Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JÚLÍ 2002
Á
HRIF Halldórs Laxness á
aðra listamenn hafa þótt
mikil og þegar komið var
að máli við mig og ég beð-
in um að halda eilitla tölu
lét Pétur Már Ólafsson,
útgáfustjóri Vöku-Helga-
fells, jafnvel að því liggja
að þau hefðu verið banvæn. „Sumir halda því
fram að hann hafi drepið heila kynslóð ís-
lenskra rithöfunda,“ sagði hann. Ljótt er ef
satt reynist, hugsaði ég með mér. Gæti þetta
fólk hafa sálast úr hlátri, fundist stirðnað
með Kristnihaldið í kjöltunni? Gat þetta verið
rétt?
Reyndar fannst mér eins og gengið væri
að því vísu að ég hefði orðið fyrir ógurlegum
áhrifum af verkum Halldórs. Ég færi bara
ekki í gúmmístígvél án þess að finnast Salkan
gjósa upp í mér og gæti ekki heyrt minnst á
sumarbústaðarferð upp í Biskupstungur án
þess að tauta út undan mér eitthvað eins og:
„Berðu mig ekki meira núna Magnús minn, –
þú grætur þá þeim mun meira þegar þú
vaknar.“
Nei, persónur Halldórs hafa ekki snert mig
neitt sérlega. Alveg satt! Það hefur Halldór
sjálfur og lífshlaup hans hins vegar gert,
jafnvel þótt hann hafi fæðst nær 70 árum á
undan mér.
Fyrstu bókina eftir Halldór las ég í maí
1986 rétt áður en ég varð 16 ára. Fyrir valinu
varð Barn náttúrunnar. Þetta veit ég því
sama vor hóf ég að færa til bókar allt sem ég
las. Líklega hef ég haft gaman af Barni nátt-
úrunnar því um leið og ég hafði lokið henni
las ég Sjálfstætt fólk. Næsta ár sést að ég
hef torgað Atómstöðinni, Heimsljósi og Vef-
aranum mikla frá Kasmír. 1988 urðu Íslands-
klukkan, Sjöstafakverið og Kristnihald undir
jökli fyrir valinu. Um vorið það ár bauð ég
bókaforlagi nokkru fáeinar vísur eftir mig til
útgáfu. Mér fannst alveg ófært að ég gæfi
ekki út fyrstu bókina á meðan ég var enn 17
ára. Eins og Halldór. Bókaútgefandinn var
kurteisari en kviðlingarnir áttu skilið. Hann
sagði að þeir væru ekki hæfir til útgáfu en ég
mætti alveg koma aftur seinna. Þetta fannst
mér fallega sagt, ekki það að ég hafi þekkst
boðið. Áður en ljóðin mín urðu bókarhæf
greip almættið líka inn í, útgefandinn dó.
Segir ekki meira af honum hér.
1989 las ég Daga hjá munkum og Brekku-
kotsannál. Áhugi minn á Dögum hjá munkum
var engin tilviljun því sama sumar fór ég í
dóminíkanskt klaustur sem stendur mitt í
víðfeðmum sólblómaökrum í Suður-Frakk-
landi. Ég komst reyndar aldrei inn í klaustrið
og gerði engar tilraunir í þá áttina. Þess í
stað skúraði ég eins og herforingi gistiheim-
ilið sem nunnurnar ráku. Ástæðan fyrir því
að mig, 19 ára gamla stúlkuna sem að auki
var lútersk, langaði að dvelja heilt sumar á
meðal nunna var auðvitað sú að Halldór hafði
verið í klaustri. Þarna hafði ég þegar ákveðið
að ég ætlaði að verða rithöfundur þegar ég
yrði stór og fyrst klausturdvöl hafði virkað
fyrir Halldór gat hún varla skaðað feril minn.
