÆKUR
Sagnfræði
Jón R. Hjálmarsson. 228 bls. Almenna bókafélagið.
Prentun: Oddi hf. Reykjavík, 2002.
ÁTÖK OG ÓFRIÐUR VIÐ ÞJÓÐVEGINN
Jón R.
Hjálmarsson
Erlendur Jónsson
AÐ MÖRGU leyti er Colorado draum-
urinn, eftir dönsku skáldkonuna Jane Aa-
mund, gamaldags bók. Viðfangsefnin eru
ástarsambönd, samkennd og það hvernig ör-
lagaríkar ákvarðanir geta verið í senn sárs-
aukafullar og frelsandi. Það sem þó um
fram annað skilgreinir bókina sem gam-
aldags eru þau viðhorf höfundar um sam-
skipti kynjanna sem þar ráða ríkjum, og
birtast einna helst í upphafningu á gam-
algrónum kynjahlutverkum og óhagganlegri
verkaskiptingu þar sem svæði konunnar er
skýrt afmarkað innan heimilisins (aðallega
þó í eldhúsinu og svefnherberginu) og er
fjarri veröld karlmannanna, en þeir virðast
einoka umræður og hugsanir um starfs-
frama og peningamál.
Segir hér frá Ane, danskri konu á fer-
tugsaldri, sem er óhamingjusamlega gift
sérlunduðum dýralækni. Samlíf þeirra er
staðnað. Það sem helst heldur þeim saman
eru börnin, en þegar Ane kynnist banda-
ríska dýrafræðingnum Bob er sem veröld
hennar taki stakkaskiptum. Ástin kviknar
við fyrstu sýn og áður en Ane veit af er hún
ásamt ástmanni sínum komin á framandi
slóðir í Ameríku. Bob er mikill útivistar-
maður, líður best í klettafjöllum Colorado
og eyðimörk Arizona-fylkis og lesendur
fylgja Ane, skelfdri og uppveðraðri í senn, í
ferð hennar um þessar hrikalegu náttúru-
perlur sem og bandaríska smábæjarmenn-
ingu. Ýmsir reyna að leggja
þránd í götu elskendanna. Má
þar helst nefna fyrrverandi
maka, en einnig koma við sögu
prestur, lögfræðingar og skiln-
ingssljóir smáborgarar. Þannig
breytist sögusviðið um miðja
bók. Horfið er frá dönsku fjöl-
skyldulífi til Bandaríkjanna þar
sem Ane er sem fiskur á þurru
landi; allt er nýtt og hún á í erf-
iðleikum með að aðlagast þjóðlíf-
inu sem er með öllu frábrugðið
því danska.
Skemmtilegasti þráður bókar-
innar er einmitt viðbrögð Ane
við bandarísku menningarlífi, en
þar er ýmislegt að finna sem hneykslar,
þ.á m. almenn byssueign, skinhelgi sunnu-
dagaskólakvennanna, offita og ruslfæði,
tepruskapur í kynlífsmálum og landnema-
hugsunarháttur sem á orðið meira skylt við
kvikmyndir en sögulega hefð. Bestu lýsingu
bókarinnar er að finna hér, en það eru við-
brögð Ane við risavöxnum, ofkældum stór-
mörkuðunum bandarísku: „Bandarískar af-
greiðslustúlkur bjuggu í kvennaveröld þar
sem þær stóðu eins og bylgjandi skrautlegir
sæfílar og sendu tælandi fálmara sína í átt
til viðskiptavinanna“. Þarna er frumleg
mynd dregin upp af velþekktu umhverfi en
því miður er þetta undantekning frekar en
regla í bókinni. Af Colorado draumnum að
dæma verður Aamund seint talin til þrótt-
mikilla höfunda eða myndrænna. Brjóst, t.d.
„fylla út í brjóstahaldara“, dýr líkjast þeim
sem finnast í „Walt Disney-myndum“, fólk
„hrópar“ í símann, kona sem lendir í
árekstri „fellur saman eins og dúkka“, eró-
tískur kraftur er „frumstæður“ og fólk hlýð-
ir „kalli náttúrunnar“ þegar
það elskast o.s.frv. Slíkt sam-
bland af klisjum og innantóm-
um líkingum rennur í gegnum
alla söguna. Þegar leitast er
við að lýsa atburðum fellur
höfundur (a.m.k. í íslenskri
þýðingu) gjarnan í einhvers
konar póstskeytastíl þar sem
stuttum setningum, gjarnan
með aðeins einu sagnorði, er
raðað saman á afar viðvan-
ingslegan hátt svo úr verður
mynd sem virðist dregin í
tímahraki. Þá jaðra persón-
urnar við að vera einfeldnings-
legar, sérstaklega þær sem
eru karlkyns, en höfundur eyðir mestum
tíma með Ane, og segir bróðurhluta sög-
unnar frá hennar sjónarhorni, enda er hún
þegar upp er staðið eina persónan sem sýnir
á sér fleiri eina hlið. Maðurinn hennar, Jó-
hannes, er furðufugl sem erfitt er að nálg-
ast; Bob virðist nánast skrumskæling á
bandarískum þjóðarkarakter; Sue, drykk-
felld vinkona Ane, sem á í miklum persónu-
legum erfiðleikum, tengist lesendum aldrei
sökum þess litla rúms sem henni er gefin í
frásögninni. Þá er sagan sem slík heldur
ekkert sérstaklega grípandi, vandamál og
erfiðleikar steðja vissulega að, persónur
deyja og lenda í slysum, börn skilja ekki
foreldra sína og fleira í þessum dúr en úr
þessum efnisþáttum er einfaldlega ekki búin
til neitt sérlega áhugaverð frásögn. Þegar
ofantaldir hlutir (óspennandi og heldur
bagalega skrifuð) eru lagðir saman er út-
koman sannarlega ekki bókinni í vil.
Ást í nýja heiminum
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
Eftir Jane Aamund.
Bárður Jónsson íslenskaði.
PP Forlag, 2002. 352 bls.
COLORADO DRAUMURINN
Björn Þór Vilhjálmsson