Ég skrifaði reyndar engan skáldskap í
klaustrinu. Þess í stað dundaði ég mér við
það að skrifa grein um dvöl mína. Hún birtist
í Lesbók Morgunblaðsins og hét – „Dagar
hjá nunnum“. Aðeins einu sinni man ég eftir
að munkur hafi skotið upp kollinum á gisti-
heimilinu. Hann hengdi hvíta kuflinn sinn
upp frammi á gangi og ég man hvað mig
langaði rosalega til að eiga ljósmynd af mér í
þessum búningi svo ég gæti litið út eins og
Halldór framan á bókinni Dagar hjá munk-
um. Sem betur fer fór ég ekki þess á leit við
manninn að hann lánaði mér kuflinn sinn.
Það hefði getað reynst flókið að útskýra þann
áhuga. Smám saman eltist það þó af mér að
reyna að lifa halldórsku lífi.
Í bókinni Nærmynd af Nóbelsskáldi er að
finna frásagnir fjölskyldu og vina Halldórs af
honum. Þar segir rithöfundurinn Elías Mar:
„Hann var okkur fyrirmynd sem við fórum
þó ekki eftir; til þess var hann of ólíkur okk-
ur.“ (Akureyri
2000, bls. 205)
Þarna gæti Elías
eflaust verið að
tala fyrir hönd
flestra íslenskra
listamanna, hvort
sem þeir eru skáld,
poppsöngkonur eða
tölvuleikjahönnuðir.
Hann var jú fyrsti ís-
lenski listamaðurinn sem
sló almennilega í gegn í
útlöndum. Sé frægð mæld í
því hvort rútur stoppi við
heimili viðkomandi svo út-
lendingar geti lagst á
gluggana á Björgvin Halldórs-
son meira að segja enn svolítið
í land.
Í Nærmynd af Nóbel-
skáldi verður fólki
aðallega tíðrætt um
tvö atriði í fari
skáldsins. Það fyrra
er álit þess á áfeng-
isdrykkju. Þar er
vitnað í Magnús Ás-
geirsson sem á að hafa
sagt: „Það er svo und-
arlegt að maðurinn skuli
vera Íslendingur, að Ísland
skuli hafa eignast svona
mann, sem er skáld án þess að
vera fyllibytta.“ (bls. 220–221)
Halldóri fannst barasvo miklu skemmti-legra að kaupa sérjakkaföt úr enskum
tvídefnum en brennivín. Í
greininni „Íslenskur þjóðarguð“
sem birtist í greinasafninu Af
menníngarástandi kallar hann
brennivínsdýrkunina hinn sat-
anska stimpil sem þrældóm-
urinn markaði á íslenkan þjóð-
arsvip og fullyrðir að þjóðin trúi
heitar og einlægar á brennivín
en guð almáttugan. Síðar
segir hann: „Fullur maður
er ljót sjón. Það spillir
fegurðarsmekk
barnanna að
horfa á svo
ljóta sjón.“
(Reykjavík
1986, bls. 31)
Ekki amaleg rök til að gerast bindind-
ismaður. Hver vill vera ljótur? Fleiri en einn
verða til að vitna um hvað Halldóri leiddist
mikið félagsskapur drukkins fólks. Á Íslandi
jaðrar það við mannhatur. Við hvern ætlar
maður þá að tala? En maðurinn var greini-
lega svo skemmtilegur að kollegarnir lögðu
það á sig að vera edrú í návist hans. Sveinn
Einarsson er einn þeirra sem fengnir eru til
að segja frá kynnum sínum af Halldóri í fyrr-
nefndri bók, Nærmynd af Nóbelskáldi. Þar
rifjar hann upp þegar þeir hittust eitt sinn í
Kaupmannahöfn á meðan vinnan við leik-
gerðina á Kristnihaldi undir jökli stóð yfir.
Þegar þeir voru búnir að fá nóg bauð Sveinn
Halldóri í Konunglega leikhúsið þar sem þeir
sáu leikrit um hernámsárin í Danmörku.
Þótti þeim báðum lítið til koma. Frásögnin
fjallar um það að eftir sýninguna hafi Halldór
dregið Svein yfir götuna að litlum veitinga-
stað. „Og Halldór Laxness, þessi staki reglu-
maður, sem sannarlega var ekki gefinn fyrir
vín, – nú var svo að honum ekið, eftir þessa
dauflegu leikhússetu, að það dugði ekkert
minna en að fá sér einn lítinn snafs.“ (bls.
235)
Þetta finnst Sveini saga til næsta bæjar!
Maðurinn vildi fá snafs eftir leikhúsferð. Er
það tilviljun að það er bar í kjallara Þjóðleik-
hússins? Eins og menn hafi ekki fyrir löngu
séð að fólk þráði fátt eins heitt og að getað
drukkið frá sér allt vit eftir að hafa séð leik-
sýningar Ólafs Hauks. Stundum er þó
erfitt að henda reiður á sambúð Hall-
dórs við áfengi því í einum kaflanum
er hann stakur reglumaður en í öðrum
segir fyrrverandi tengdasonur hans,
Jón Gunnar Ottósson: „Halldór drakk áfengi
á hverjum degi. Hann fékk sér staup með
vissum réttum, eins og saltkjöti og öðru feit-
meti, sem er evrópsk venja, til að melta bet-
ur fituna. Þá lagði hann mikið upp úr því að
hafa bjór með matnum.“ (bls. 283)
Jón Gunnar segist hafa orðið að hafa allar
klær úti til að útvega Halldóri bjór sem þá
var, eins og flestir muna, sjaldséður mun-
aður.
Frásagnir lýsa auðvitað þeim best semsegja þær, ekki þeim sem sagt er frá.Og það er meira hvað fólk hefur gam-an af að segja frá Halldóri. Ég kynnt-
ist konu á elliheimili þar sem ég vann sem
unglingur. Skammtímaminnið var alveg horf-
ið en hún mundi vel æskuárin og ferminguna.
Halldór var eitt fermingarsystkina hennar.
Hann vildi aldrei leika sér við hina krakkana.
Einu sinni buðu þau honum að vera með í
strik og sto. Hann krosslagði armana á
brjósti sér og sagði þóttafullur: „Hef ekki
lyst.“ Tíminn hafði haft þau áhrif að þetta sat
mun betur í konunni en hvað eða yfirhöfuð
hvort hún hafði borðað í hádeginu.
Þetta voru áhrif Halldórs ef marka má það
sem fjölskylda hans og vinir hafa mesta unun
af að tíunda um hann. Annars vegar viðhorf
hans til drykkjuskapar en það síðara útlit
hans. Hvað hann var alltaf fínn í tauinu, mað-
urinn. Alltaf í jakkafötum úr enskum tvídefn-
um. Til er skemmtileg myndasería eftir Rún-
ar Gunnarsson af Halldóri sem tekin var á
Fálkagötunni. Þar situr Halldór í stólnum
Eggið sem hannaður
var af Dananum Arne
Jakobssen. Mjúkar
línur stólbaksins
teygja sig eins og
vængir út úr herða-
blöðum Halldórs, hann
enda kominn á flug, er
að tala. Svona líka kasúal
í tvídfötunum sínum.
Þennan stól hafa þau Auður
eflaust fengið vin sinn, bar-
þjóninn á Gullfossi, til að
senda heim frá Danmörku.
„Innréttingar báru vott um
danska hönnun og danska
heimilismenningu,“ (bls.
142) er haft eftir einni
stúlknanna sem unnu á
Gljúfrasteini í bókinni
Nærmynd af Nóbels-
skáldi. Halldóri fannst
mikilvægt að hafa fal-
leg húsgögn í kring-
um sig. Í greininni
„Íslensk alþýðumenn-
ing“ sem birtist í safn-
inu Af menníngar-
ástandi kemur fram að
hann hefur gert sér ferð á
það sem hann kallar Par-
ísarsýningu og skoðað þar
pólsk sveitahúsgögn sem féllu
honum bara nokkuð vel í geð.
Dönsk nútímahúsgögn hafa þó
frekar orðið fyrir valinu þegar hann
stofnaði eigið heimili.
Halldór og Arne Jakobsen voru jafn-
aldrar því í ár halda Danir upp á ald-
arafmæli Arne með tveimur veglegum yf-
irlitssýningum. Samanber húsbúnaðarblöð
nútímans dreymir alla um að eiga Egg eða
Maur eða einhverja aðra gersemi eftir Arne.
Tvídefnið hefur líka farið hamförum und-
anfarin misseri á tískusýningunum, t.d. hjá
Karli Lagerfeld sem hannar fyrir Chanel.
Þetta gæti ekki verið smartari mynd. Halldór
gerir sig eitthvað svo vel. Eins og blóm í
eggi.
Í bókinni Lífsmyndir skálds (Reykjavík
1992) getur að líta fjölda mynda. Halldór er
flottur á hverri einustu. Jafnvel þótt hann
fari í hvíta sokka við svörtu jakkafötin á
gamlárskvöld 1957, nokkuð sem skríbentar
Vogue myndu kalla „faux pas“ eða „feilspor“.
Eins og Pétur Gunnarsson benti á í Lesbók-
inni fyrir stuttu hefði Halldóri heldur aldrei
dottið í hug að láta taka af sér myndir hálf-
berrössuðum að gera Müllersæfingar. Hall-
dór var nefnilega stílisti áður en nokkrum
öðrum hafði hugkvæmst að slík stétt ætti eft-
ir að verða til. Og þá er ekki átt við stílista í
merkingunni maður sem hefur góðan ritstíl,
um það leikur auðvitað enginn vafi hvað Hall-
dór varðar, heldur stílista í merkingunni
manneskja sem setur upp myndatökur og
tískusýningar. Stétt sem er að verða mik-
ilvægari en flest annað þegar kemur að sölu
tímarita, gerð auglýsinga og uppsetningu
verslana. Halldór hafði langa æfingu í að stíl-
isera sjálfan sig, maðurinn reyndi jú hvað
hann gat að líkjast Byron í klæðaburði þegar
hann var undir tvítugu og gekk þá líka með
rúðugler í gleraugnaumgjörðunum sínum til
að sýnast gáfulegri.
Þegar Halldór og Óskar Halldórssonstilla sér upp á Ráðhústorginu vorið1920 er engin leið að sjá hvor þeirraer útgerðarmaður og hvor er 18 ára
blankheitabersi. Hattur Óskars ef til vill svo-
lítið fínni en samt … Halldór skartar göngu-
staf. 1–1.
Og vorið 1926, þegar Halldór er 24 ára
gamall og kemur heim frá Sikiley með hand-
ritið að Vefaranum mikla frá Kasmír í far-
angrinum, er eins og hann sjái fyrir aðra
tísku. Hann ber nákvæmlega eins gleraugu
og sjálfur galdradrengurinn Harry Potter.
Það sem Halldóri liggur á hjarta á þessum
HALLDÓR OG EGGIÐ
Halldór í egginu.
„Reyndar fannst mér eins og gengið væri að því vísu að ég hefði orðið fyrir ógurlegum áhrifum af verkum
Halldórs. Ég færi bara ekki í gúmmístígvél án þess að finnast Salkan gjósa upp í mér og gæti ekki heyrt minnst
á sumarbústaðarferð upp í Biskupstungur án þess að tauta út undan mér eitthvað eins og: „Berðu mig ekki
meira núna Magnús minn, – þú grætur þá þeim mun meira þegar þú vaknar.““
E F T I R G E R Ð I K R I S T N Ý J U